Францішак Савіч

Францішак Андрэевіч Савіч (1815^[1], в. Вяляцічы, Пінскі павет, Менская губэрня — 1845, мястэчка Янушпаль^[2][3], Валынская губэрня) — палескі публіцыст, удзельнік вызваленчага руху. Адзін з пачынальнікаў рэвалюцыйнага дэмакратызму на Беларусі, папярэднік Кастуся Каліноўскага^[4].

Францішак Савіч лац. Francišak Savič
Асабістыя зьвесткі
Псэўданімы	Адам Ге́льгет
Нарадзіўся	1815(1815) Вяляцічы, Пінскі павет, Менская губэрня (цяпер — Пінскі раён Берасьцейскай вобласьці)
Памёр	1845(1845) Янушпаль, Жытомірскі павет, Валынская губэрня (цяпер — г. Іванопаль Жытомірскай вобласьці
Пахаваны	Астражок[d]
Літаратурная дзейнасьць
Род дзейнасьці	публіцыст, паэт
Мова	польская мова, беларуская мова і украінская мова
Францішак Савіч у Вікісховішчы

Біяграфія

Нарадзіўся ў вёсцы Вяляцічы каля Пінска ў сям’і ўніяцкага сьвятара. Рана страціў бацьку. Вучыўся пасьпяхова, у апошнія гады адначасова з вучобай працаваў хатнім настаўнікам. 9 чэрвеня 1833 атрымаў за № 91 пахвальнае пасьведчаньне аб сканчэньні Пінскага павятовага вучылішча. Сёлета ж паступіў у Віленскую мэдыка-хірургічную акадэмію на казённы кошт. На станаўленьне грамадзянскіх поглядаў Ф. Савіча моцны ўплыў аказаў наглядчык Пінскай павятовай вучэльні Францішак Махніцкі^[5].

Дэмакратычнае таварыства

У акадэміі збліжаецца з украінцам Янам Загорскім. Паступова вакол іх гуртуецца кола аднадумцаў і ў 1836 сумесна зь сябрамі Ф. Савіч арганізоўвае таемнае студэнцкае «Дэмакратычнае таварыства» (першапачатковая назва — «Крыж і Эвангельле»^[3]), якое аб’ядноўвала некалькі сот чалавек. Сябры таварыства лічылі сябе прадаўжальнікамі справы філяматаў і філярэтаў^[6].

Ф. Савіч быў абраны за сакратара і скарбніка. Неўзабаве напісаў для таварыства статут пад назвай «Прынцыпы дэмакратызму» і адозву-праклямацыю «Заўвагі аб маральнай вайне народа з дэспатызмам». Задачамі таварыства Статут абвяшчаў барацьбу зь беззаконьнем, аказаньне дапамогі абяздоленым, узьдзеяньне на моладзь з мэтаю выхаваньня сумленных і справядлівых грамадзянаў^[3]. Ф. Савіч адзначаў:

	Паўстаньце ў імя растаптаных правоў чалавека!.. Сьцеражыцеся, браты, пастак. Уводзяць нас у марнатраўства, называючы яго старадаўняй польскай вялікадушнасьцю, насаджаюць п'янства і бязьдзейнасьць пад імем гасьціннасьці... Хочуць нас падкупіць золатам, кладучы на вагі яго дабрачыннасьці, свабоду, асабістую годнасьць, хто ж можа з спакойным сэрцам браць шчадроты жыцьця за такую дарагую плату... Прыстасоўваючы нас да рабства, дазваляюць і загадваюць нам быць дэспатамі[7]

Пра ідэі вызваленьня роднага краю сьведчыць і тэкст Савічавае ўлёткі «Заўвагі аб маральнай вайне народа з дэспатызмам, або Якое наша становішча і што ў цяперашні час трэба рабіць людзям дабрадумным»:

	Будзем загартоўваць дух, працаваць да канца жыцьця! Хто ведае, дзе і як суджана нам памерці? Магчыма, не адзін з нас сканае пад рукою ката! Але няхай і сьмерць яго будзе працягам барацьбы за свабоду! I з вышыні шыбеніцы, як з высокага трона, павінен заклікаць: паўстаньце, народы! Паўстаньце ў імя растаптаных правоў чалавека![3]

У гэтым часе Ф. Савіч клапоціцца аб колькасным пашырэньні таварыства: перапісвае шматлікія праклямацыі, разважаньні і супрэчкі замежных аўтараў, чытае і прапагандуе вызваленчыя ідэі на таменых сходах. Сябра Ф. Савіча па акадэміі Мацьвей Лавіцкі адзначаў, што «ў гэты час ён ужо быў другім Занам»^[8]. Паступова «Дэмакратычнае таварыства» набывае выразную палітычную накіраванасьць. Свае аддзяленьні арганізацыя мела ў розных гарадох, у тым ліку і ў Пінску. Таварыства стала шматлікай і ўмела закансьпіраванай рэвалюцыйнай арганізацыяй: прыём новых прыхільнікаў адбываўся выключна па рэкамэндацыі, радавыя ўдзельнікі тайнага таварыства ня ведала ўсіх чальцоў, для перапіскі карысталіся «сымпатычным» чарнілам, прыняты былі ўмоўныя псэўданімы і назвы: Савіч — Адам, Загорскі — Яцэк, арганізацыйнае ядро таварыства — Клевань, Вільня — матка, Ашмяны — піўная, Менская губэрня — стадола, Віленская губэрня — халупа і інш^[9].

