Насельніцтва Беларусі

Беларусь — монанацыянальная дзяржава (паводле вызначэньня ААН). У ёй акрамя беларусаў пражываюць расейцы, габрэі, украінцы, палякі, летувісы, армяне, азэрбайджанцы і іншыя народы. На працягу беларускай гісторыі склалася так, што асноўным насельніцтвам гарадоў былі габрэі, а сельскай мясцовасьці — ліцьвіны (беларусы). У цяперашні час у гарадах і сёлах пярэсты этнічны склад, хоць большасьць насельніцтва (каля 80%) належыць да тытульнай нацыі.

Дынаміка насельніцтва з 1960 году

Колькасьць

Гарадзкое і сельскае насельніцтва, 1939—2012 гг.:

     сяляне

     месьцічы

Паводле перапісу 14—24 кастрычніка 2009 году, Беларусь мела 9504 тысячы жыхароў. За 10 гадоў ад перапісу 1999 году колькасьць насельніцтва паменшылася на 541 тысячу (–5,4%). Пры гэтым доля сельскага насельніцтва скарацілася на 644 тысячы (–21%)^[1]. Колькасьць насельніцтва на 1 жніўня 2012 году склала 9457,1 тыс. чалавек і ў параўнаньні з пачаткам году скарацілася на 8,1 тыс. чалавек^[2].

Народнасьці

У часе перапісу 2009 г. 84% (+3% зь перапісу 1999 г.) жыхароў краіны аднесьлі сябе да карэннага народу — беларусаў, 8% — да расейцаў (менш на траціну), 3% — да палякаў, каля 2% — да ўкраінцаў (менш на траціну), 0,1% — да габрэяў (менш у 2,2 разы)^[3]. Паводле перапісу насельніцтва ў лютым 1999 году ў Беларусі пражывалі прадстаўнікі больш за 130 нацыяў і нацыянальнасьцяў. Сярод іх найболей прадстаўленымі этнічнымі групамі зьяўляліся беларусы (8158,9 тыс.), расейцы (1141,7 тыс.), палякі (395,7 тыс.), украінцы (237 тыс.), габрэі (27,8 тыс.), армяне (10,2 тыс.), азэрбайджанцы (10,1 тыс.), у меншай ступені — летувісы (6,4 тыс.) і грузіны (3 тыс.).

Рэгіёны

Зьмена колькасьці насельніцтва па адміністрацыйных адзінках між перапісамі 1999 і 2009 гг.

Па зьвестках за студзень — верасень 2008 году ў Менску колькасьць насельніцтва павялічылася з 1 млн 803,9 тыс. да 1 млн 819,5 тыс. У астатніх рэгіёнах краіны колькасьць жыхароў паменшылася. У Гомельскай вобласьці на 1 кастрычніка налічалася 1 млн 465,7 тыс. чалавек, у Менскай — 1 млн 458,5 тыс., Берасьцейскай — 1 млн 435 тыс., Віцебскай — 1 млн 267,3 тыс., Магілёўскай — 1 млн 125,1 тыс., Гарадзенскай — 1 млн 104,5 тыс. жыхароў^[4].

За 2008 год у Менску колькасьць насельніцтва павялічылася з 1 млн 814,8 тыс. да 1 млн 828,9 тыс. У астатніх рэгіёнах краіны колькасьць жыхароў паменшылася. У Гомельскай вобласьці на 1 студзеня 2009 году налічалася 1 млн 464,5 тыс. чалавек, у Менскай — 1 млн 453,9 тыс., Берасьцейскай — 1 млн 433 тыс., Віцебскай — 1 млн 265,2 тыс., Магілёўскай — 1 млн 123,1 тыс., Гарадзенскай — 1 млн 102,8 тыс.

