Чад

Чад, афіцыйна Рэспу́бліка Чад (па-арабску: جمهورية تشاد‎, па-француску: République du Tchad) — анкляўная дзяржава ў Цэнтральнай Афрыцы, месьціцца паўднёвей Сахары. Мяжуе з Суданам, Лібіяй, Цэнтральна-Афрыканскай Рэспублікай, Нігерам, Нігерыяй, Камэрунам. Сталіца — горад Нджамэна, у ім пражывае каля 500 тысяч чалавек.

Чад
па-француску: République du Tchad па-арабску: جُمْهُورِيَّة تشاد‎
Сьцяг Герб
Дзяржаўны гімн Гімн Чада[d]
Дата заснаваньня:	11 жніўня 1960
Афіцыйная мова:	француская мова[1] і арабская мова[1]
Сталіца:	Нджамэна
Прэзыдэнт Чаду[d]:	Махамат Дэбі Ітна[d]
Заканадаўчы орган:	National Assembly[d]
Выканаўчы орган:	Government of Chad[d]
Плошча:	1 284 000 км²
Насельніцтва:	▲19 319 064 чал. (2023)[2]
Валюта:	франк КФА[d]
Індэкс дэмакратыі:	1,55[3]
Каэфіцыент Джыні:	37,5[4]
ІРЧП:	0,394[5]
Часавы пас:	UTC+1 і Africa/Ndjamena[d][6]
Аўтамабільны знак:	TCH, TD
Бок аўтамабільнага руху:	праваруч
Дамэн верхняга ўзроўню:	.td[7]
Тэлефонны код:	+235
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

Гісторыя

Да прыходу эўрапейцаў на тэрыторыі сучаснай Рэспублікі Чад існавала некалькі дзяржаўных утварэньняў, сярод якіх найболей буйнымі зьяўляліся Сао (5 стагодзьдзе да н. э. — XV стагодзьдзе), Адыдзэм (IX—XIX стагодзьдзі), Борну (XV—XIX стагодзьдзі), Вадаі (XVI—XIX стагодзьдзі), Багірмі (XVI—XIX стагодзьдзі).

Заваёва эўрапейцамі тэрыторыі вакол возера Чад пачалася пасьля ўтварэньня ў 1894 годзе францускай калёніі Ўбангі-Шары. У 1904 годзе Францыя абвясьціла аб стварэньні новай калёніі Ўбангі-Шары-Чад. У 1910 годзе была ўтвораная Фэдэрацыя Францускай экватарыяльнай Афрыкі (ФЭА). У 1914 годзе Чад ізноў стаў асобнай калёніяй. 11 жніўня 1960 году краіна здабыла незалежнасьць і была абвешчаная рэспублікай.

Палітыка

Унутраная палітыка

Прэзыдэнт краіны — Ідрыс Дэбі (перавыбраны ў траўні 2001 году на пяцігадовы тэрмін), зьяўляецца таксама галоўнакамандуючым узброенымі сіламі. Глава ўрада — прэм'ер-міністар Паскаль Ёадымнаджы (прызначаны ў 2005 годзе). Вышэйшы заканадаўчы орган — Нацыянальны сход. Старшыня — Насур Гелендукзія Уайду. Чарговыя парлямэнцкія выбары прайшлі ў сакавіку 2002 году.

У траўні 2004 году парлямэнт Чаду ўхваліў закон аб занясеньні зьмен у Канстытуцыю 1996 году. Прынятыя папраўкі здымаюць абмежаваньне знаходжаньня на пасту прэзыдэнта двума тэрмінамі, касуюць верхнюю палату парлямэнту — Сэнат, ствараюць Раду сацыяльнага эканамічнага і культурнага разьвіцьця. У чэрвені 2005 году вышэйзгаданыя папраўкі да Канстытуцыі ўхваленыя на агульнанацыянальным рэфэрэндуме.

Найболей уплывовыя палітычныя партыі і арганізацыі — Патрыятычны рух выратаваньня, Нацыянальны саюз за дэмакратыю і абнаўленьне, Нацыянальнае дзеяньне за дэмакратыю і разьвіцьцё, Партыя за волю і дэмакратыю.

Вонкавая палітыка

Геаграфія

Клімат трапічны: у сакавіку — красавіку (да +50 °C у цені), дажджлівы сэзон з чэрвеня па лістапад, сухі сэзон зь сьнежня па травень.

Адміністрацыйна краіна падзяляецца на 18 рэгіёнаў (Нджамэна — самастойны рэгіён), 50 дэпартамэнтаў і 199 супрэфэктураў.

Эканоміка

У Чадзе маюцца радовішчы баксытаў, урану, волава, вальфраму, знойдзены вельмі буйныя радовішчы нафты (выведаныя запасы — 900 млн барэляў). У кастрычніку 2003 году афіцыйна ўведзены ў дзеяньне нафтаправод Доба — Крыбі (праходзіць праз тэрыторыю Камэруну да ўзьбярэжжа Атлянтычнага акіяна). У 2004 годзе пачаўся экспарт чадзкай нафты, які склаў 65,5 млн барэляў.

