Ліпкі (этнаграфічная група)
этнаграфічная група цюрскага паходжаньня на былых землях ВКЛ і Рэчы Паспалітай From Wikipedia, the free encyclopedia
этнаграфічная група цюрскага паходжаньня на былых землях ВКЛ і Рэчы Паспалітай From Wikipedia, the free encyclopedia
Лі́пкі, тата́ры-«лі́пка» ці літоўскія (белару́скія) тата́ры — этнаграфічная група цюрскага паходжаньня на былых землях ВКЛ і Рэчы Паспалітай (Беларусь, Польшча, Летува).
| Беларускія татары | |
tatarlar, татарлар | |
.svg) Этнічны сьцяг | |
| Агульная колькасьць | .svg){kind=small} Беларусь — 10 тыс. чал
|
|---|---|
| Рэгіёны пражываньня | 26 тыс. чал |
| Мовы | старабеларуская мова, беларуская мова і татарская мова ў Беларусі |
| Рэлігія | іслам |
| Блізкія этнасы | татары, крымскія татары |
Першыя зьвесткі аб значным прыходзе цюрак на землі ВКЛ датуюцца кіраваньнем Гедзіміна, яны ўключалі ў сябе як ваеннапалонных, так і асобаў, якія прыйшлі на службу добраахвотна. Пасьля разгрому Тахтамыша Тымурам у 1391—1399 гадах значная частка татараў знайшла прытулак у суседніх краінах — у Малдове, Валахіі, Літве й Маскоўскай дзяржаве. Ужо ў гэтую эпоху заходнеэўрапейскія храністы згадваюць літоўскіх татараў пад Трокамі. Тыя татары, што жылі ў Малдове і ў Вялікім княстве, па сутнасьці, уяўлялі сабою адзіную этнічную групу, і часта этнонім «ліпкі» ўжываўся ў дачыненьні да ўсіх літоўскіх (беларускіх) татараў (магчыма, паходзіў ад турэцкага «лубка татар» — літоўскія татары). Тагачасным тэрмінам татары згадваліся прадстаўнікі ня толькі ўласна казанскіх, сыбірскіх і крымскіх татараў, але й шэраг іншых этнасаў, якія ўдзельнічалі ў этнагенэзе цюрак (напрыклад, манголы й вугры), што абумоўлівае несупадзеньне тагачаснага азначэньне татары з сучасным значэньнем гэтага тэрміну (пад якім найчасьцей маюцца на ўвазе паволскія або казанскія татары).
У 1672 годзе пад узьдзеяньнем асманскай прапаганды татары, якія жылі на Падольлі й Валыні, узьнялі паўстаньне супраць польскіх уладаў. Але ўласна літоўскія татары засталіся верныя Рэчы Паспалітай, у тым ліку ўдзельнічалі на яе баку ў Хацінскай бітве. Пасьля заняцьця Бару (1674) Ян III Сабескі абвясьціў амністыю, і шмат уцекачоў вярнуліся ў Польшчу й Літву — у асноўным яны былі расьселеныя ў Кобрыні й Берасьцейскай эканоміі. Аднак асобныя іх залогі засталіся ў Камянцы-Падольскім, Бары й Хаціне да 1699 году, калі яны перасяліліся, у асноўным, у Дабруджу.