На 1 траўня 2009 году ў параўнаньні з адпаведнай датай мінулага году колькасьць насельніцтва павялічылася толькі ў Менску — з 1 млн 817,5 тыс. чалавек да 1 млн 840,1 тыс. У астатніх рэгіёнах рэспублікі колькасьць жыхароў паменшылася. У выніку на 1 траўня ў Гомельскай вобласьці налічвалася 1 млн 462,6 тыс. чалавек, у Менскай — 1 млн 448,4 тыс., у Берасьцейскай — 1 млн 430,8 тыс., у Віцебскай — 1 млн 262,1 тыс., у Магілёўскай — 1 млн 120,4 тыс., у Гарадзенскай — 1 млн 100,1 тыс.

Нарадзілася/Памерла

Сьмяротнасьць, 1950—2011 гг.

У 2006 годзе ў краіне нарадзілася 95 743 чалавекі (106 % да 2005), каэфіцыент нараджальнасьці 9,8 чалавека на 1000 насельніцтва (у 2005 — 9,2). Памерла ў 2006 годзе 138 944 чалавекі (98 % да 2005), каэфіцыент сьмяротнасьці склаў 14,3 на 1000 (у 2005 — 14,5).^[5] За 2008 год нарадзілася 107 910 дзяцей, што на 4485 больш у параўнаньні з 2007 годам; памерлі 134 394 чалавекі (на 1539 чалавек больш).

Самагубства

Узровень самагубстваў — гэта колькасьць суіцыдаў на 100 000 насельніцтва, згодна з статыстыкай Сусьветнай арганізацыі здароўя за 2007 год, па ўсіх краінах, дзе гэтыя зьвесткі былі даступныя, Беларусь заняла першае месца^[6]. Навукоўцы тлумачаць гэты ўзьлёт ростам спажываньня алькаголю, суб’ектыўным адчуваньнем адсутнасьці жыцьцёвых пэрспэктываў, дэпрэсіўным асяродзьдзем, нізкімі выдаткамі на культуру, а таксама тыпам культурнай традыцыі. Сацыёлягі з Інстытуту Гэлапа (Gallup Polls) у сваёй нядаўняй публікацыі паказалі сувязь колькасьці самагубстваў з рэлігійнасьцю грамадзтва. Сусьветныя сацыялягічныя дасьледаваньні Інстытуту з 2005 да 2006 году выявілі, што рэлігійныя краіны маюць ніжэйшыя паказьнікі самагубстваў.^[7] Вядома, адной рэлігійнасьцю справа не тлумачыцца. Так, узровень самагубстваў у Беларусі вышэйшы, чым у менш рэлігійных і больш заможных суседніх Эстоніі, Латвіі, Чэхіі ці нават Расеі. Хоць мусіла б быць наадварот. Тут першасную ролю адыгрывае суб’ектыўнае адчуваньне жыцьцёвае беспэрспэктыўнасьці, сама сутнасьць сыстэмы кантролю над чалавекам, збудаванай у краіне.^[8]

Першая пяцёрка краінаў

Краіна	Узровень самагубстваў	Рэлігійнасьць
Беларусь	36,80	35
Расея	36,15	28
Казахстан	29,95	43
Вугоршчына	28,45	36
Славенія	25,90	41

У 2008 годзе было зафіксавана 2800 самазабойстваў па краіне^[9]. Што прыкладна на 700 менш, чым у папярэднім годзе. Паводле зьвестак Усясьветнай арганізацыі аховы здароўя, на адно самазабойства прыпадае 8—9 спробаў суіцыду. І такіх спробаў у Беларусі, як паведамляюць спэцыялісты Рэспубліканскага навукова-практычнага цэнтру псыхічнага здароўя, у 2008 годзе было зарэгістравана 6729, што на 50,6% больш, чым у 2007 годзе^[10].

Шлюбнасьць

У 1950 годзе на 1000 чалавек налічвалася 9,6 шлюбу і толькі 0,2 разводу. У 1970 — 9,3 і 1,9. У 1980 — 10,1 і 3,2. У 1990 — 9,7 і 3,4. У 2000 — 6,2 і 4,3. У 2008 — 8 і 3,8. У 2008 годзе ў параўнаньні з 2007-м колькасьць зарэгістраваных шлюбаў скарацілася на 14,6% да 77.201, колькасьць разводаў павялічылася на 1,5% да 36.679.