Улетку 1837 Ф. Савіч пазнаёміўся з польскім барацьбітом і ўдзельнікам паўстаньня 1830—1831 гадоў Шыманам Канарскім. Сустрэча кансьпіратараў адбылася ў маёнтку Лысава (цяпер Маневіцкі раён Валынскай вобласьці)^[4]. Неўзабавае віленскае «Дэмакратычнае таварыства» ўступіла ў «Садружнасьць польскага народа» ў якасьці ягонага радыкальнага крыла пад назваю «Маладая Польшча».

Увесну 1838 Ф. Савіч спрабаваў арганізаваць уласную друкарню. Каб знайсьці чалавека, на імя якога можна было выпісаць з Жэнэвы друкарскую машыну, у траўні 1838 у Вільню прыехаў і Шыман Канарскі, аднак тут на яго сьлед натрапіла паліцыя. З дапамогай Ф. Савіча, Ш. Канарскі тайком выехаў зь Вільні, але 27 траўня 1838 быў затрыманы паліцыяй па дарозе на Ашмяны, на паштовай станцыі Крыжоўка^[10].

Ссылка

1 чэрвеня 1838 быў арыштаваны і Ф. Савіч за ўдзел у незаконнай арганізацыі. У зьняволеньні напісаў на польскай мове «Споведзь». Дасьледнікі лічаць, што ў ёй адчуваецца моцны ўплыў «Кнігі народа польскага і польскага пілігрымства» Адама Міцкевіча^[11]. Сьледзтва цягнулася больша восем месяцаў. Утрымліваўся ў Віленскім базыльянскім кляштары. Сучасьнікі сьведчаць, што за ўвесь час сьледзтва Ф. Савіч атрымаў 12 тысячаў бізуноў, часта сядзеў у карцары^[10]. Допыты вёў старышня сьледчай камісіі князь Трубяцкі, улюбёнымі словамі якога былі: «Врешь, поросёнок!». Ф. Савіч падрабязна апісаў катаваньні ў часе зьняволеньня:

	Трубяцкі ў часе допыту рабіўся шалёным і разьюшаным, тузаў за валасы, біў па твары кулаком, валіў на зямлю, біў і таптаў нагамі, пакуль вязень не абліваўся крывёю.

У лютым 1839 сьледзтва было скончана. 14 лютага 1839 высланы на Каўказ у салдаты без выслугі.

Разам зь іншымі арыштантамі пешшу адпраўлены ў Стаўрапаль праз Чарнігаў, дзе захварэў. Там вывучаў горскія мовы, зблізіўся з палонным горцам Алі, якія даў яму рэкамэндацыйныя лісты ў Тыфліс. Па выздараўленьні канваяваны ў Апшэронскі пяхотны полк у Кізьляры, затым у Дэрбент і нарэшце ў Тыфліс. Тут беспасьпяхова спрабаваў уцячы. У траўні 1840 знаходзіўся ў крэпасьці Жыранчы на Касьпійскім моры, дзе выконваў таксама і абавязкі лекара. Затым ізноў вярнуўся ў Кізьляр. Тут адзін з армянскіх купцоў параіў яму ўцячы за мяжу праз таганрог і даў адрас брата. 22 красавіка 1841 інсцэніраваў самагубства (пакінуў на беразе р. Церак адпаведную запіску і вопратку)^[2]. Спачатку дабраўся да Таганрога, але затым накіраваўся на Ўкраіну, каб адтуль трапіць у Румынію. У Балтах (Адэская губэрня) захварэў і быў арыштаваны памежнай вартай. Два гады пад чужым імем прасядзеў у турме Тыраспаля. У 1843 адпраўлены санітарам у Чарнігаўскі батальён унутранай варты. З дапамогай фэльчара, якому аказаў паслугі сваімі мэдычнымі ведамі, увесну 1844 зноў уцёк, дабраўся да Кіева, адтуль накіраваў у Бярдычаў, аднак па дарозе вывіхнуў нагу і вымушаны быў пад імем доктара Гельгега затрымацца ў мястэчку Янушпаль на Жытоміршчыне. Адкрыў у мястэчку лекарскую практыку і праславіўся як надзвычай умелы лекар. У 1845 заслужыў поўны давер мясцовых уладаў і атрымаў замежны пашпарт. Аднак у часе пошасьці халеры, выконваючы мэдычныя абавязкі, захварэў. Перад сьмерцю пасьпеў напісаць успаміны, якія разам са «Споведзьдзю» перадаў паэту А.Грозе. Гэтыя творы пазьней апублікаваў Э. Геленіюш (Іваноўскі).

