Пружаншчына пад нацысцкай акупацыяй

Пружаны былі бамбаваныя нямецкімі вайсковымі летакамі 22 чэрвеня 1941 року, у першы дзень нямецкага ўварваньня ў СССР. 23 чэрвеня нацысты акупавалі места, 10 ліпеня тут зьявілася гестапа.

Войскі 3-й танкавай групы Вэрмахту на дарозе ў раёне Пружанаў. Чэрвень 1941

Адміністрацыйнае падпарадкаваньне

1 жніўня быў створаны раён Пружана, які 15 жніўня ўвайшоў у склад Усходняе Прусіі^[1][2], акруга Беласток. Першым цывільным раённым кіраўніком стаў Нікаляўс (ням. Nickolaus; 1 жніўня — 31 кастрычніка). Пасьля Пружана была далучаная да раёну Бельск^[3].

Другая, паўднёвая частка Пружаншчыны адышла да райхскамісарыяту «Ўкраіна». Граніца праходзіла каля Аранчыцаў, а на паўднёвым захадзе ад Пружанаў — ля Чахцу і Козяга Броду^[4].

Пружаны

Першым мэрам Пружанаў пасьля ўлучэньня ў склад Усходняе Прусіі стаў немец па прозьвішчы Шумахер^[5]. У студзені 1942 року мэрам Пружанаў была немка па прозьвішчы Хорн (ням. Horn), у лютым новым мэрам стаў Кошман (ням. Koschman)^[6].

Гета

Акупанты распачалі ўнікальную спробу стварыць у Пружане жыдоўскае места (ням. Judenstadt). У ліпені быў створаны юдэнрат, 20 кастрычніка паўстала жыдоўскае гета. Колькасьць насельніцтва ў ім па розных ацэнках складала ад 10^[7] да 12^[8] тысячаў чалавек, сярод якіх больш за 6,5 тысячаў зьвезеныя з 14 суседніх населеных пунктаў^[9]. Гета было ліквідаванае ў пэрыяд з 27 па 31 студзеня 1943 року. Большасьць ягоных вязьняў былі забітыя, астатнія вывезеныя ў канцлягер Аўшвіц^[10][11].

Прамысловасьць

Дзейнічалі створаныя акупацыйнымі ўладамі каапэратывы сапожнікаў, краўцоў, зборцаў мэблі. Увесь мэтал накіроўваўся ў Нямеччыну; дзеля гэтых мэтаў была таксама разабраная пружанская вузкакалейка^[6]. Дзейнічалі дзьве турмы: т. зв. «белая» і «чырвоная» (паводле колеру муроў).

На прымусовыя працы ў Нямеччыну было вывезена больш за 3 тысячы жыхароў Пружаншчыны^[12].

Адукацыя

Дзякуючы дзейнасьці беларускага актыву ў 1943 року быў створаны аддзел Беларускага аб’яднаньня, старшынём якога стаў Ягор Попка^[13]. Арганізацыя разьмяшчалася ў будынку на рагу Царкоўнай і Гімназіяльнай вуліцаў.

У першую чаргу аддзел заняўся стварэньнем у Пружане беларускай школы, яна разьмясьцілася ў будынку былой польскай гімназіі. Напачатку была сабраная адна першая кляса, але як толькі пачаліся заняткі, раптам зьявілася столькі ахвотных, што была створаная васьміклясная школа з 450 вучнямі^[13]. Настаўніцкі калектыў складаў дырэктар Янка Жэдзік з Шакуноў, 11 настаўнікаў і сакратарка канцылярыі. Усе яны былі прафэсіяналы, за выняткам некалькіх чалавек, якія зрабіліся настаўнікамі ў савецкі час. Акрамя пружанскае, былі створаныя таксама школы ў Арабніках, Чахцы, Гародніках, Купічах, Дабучыне.

Арганізацыя скончыла дзейнасьць з надыходам савецкіх войскаў. 11 ліпеня 1944 яе старшыня Ягор Попка зьехаў зь немцамі ў Прусы^[13].

Ружаны

Ружаны былі акупаваныя 24 чэрвеня 1941 року. Адразу ж былі забітыя 25 жыдоў, сынагогі зачыненыя, пачаліся рабаваньні^[14].

Неўзабаве ў Ружанах была створаная дапаможная паліцыя і прызначаны мэр зь мясцовых беларусаў. У верасьні паўстаў паліцэйскі пост як першы этап стварэньня нямецкае цывільнае адміністрацыі. На пачатку кастрычніка амцкамісарыят Ружана быў уключаны ў крайскамісарыят Ваўкавыск Беластоцкай акругі.

Для жыдоў былі ўведзеныя шматлікія абмежаваньні, у тым ліку абавязак насіць на правым рукаве белую павязку з надпісам «jude»^[15][16], і стварыць юдэнрат.

Сканчэньне акупацыі

17 ліпеня 1944 году ў Пружаны ўвайшлі савецкія войскі Першага Беларускага фронту.