Паводле перапісу 2009 г. абсалютная большасьць мужчынаў і жанчынаў ва ўзросьце ад 15 гадоў знаходзілася ў шлюбе. Пры гэтым за 10 гадоў між перапісамі 1999 і 2009 гадоў дзелі мужчынаў і жанчынаў у шлюбе зьнізіліся з 66% да 62% і з 56% да 52% адпаведна. Дзель улічаных шлюбаў зьменшылася з 95% да 92%. На 2009 г. каля 10% жанчынаў (436 тыс) знаходзіліся ў разводзе^[11], праз рост сьмяротнасьці мужоў у працаздольным узросьце да 18% (звыш 810 тыс) узрасла дзель удоваў^[1].

Міграцыя

Перасяленцаў на тыс. жыхароў, 1950—2011 гг.:

     прыток

,

     адток

У краіну ў 2008 годзе прыбыла 17 413 чалавек, зьехала — 9268. Міграцыйны прырост склаў 8145 чалавек. У студзені — красавіку 2009 году міграцыйны прырост склаў 6385 чалавек, выехалі 2250. Міграцыйны прырост за чатыры месяцы склаў 4135 чалавек.

У 2012 годзе ў краіну прыбылі 18 040 чалавек (у 2011-м — 17 510) і выбылі 8712 чалавек (у 2011-м — 7610). Прыток перасяленцаў у 2012 годзе ў параўнаньні з 2011-м зьнізіўся на 5,8% да 9328 чалавек. Колькасьць жыхароў, якія выехалі з краіны на заробкі, павялічылася з 5522 чалавек у 2011 годзе да 6534 чалавек у 2012 годзе (на 15,5%). Большасьць выехала ў Расею (5369), таксама ў ЗША (452), Польшчу (341), Нямеччыну (225). Выдача дазволаў на пастаяннае пражываньне ў краіне зьнізілася з 13 537 у 2011 годзе да 12 066 у 2012 годзе (на 10%). Большасьць дазволаў на пастаяннае пражываньне атрымалі грамадзяне Расеі (7670) і Ўкраіны (1641). Выдача дазволаў на часовае пражываньне вырасла з 40 722 у 2011 годзе да 46 787 у 2012 годзе. Колькасьць працоўных перасяленцаў, якія прыехалі ў Беларусь на аснове падпісаных дамоваў у 2012 годзе, склала 8781 чалавек (у 2011-м — 8434). Большасьць зь іх — рабочыя (4594) і кваліфікаваныя работнікі, спэцыялісты (2425). Асноўныя краіны паходжаньня працоўных перасяленцаў у Беларусь у 2012 годзе — Украіна (2854), Кітай (1257), Летува (904), Узбэкістан (646), Турцыя (544), Малдова (491)^[12].

Век

Паводле перапісу 2009 г. у Беларусі налічвалася 5853 тыс. жыхароў працаздольнага веку, што амаль на 2% больш (+ звыш 100 тыс) параўнальна зь перапісам 1999 году. Іх дзель узрасла з 57,3% да 61,6%. За 10 год між перапісамі 1999 і 2009 гадоў дзель насельніцтва ў веку да 16 гадоў зьнізілася з 21,2% да 15,9%. Лік дзяцей праз падзеньне нараджальнасьці зьменшыўся на 620 тысячаў (амаль на 30%). Дзель жыхароў ў веку звыш працаздольнага (мужчыны — 60, жанчыны — 55) ўзрасла з 21,5% да 22,5%^[3].