Пазьней было яшчэ некалькі хваляў татарскай эміграцыі з ВКЛ у Асманскую імпэрыю, і ўсе эмігранты фігуравалі пад імем «ліпкі». Так, у 1715 годзе «літоўскія татары, не выносячы ўціску саксонскіх войскаў, сабраўшыся з усей маёмасьцю, пайшлі да Волахаў, дзе аселі». На працягу ўсяго XVIII стагодзьдзя літоўскія татары часта выяжджалі праз Малдову ў Турэччыну, часам атрымліваючы высокія пасады ў асманскім войску. Так, Якуб Бучацкі з Падляшша, які служыў у артылерыі Патоцкага, паехаў з Рэчы Паспалітай, калі апошні далучыўся да таргавічанаў. Гэтая эміграцыя працягвалася й пасьля падзелаў Рэчы Паспалітай. Іншым разам эмігранты мелі за плячыма больш як 20-гадовы досьвед службы ў літоўскім войску, як, напрыклад харунжы Мустафа Рамановіч, які перасяліўся ў Турэччыну на пачатку XIX стагодзьдзя. Часьцей за ўсё прычынай эміграцыі называўся ўціск з боку царскіх уладаў, як у 1803 годзе, калі перасяленцы, якія прыбылі ў Хацін, скардзіліся на спробы гвалтоўна павярнуць іх у праваслаўе. Тагачасны польскі падарожнік у Турэччыну В. Хжаноўскі пісаў: «калі нехта крочыць празь мяжу, звычайна бярэ з сабой аднаго ці двух хоцімскіх янычараў, якія ёсьць татары-ліпка. Традыцыя кажа, што імя тое дадзена ім замест „Літва“, дзе яны раней былі аселі. Большая частка іх вельмі добра ўмеюць па-польску». Для параўнаньня, татары ў ВКЛ і Рэчы Паспалітай наогул карысталіся набыткамі рэлігійнае талерантнасьці, а іх міграцыя ў ВКЛ і Польшчу спынілася каля пачатку XVI стагодзьдзя.
Да падзелаў Рэчы Паспалітай «ліпкі» даволі свабодна перамяшчаліся паміж Малдовай і Літвой, аб чым, напрыклад, занатаваў у сваім дзёньніку ў 1722 годзе Піліп Орлік: «наведаў мяне пан Корсак, ротмістар ліпканскі, і распавёў, што з Горадні прыехаў сюды ліпка й данёс, нібы Цар (Пётар I) меўся ўзяць у сваю пратэкцыю караля Станіслава й хоча яго пасадзіць на троне й нібы ў Літве меў выдаць унівэрсалы на правіянт для войска». У «Апісаньні Малдавіі» малдаўскі гісторык і дзяржаўны дзеяч Дзьмітры Кантэмір адзначаў: «чатыры ці больш швадроны ліпканскіх татараў — гэта залежыць ад жаданьня гаспадара. Гэтым імем называюцца тыя скіфы, якія жывуць у Літве й вызнаюць магамэтанскую веру». У «Гісторыі Асманскай імпэрыі» Кантэмір пісаў: «вядома, што літоўскія татары — ані крымскія, ані агускія, але чараміскія; таму мае землякі й сёньня называюць іх Чырымуш, хаця ў туркаў яны вядомыя як татары-„ліпка“, якое слова ёсьць скажонае „Літва“».
Размаўлялі на цюрскіх дыялектах (пераважна кыпчацкае групы), якія прынята азначаць тэрмінам татарская мова, які, аднак, з прычыны этнічнае неаднароднасьці літоўскіх татараў нельга цалкам атаясамліваць з сучасным паняткам татарскае мовы. Іншыя крыніцы паведамляюць аб крымскататарскім кампанэнце цюрскага маўленьня татараў у ВКЛ. З XVI—XVII ст. пачынаецца працэс моўнай асыміляцыі літоўскіх татараў, спрычынены міжнацыянальнымі шлюбамі, адсутнасьцю цюрскае мовы ў рэлігійным жыцьці (у якасьці літургічнае мовы карысталі арабскую) і выкарыстаньнем іншых моваў (старабеларуская, польская) на месцы службы прадстаўнікоў гэтай этнічнай групы. Тым ня менш, у сьвецкім і рэлігійным ужытку працягвала выкарыстоўвацца арабскае пісьмо (якім на старабеларускай і польскай мовах запісваліся важныя для татараў тэксты, гл. кітабы) і араба-пэрсыдзкая культурная лексыка (апошняя — прыкладна да ХХ ст.). Цюрскія запазычваньні існуюць у сучаснай беларускай мове і маюць прадстаўленьне ў тапаніміцы Беларусі (у асноўным прадстаўляюць сьляды пасяленьня татараў, напрыклад, Койданаў).
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