Чад — адна з найбяднейшых афрыканскіх краін, якая займае, па дадзеных ПРААН, 167 месца ў сьвеце. СУП Чаду ў 2004 годзе склаў 3,6 млрд эўра, гадавы прыбытак на душу насельніцтва — 440 эўра. У сувязі з пачаткам здабычы нафты ў Чадзе CУП вырас у 2004 годзе на 42,4 %, у тым ліку ў нафтавым сэктары на 355,3 %. У 2004 годзе аб’ём зьнешняй дапамогі замежных крэдытораў Чаду склаў 263,2 млн эўра.

Аснова чадзкай эканомікі — сельская гаспадарка (40% ВУП), галоўнымі галінамі якога зьяўляюцца бавоўнаводзтва і жывёлагадоўля. Вытворчасьць бавоўны-сырцу ў 2003 годзе склала 165,5 млн тон, агульнае пагалоўе быдла — 16 млн галоваў.

Прамысловасьць Чаду (14% ВУП) працягвае заставацца ў зачаткавым стане.

Галоўныя артыкулы экспарту — бавоўна, буйнарагатае быдла, гуміарабік (Чад — адзін зь яго найбуйнейшых экспартэраў у сьвеце), арахіс, тканіны. Галоўныя артыкулы імпарту — нафтапрадукты, харчаваньне, спажывецкія тавары. У коштавым выразе экспарт ураўноўваецца 196 млн даляраў ЗША, імпарт — 775 млн даляраў ЗША.

Асноўныя зьнешнегандлёвыя партнэры — Францыя, Нямеччына, Тайвань, ЗША, Лібія, Нігерыя, Камэрун. Аб’ём прамых замежных інвэстыцыяў у 2002 годзе склаў 901 млн даляраў ЗША, што было зьвязана з засваеньнем амэрыкана-малайзійскім кансорцыюмам нафтавага радовішча Доба і будаўніцтвам нафтаправоду Доба — Крыбі.

Транспартная сыстэма разьвітая слаба. Агульная даўжыня дарог — 32 тыс. км (паводле іншых зьвестак — больш за 40 тыс. км), зь іх 7 тыс. км зь цьвёрдым пакрыцьцём, 2 тыс. км прыдатныя для круглагоднага выкарыстаньня. Чыгунак у Чадзе няма. Водныя шляхі для грузавых перавозак усярэдзіне краін выкарыстоўваюцца нерэгулярна, бо рэкі Лягоне і Шары суднаходныя толькі каля 3 месяцаў на год. У сэзон дажджоў як сталіца, так і прэфэктуры аказваюцца адрэзанымі адзін ад аднаго. Міжнародны аэрапорт — у Нджамэне.

Міжнародная тэлефонная і тэлексная сувязь зьдзяйсьняецца праз Парыж, у сталіцы Чаду дзейнічае наземная станцыя спадарожнікавай сувязі.

Грашовая адзінка — франк КФА (1 эўра = 656 франкаў КФА).

Дэмаграфія

Большую частку краіны насяляюць народы, якія размаўляюць на шары-нільскіх мовах: на поўначы — на сахарскіх мовах (11,4%): тубу (тэда і даза), кануры, канэмбу, загава); на ўсходзе — на мовах фурскай сям’і (амданг і фур — 1,1%), усходнесуданскіх мовах (тама, сунгор, марарыт, даго і інш. — 4,1%), таксама маба (марфа, масаліт, кібет, рунга і інш. — 4,5%); на поўдні — на цэнтральнасуданскіх мовах (сара і блізкія да яго лутас ці руба; — 27%; багірмі і блізкія да іх наба, кенга і інш — 2,3%)^[8]. Каля 30% насельніцтва — арабы, у тым ліку суданскія (12%)^[9].

Рэлігія

Каля паловы насельніцтва краіны складаюць мусульмане, 23% — хрысьціяне, астатняя частка насельніцтва прытрымліваецца мясцовых традыцыйных вераваньняў.

Культура

Нацыянальнае радыё вядзе свае перадачы на пяці найбольш распаўсюджаных мовах краіны (францускай, арабскай і трох мясцовых). Тэлебачаньне існуе з 1987 году, але тэлеперадачы прымаюцца толькі ў сталіцы і яе прыгарадах. Агенцтва друку Чаду выдае свой штодзённы інфармацыйны бюлетэнь «Інфа-Чад». Найболей папулярныя пэрыядычныя выданьні: «Нджамэна-Эбда», «Прагрэс», «Кантакт», «Патрыёт».

Нацыянальнае сьвята: Дзень незалежнасьці — 11 жніўня.

Спорт

У Чадзе шмат футбольных палёў^[10]. У красавіку 2021 году ФІФА прыпыніла ўдзел Чаду ў сваіх спаборніцтвах з-за ўмяшаньня ўраду ў справы футбольнай фэдэрацыі^[11]. Нацыянальны алімпійкі камітэт утвораны ў 1963 годзе^[12].