У Беларусі, па зьвестках на 1 красавіка 2009 году, 100-гадовую векавую мяжу перасягнулі 648 жыхароў. Сярод рэгіёнаў рэспублікі больш за ўсё даўгавечнікаў налічвалася ў Гарадзенскай вобласьці (150 чалавек ў веку старэй 100 гадоў), на другім месцы — Менская вобласьць (114), на трэцім — Берасьцейская (102). Пры гэтым сярод беларускіх даўгавечнікаў жанчыны амаль у 7 разоў больш, чым мужчын. А ў векавой групе старэй за 110 гадоў няма ніводнага прадстаўніка дужага полу.^[13]

Гарады

Паводле перапісу 2009 году, у гарадах пражывала 7 млн 65 тыс. чалавек, што на 103 тыс. чалавек больш, чым у перапіс 1999 году. Доля гараджанаў у агульнай колькасьці насельніцтва ўзрасла з 69% да 74%. У 2009 годзе ў Беларусі было 112 гарадоў. Амаль 2/3 зь іх — з колькасьцю насельніцтва меншай за 20 тыс. чалавек. У 12 гарадах налічвалася звыш 100 тыс. жыхароў. За 10 гадоў зь іх ліку выбылі Ліда (Гарадзенская вобласьць) і Наваполацак (Полацкі раён, Віцебская вобласьць).

З 1999 па 2009 год больш як на 10% колькасьць насельніцтва павялічылася ў гарадах Фаніпаль (Койданаўскі раён, Менская вобласьць), Нароўля (Гомельская вобласьць) і Лагойск (Менская вобл.). Рост насельніцтва звыш 5% склаў у гарадах Менск (9%; +156 тыс., зь іх 2/3 жанчыны), Заслаўе (Менскі раён), Горадня, Берасьце (8%), Чачэрск (Гомельская вобл.), Смалявічы (Менская вобл.), Жлобін (Гомельская вобл.) і Койданаў. Рост колькасьці насельніцтва назіраўся ва ўсіх абласных цэнтрах, у 2009 годзе на іх прыпадала 52% гарадзкога насельніцтва^[14].

Мова

Беларуская мова як асноўная размоўная, перапіс 2009 г.

Статус беларускай мовы ў Беларусі паводле дзяржаўнага перапісу насельніцтва 2019

Паводле перапісу 2009 году, беларуская мова зьяўлялася роднай для абсалютнай большасьці жыхароў краіны (5058,4 тыс. чалавек; 53,2%). Пры гэтым беларуская была мовай зносінаў толькі 23% насельніцтва (2227,2 тыс. чалавек), расейская — 70% (6673 тыс. чалавек)^[15]. За 10 год між перапісамі 1999 і 2009 гадоў праз правядзеньне русыфікацыі дзяржаўных электронных СМІ ўрадам Аляксандра Лукашэнкі болей чым на 20 адсоткавых пунктаў (з 73% да 53%) зьнізілася доля жыхароў, чыя родная мова была беларускай, на 14 адсоткавых пунктаў (з 37% да 23%) стала менш беларускамоўных^[16]. Праз такія перамены ў 2009 годзе Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў па пытаньнях адукацыі, навукі і культуры залічыла беларускую мову да ліку загрожаных^[17]. Паводле сайту Ethnologue, 231 тыс. жыхароў Беларусі размаўляюць на ідышы^[18].

Плоці

Паводле перапісу ў кастрычніку 2009 г. у краіне пражывала 4420 тыс. мужчынаў і 5068 тыс. жанчынаў. За 10 гадоў між перапісамі 1999 і 2009 гадоў праз рост сьмяротнасьці мужчынаў у працаздольным узросьце іх лік зьменшыўся на 6,3%, а дзель у суадносінах да жанчынаў скарацілася з 1:1,129 да 1:1,15. Лік жанчынаў таксама скараціўся (на 4,6%). На 2009 г. празь перасяленьне вясковых маладухаў у горад там мужчыны колькасна пераважалі ва ўзросьце да 27 гадоў, у вёсцы — да 56 гадоў^[11].

