Дывірыкс

Дывірыкс, Дзівірыкс (Дивирикс) — рэлігійная назва, зьвязаная зь Літвой, якая ўпамінаецца ў Галіцка-Валынскім летапісе пад 1252 і 1258 гадамі і мае розныя тлумачэньні.

Паведамленьне летапісаў

Старэйшая частка Галіцка-валынскага летапісу (дзе аўтар ужывае формы імёнаў «Миндогъ», «Тевтевилъ») паведамляе пад 1252 годам^[1]:

	Миндогъ же посла к папѣ . и приӕ кр(е)щ(е)ніе кр(еще)ние же его льстиво бы(сть) . жрѧше бо(го)мъ своимъ . в таинѣ . первомоу . Нънадѣеви . и Телѧвели и Диверикъзоу . заеӕчемоу бо(г)у и Мѣидѣиноу[a] егда выѣхаше на поле и выбѣгнѧше заӕць на поле . в лѣсъ рощѣниӕ не вохожаше воноу . и не смѣӕше ни розгы оуломити . и б(ого)мь свои жрѧше . и м(е)ртвых телеса . сожигаше . и поганьство свое ӕвѣ творѧше .

Тэндэнцыйнасьць гэтага паведамленьня прызнаюць, сярод іншых, летувіскія аўтары: летапісец сьвядома рабіў паклёп на літоўскага валадара з мэтай яго дыскрэдытацыі і апраўданьня вайны галіцка-валынскага князя Данілы Раманавіча з хрысьціянінам Міндоўгам^[5].

Навейшая частка летапісу (дзе аўтар ужывае формы імёнаў «Миндовгъ», «Товтивилъ») паведамляе пад 1258 годам, што запрошаная князем Данілам у выправу на Кіеў і абдзеленая пры падзеле здабычы, захопленай у Вазьвягле, літва ўзбунтавалася і пачала наракаць і сыпаць праклёны на сваёй мове^[6][b]:

	Романови же пришедшу ко граду и литвѣ, потокши на градъ литвѣ, ни вѣдѣша нишьто же, токмо и головнѣ ти, пси течюще по городищу. Тужаху же и плеваху, по свойскы рекуще: «Янда!», взывающе богы своя Андая и Дивирикса, и вся богы своя поминающе, рекомыя бѣси.

Тлумачэньні

Латыска-летувіскі этнограф Эдуард Вольтэр(be), які карыстаўся падтрымкай Расейскага геаграфічнага таварыства і ў сваім артыкуле ад 1887 году вымагаў не залічваць беларусаў да ліцьвінаў^[8], у расейскім Энцыкляпэдычным слоўніку Бракгаўза і Эфрона (1893 год) тлумачыў Дывірыкса (Диверикс) як аднаго зь летувіскіх багоў. Ён сьцьвярджаў, што гэтае імя азначала «Найвышэйшага бога (летувіскае Аукштайс)» і паходзіла ад «кораня дзіве, дзіві (замест дзеве) і прускага слова rikis, riks 'валадар', „rex“, regulus». Аўтар параўноўваў Дзівірыкса зь Дзевасам^[9].

Гісторык Павал Урбан у сваёй кнізе «Старажытныя ліцьвіны» зьвяртае ўвагу на тое, што літоўскі Дывірыкс супадае з кельцкім богам Děvorix (Deuorix^[10]), што тлумачылася «Бог-кароль», «Валадар Неба» або «Нябесны бог»^[11].

Паводле менскага дасьледніка Алёхны Дайліды, які разьвівае германскую (перадусім усходнегерманскую) этымалёгію імёнаў літоўскіх князёў і баяраў, у азначанай цытаце «Янда» і «Андай» найбольш праўдападобна могуць тлумачыцца гоцкім andjo 'дашчэнту', а «Дывірыкс» — гэта Deiwas riks, Deiwe rikijs — «Госпад Бог» па-пруску, прытым riks ёсьць яўным германізмам (ад гоцкага reiks 'гаспадар, валадар'), а Deiwe — старажытным індаэўрапейскім словам, тоесным з старагерманскім Teiwa (імя бога вайны). Такім парадкам, пачатковае выслоўе магло гучаць як «andjo, Teiwa reiks» і быць усходнегерманскім. Дасьледнік зазначае, што гэтая цьмяная зьвестка летапісу можа казаць альбо пра германізаваную прускую, альбо пра германскую мову ліцьвінаў. Ён зьвяртае ўвагу на тое, што ўсе памянёныя Галіцка-Валынскім летапісам імёны ліцьвінаў ёсьць яўна ўсходнегерманскімі^[12].

Глядзіце таксама

• Дзіў
• Дывіла
• Свалегед
• Даўгерд
• Умова 1219 году

Заўвагі

1. Летувіскія аўтары спрабуюць інтэрпрэтаваць гэтае імя як «заечы бог Медзейна», параўноваючы яго з паганскім боствам «Medeina» («Mędeinés»^[2]), коратка памянёным у катэхізьме Мікалоюса Даўкшы і пазьней абвешчаным летувіскімі аўтарамі «багіняй лесу» (з атаясамленьнем з пададзеным Янам Ласіцкім боствам «Modeina»^[3]) і сьцьвярджаючы што форма «Мейдзейн» зьявілася ў выніку памылкі перапісваньня^[4]
2. Тым часам пазьнейшы летапісны твор (пачатак XVIII ст., Галічына) «О плюндрованю руского панства от литвы» зьмяшчае іншае паведамленьне: «теды татаре великими голосами кричали: „Янда, янда, диварикса“, яко бы богу полецалися, a не дияволу»^[7].