Пахаваны ў Астрожку на Чарнігаўшчыне.

Постаць

Сябра Ф. Савіча Мацьвей Лавіцкі ўспамінаў асаблівыя рысы характару свайго паплечніка:

	Па складзе думак быў ён вядомы з добрага боку, пры гэтым валодаў шчасьлівым дарам ня толькі падабацца, але і здабываць павагу кожнага, і таму знаёмыя міжволі адкрываліся перад ім... Быў ён таксама актыўным, стараўся схіліць да свайго складу думак і пераканаць у сваіх поглядах[12].

Творчасьць

Творчая спадчына Ф. Савіча невялікая: гэта яго працы, напісаныя для «Дэмакратычнага таварыства»: «Прынцыпы дэмакратызму», «Заўвагі аб маральнай вайне народа з дэспатызмам», «Споведзь», мэмуары і верш «Там блізко Пиньска, на шыроком полю…»^[13]. Мэмуары ахопліваюць дзяцінства і юнацтва, віленскі пэрыяд і службу на Каўказе.

Найбольшая літаратурная актыўнасьць Ф. Савіча прыпадае на час вучобы ў Вільні. Сам паэт прызнаваўся, што ў час навучаньня ў акадэміі крыху займаўся літаратурай, пісаў прозу і вершы, нават меркаваў, што было сярод напісанага нешта і таленавітае^[11].

Польскія гісторыкі (Б. Ліманоўскі, А. Гілер і іншыя) сьведчаць, што беларускія вершы Ф. Савіча распаўсюджваліся рукапісамі па Беларусі і Ўкраіне^[14], многія зь іх сталі папулярнымі на Піншчыне, дзе яны бытавалі сярод сялянства, перадаваліся вусна і сьпяваліся як народныя^[15]. Э. Паўловіч успамінае, што ён верш Савіча «Там блізко Піньска...» чытаў сваім сябрам, і гэты твор зрабіў на іх моцнае ўражаньне:

	Калі скончыў той поўным мужнай сілы і прастаты верш, адным пачуцьцём прыяцелі паднялі тост у гонар Савіча: «За дружбу і сяброўства!»[16]

Бібліяграфія

• O więzieniach w Wilnie roku 1838 z powodu związku Szymona Konarskiego. Wieźnia i wygnanca Sawicza pamiętnik.  (пол.) // Iwanowski, Eustachy Antoni - Helleniusz E. Wspomnienia lat minionych... — Kraków: Nakł. aut., 1876. — Т. 2. — С. 187—239.
• Tam blizko Pińska, na szyrokom polu. // Pawłowicz E. Wspomenia z nad Wilji b Niemna. 3 wyd.. — Lwów: 1901. — С. 98. (пол.)
• Дзе ж тое шчасце падзелася?.. (Верш).  (бел.) // Беларуская літаратура XIX ст. : Хрэстаматыя. — Мінск: 1971.
• Дзе ж тое шчасце падзелася?.. (Верш).  (бел.) // Беларуская літаратура XIX ст. 2 выд. : Хрэстаматыя. — Мінск: 1988.
• Дзённік Францішка Савіча.  (бел.) // Рэдактар: Уклад. Я. Янушкевіч. Шляхам гадоў. Гісторыка-літаратурны зборнік : зборнік. — Менск: Мастацкая літаратура, 1994. — ISBN 5-340-00937-8.
• Дзе ж тое шчасце падзелася?.. (Верш).  (бел.) // Уклад., прадм., і заўв. У. Казберука. Заняпад і Адраджэнне. Беларуская літаратура XIX стагоддзя. — Мінск: Мастацкая літаратура , 2001. — С. 48. — ISBN 985-02-0525-3.
• Там блізка Пінска на шырокам полю… (Верш).  (бел.) // Складальнік Мікола Хаўстовіч. Беларуская літаратура. Хрэстаматыя. Частка першая (другая палова XVIII – першая палова ХІХ стст.) : Дапаможнік для польскіх студэнтаў па спецыяльнасьці «беларуская філялёгія». — Мінск: Выдадзена коштам укладальніка, 2006. — С. 115.
• Літаратура Беларусі XIX ст. Анталогія / укладальнікі: К. А. Цвірка, І. С. Шпакоўскі, К. У. Антановіч ; навуковы рэдактар А. В. Мальдзіс . — Мінск: Выдавецкі дом «Беларуская навука», 2013. — С. 500—506. — 861 с. — 2000 ас. — ISBN 978-985-08-1536-1 (бел.)

Ушанаваньне памяці

У гонар Францішка Савіча названая адна з вуліцаў Пінска^[17]. Польская пісьменьніца Вераніка Трапачынская-Огаркова ўпамінае імя Францішка Савіча ў сваім рамане «Лясныя долы»^[15].