Дынаміка

З 1994 году, калі насельніцтва краіны дасягнула 10 млн 243,5 тыс. чалавек, у Беларусі адзначаецца выміраньне жыхароў (дэпапуляцыя)^[19]. За 19 гадоў кіраваньня цяперашняга кіраўніка краіны насельніцтва паменшылася на 786,4 тыс. (што, аднак, цалкам высьвятляецца памяньшэньням колькасьці расейцаў (—557 тыс. паміж 1989 і 2009), палякаў (—123 тыс.), ўкраінцаў (—132 тыс.) ды габрэяў (—99 тыс.)). Гэта раўнасільна таму, што Беларусь страціла два абласныя цэнтры краіны — Гомеля і Берасьця, і вярнулася ў 1978 год.

За апошнія 30 гадоў адбылося даволі інтэнсіўнае пераразьмеркаваньне вясковага і гарадзкога насельніцтва, амаль па адсотку штогод на карысьць гораду. Імавернасьць застацца на месцы свайго нараджэньня для 20—24-гадовых беларускіх гараджан пад канец 1960-х складала 0,88, для вяскоўцаў — толькі 0,26. Пад канец 1990-х розьніца павялічылася адпаведна да 0,92 і 0,22. З кожным годам пагаршаецца здароўе людзей, асабліва немаўлят. Так, колькасьць упершыню захварэлых на сардэчна-сасудзістыя захворваньні штогод павялічваецца на 3—4 адсоткі (зьвесткі на 2004 год), такая ж карціна з злаякаснымі захворваньнямі^[20].

Колькасьць насельніцтва на Беларусі па гадах

Час падліку	Колькасьць насельніцтва, тыс.	Прырост/Зьмяншэньне, тыс.	Гарадзкое (%)
XIV стагодзьдзе	≈1 000[21]	—	—
1650	2900[22]	—	—
1667	≈1400[22][23]	—	—
1700	2200[22][24]	—	—
1717	1500[22][25]	—	—
1772	2900[22]	—	—
1811	3800[21][26]	—	—
1863	4200[21][26]	—	—
1897	6673[27]	—	13,5
1913	6899,1[27]	—	14,3
1914	7500[21][28]	—	—
1917	6900[21][28]	—	—
1921	6700[21][28]	—	—
1926	4986,0[27][29]	—	17,0
1939	8912,2[27][28]/≈11 000[30][31]	—	20,8/—
1940	9046,1[27][32]	+133,9	21,3
1 студзеня 1941	10 454,9[27][33]	—	—
1941	9092,0[27]	+45,9	21,7
22 чэрвеня 1941	9200[27][28]/10 528[27][33]	—	—
1945	≈7700[34]	—	22,2
1950	7709,0[27]	—	21,0
1951	7781,1[27]	+72,1	22,2
1952	7748,7[27]	+32,4	23,6
1953	7693,4[27]	+55,3	24,7
1954	7685,6[27]	-7,8	25,9
1955	7757,2[27]	+71,6	26,6
1956	7850,2[27]	+93	27,0
1957	7910,0[27]	+59,8	27,8
1958	7961,6[27]	+51,6	29,0
1959	8055,7[27]	+94,1	30,8
1960	8147,4[27]	+91,7	32,0
1961	8233,3[27]	+85,9	33,3
1962	8335,2[27]	+101,9	34,4
1963	8435,4[27]	+100,2	35,4
1964	8479,8[27]	+44,4	36,5
1965	8557,9[27]	+78,1	37,5
1966	8655,7[27]	+97,8	38,5
1967	8761,8[27]	+106,1	39,6
1968	8838,7[27]	+76,9	40,8
1969	8915,0[27]	+76,3	42,1
1970	8992,2[27]	+77,2	43,3
1971	9048,7[27]	+56,5	44,4
1972	9118,1[27]	+69,4	45,7
1973	9182,4[27]	+64,3	47,1
1974	9251,4[27]	+69	48,5
1975	9317,2[27]	+65,8	49,9
1976	9360,5[27]	+43,3	51,2[35]
1977	9406,2[27]	+45,7	52,4
1978	9463,5[27]	+57,3	53,6
1979	9532,5[27]	+69	54,9
1980	9591,8[27]	+59,3	55,9
1981	9662,9[27]	+71,1	57,0
1982	9736,1[27]	+73,2	58,0
1983	9800,6[27]	+64,5	59,1
1984	9869,4[27]	+68,8	60,2
1985	9929,0[27]	+59,6	61,2
1986	9986,4[27]	+57,4	62,2
1987	10 042,8[27][36]	+56,4	63,2
1988	10 089,7[27]	+46,9	64,3
1989	10 151,8[27]	+62,1	65,4
1990	10 188,9[27]	+37,1	66,1
1991	10 189,8[27]	+0,9	66,8
1992	10 198,3[27]	+8,5	67,2
1993	10 234,6[27]	+36,3	67,4
1994	10 243,5[27][37]	+8,9	67,6
1995	10 177,3[38]	-66,2	68,1
1996	10 141,9	-35,4	68,4
1997	10 093,0	-48,9	68,8
1998	10 045,2	-47,8	69,3
1999	10 019,5	-25,7	69,7
2000	9956,7[38]	-62,8	70,2
2001	9900,4[38]	-56,3	70,7
2002	9830,7[38]	-69,7	71,1
2003	9762,8[38]	-67,9	71,5
2004	9697,5[38]	-65,3	72,0
2005	9630,4[38]	-67,1	72,4
2006	9579,5[38]	-50,9	—
2007	9542,4[38]	-37,1	—
2008	9513,6[38]	-28,8	73,9
2009	9500,0[38]	-13,6	—
2010	9481,2[38]	-18,8	—
2011	9465,4[38]	-15,8	—
2016	9498,4[39]	?	—
2017	9504,7[40]	+6,3	77,9

Дадатковыя зьвесткі

• Колькасьць местаў у Беларусі — станам на 1 красавіка 2012 году — 113; на 1 студзеня 2010 году — 112^[41]; на 1 студзеня 2004 году — 109, зь іх 20 местаў абласнога падпарадкаваньня^[42]; на 1 студзеня 2003 году — 110^[43]; на 1 студзеня 1999 году — 109^[44].
• Колькасьць мястэчак у Беларусі — станам на 1 красавіка 2012 году — 91; на 1 студзеня 2012 году — 92^[45], зь іх 9 працоўных і 1 курортны пасёлак; на 1 студзеня 2010 году — 94^[46], зь іх 10 працоўных і 1 курортны пасёлак; на 1 студзеня 2004 году — 101^[47]; на 1 студзеня 2003 году — 101^[48].
• Колькасьць сельскіх населеных пунктаў у Беларусі — станам на 1 студзеня 2004 году — 24 022^[47]; станам на 1 студзеня 2003 году — 24 049^[43]; станам на 1999 год — 23 459^[49]; станам на 1970 год — 27 911^[49]; станам на 1959 год — 34 442^[49].
• Штогод Беларусь страчвае ў сярэднім 274 вёскі^[49].
• Найбуйнейшы працоўны пасёлак Магілёўскай вобласьці — Ялізава.
• Найбуйнейшы сельскі населены пункт Беларусі — пасёлак Лясны (станам на 2019 год), пасёлак Калодзішчы (станам на 2009 год).
• Найбуйнейшы сельскі населены пункт Берасьцейскай вобласьці — вёска Альшаны.
• Найбуйнейшы сельскі населены пункт Віцебскай вобласьці — вёска Бабінічы.
• Найбуйнейшы сельскі населены пункт Гарадзенскай вобласьці — вёска Верцялішкі.
• Найбуйнейшы сельскі населены пункт Гомельскай вобласьці — вёска Яроміна.
• Найбуйнейшы сельскі населены пункт Магілёўскай вобласьці — вёска Буйнічы (станам на 2011 год), чыгуначная станцыя Буйнічы (станам на 2009 год).
• Найбуйнейшы сельскі населены пункт Менскай вобласьці — пасёлак Лясны (станам на 2019 год), пасёлак Калодзішчы (станам на 2009 год).