Януш Радзівіл (1612—1655)

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з падобнымі імёнамі, гл. Радзівіл і Януш Радзівіл.

Януш Радзівіл (2 снежня 1612, Папелі, Вількамірскі павет — 1655, Тыкоцін)  — дзяржаўны і ваенны дзеяч Вялікага Княства Літоўскага. Гетман польны літоўскі (1646—1654), ваявода віленскі (з 1653) і гетман вялікі літоўскі (з 1654).

Януш Радзівіл
польск.: Janusz Radziwiłł
Партрэт працы Барталамея Стробеля. 1633-34
Трубы
13-ы староста мсціслаўскі 25 чэрвеня 1643 — 29 сакавіка 1645
Папярэднік	Юзаф Корсак
Пераемнік	Станіслаў Рыгор Пятроўскі[d]
15-ы гетман вялікі літоўскі 7 чэрвеня 1654 — 31 снежня 1655
Папярэднік	Януш Кішка
Пераемнік	Павел Ян Сапега
2-і войт мсціслаўскі[d] 25 чэрвеня 1643 — 29 сакавіка 1645
Папярэднік	Юзаф Корсак
Пераемнік	Станіслаў Рыгор Пятроўскі[d]
21-ы ваявода віленскі 30 сакавіка 1653 — 31 снежня 1655
Папярэднік	Крыштаф Хадкевіч
Пераемнік	Павел Ян Сапега
9-ы гетман польны літоўскі 18 красавіка 1646 — 7 чэрвеня 1654
Папярэднік	Януш Кішка
Пераемнік	Вінцэнт Гасеўскі
генеральны староста жамойцкі 1647 — 30 сакавіка 1653
Папярэднік	Ян Альфонс Ляцкі
Пераемнік	Ежы Караль Глябовіч
падкаморы вялікі літоўскі 10 лютага 1633 — 18 красавіка 1646
Папярэднік	Рыгор Аляксандравіч Хадкевіч
Пераемнік	Фелікс Ян Пац
Нараджэнне	12 снежня 1612(1612-12-12)[1][2] Папелі[d], Вількамірскі павет, Віленскае ваяводства, Вялікае Княства Літоўскае
Смерць	31 снежня 1655(1655-12-31)[3][2][…] (43 гады) Тыкоцін, Падляшскае ваяводства, Малапольская правінцыя, Карона Каралеўства Польскага, Рэч Паспалітая
Месца пахавання	Кейданскі кальвінскі збор
Род	Радзівілы
Бацька	Крыштаф Радзівіл
Маці	Ганна з Кішкаў[d]
Жонка	Кацярына з Патоцкіх[d][4][5] і Марыя Лупу[5][6]
Дзеці	Ганна Марыя Радзівіл[d][5] і Крыштаф Радзівіл[d][5]
Веравызнанне	кальвінізм[6]
Адукацыя	Слуцкае павятовае вучылішча (1620-я) Лейдэнскі ўніверсітэт Альтдорфскі ўніверсітэт[d] Лейпцыгскі ўніверсітэт
Дзейнасць	знаць[7] і палітыка[7]
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Меў багатыя маёнткі, у тым ліку Біржы, Кейданы, Віжуны, Папелі і Яшуны на тэрыторыі сучаснай Літвы, Любчу ў Новагародскім павеце, Дойліды і Заблудаў у Гарадзенскім павеце, Невель у Віцебскім павеце, Себеж у Полацкім павеце. Трымаў Камянецкае, Барысаўскае, Мсціслаўскае і іншыя староствы^[8]. Князь Свяшчэннай Рымскай Імперыі на Біржах і Дубінках.

Біяграфія

З біржанска-дубінкаўскай лініі роду Радзівілаў, сын Крыштафа Радзівіла, гетмана вялікага літоўскага, і Ганны з Кішкаў. Кузен Багуслава Радзівіла. Вызнаваў кальвінізм.

Скончыў кальвінісцкую Слуцкую гімназію, у 16 гадоў выехаў дзеля навучання за мяжу. Працягваў адукацыю ў Лейпцыгскім, Альтдорфскім і Лейдэнскім універсітэтах, наведаў Францыю і Англію.

Панегірык да вяселля, 1641 г.

У 1633 годзе, наняўшы ў Нідэрландах 1 тысячу пяхотнікаў і 200 драгунаў, вярнуўся на радзіму і ўзяў удзел у Смаленскай вайне^[9]. Вызначыўся ваенным талентам. Атрымаўшы ў 1646 годзе пасаду польнага гетмана літоўскага, надзвычай паспяхова правёў свае першыя самастойныя кампаніі супраць казакаў. У ліпені 1649 года разбіў пад Лоевам 15-тысячнае войска казацкага палкоўніка Крычэўскага, праз два гады тамсама — войска казацкага палкоўніка Нябабы і без бітвы здабыў Кіеў.

Фундаваў кальвінісцкія зборы і школы ў Вялікім Княстве Літоўскім, апекваўся пратэстанцкімі супольнасцямі, фінансаваў атрыманне адукацыі ў еўрапейскіх універсітэтах мясцовай пратэстанцкай моладзі.

У палітычных дачыненнях быў прыхільнікам ідэі незалежнасці Вялікага Княства Літоўскага. Яшчэ ў маладосці ў Вільні ў прысутнасці манарха кінуў польскім сенатарам: «Пагарды, столькі разоў праяўленай, літоўскі народ няздольны вытрымаць! Прыйдзе час, і палякі да дзвярэй не патрапяць, праз вокны іх выкідваць будзем»^[10]. Дзеля гэтага ўжо ў 1649 годзе спрабаваў наладзіць кантакты са Швецыяй. Ненавідзеў караля Яна Казіміра. Стаўшы ў 1653 годзе ваяводам віленскім, а ў 1654 — вялікім гетманам, засяродзіў у сваіх руках практычна ўсю ўладу ў Вялікім Княстве.

Падчас вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай атрымаў перамогу над маскоўскім войскам у бітве пад Шкловам 12 жніўня 1654 года і паражэнне ў бітве пад Шапялевічамі 24 жніўня 1654 года. Паранены, ледзь пазбег палону: мясцовы жыхар правёў яго праз балоты да Барысава, далей скіраваўся на Менск збіраць войска. У студзені 1655 года спрабаваў адбіць Магілёў.

Кейданская унія

Пасля заняцця маскоўскімі захопнікамі ўлетку 1655 года большай часткі тэрыторыі сучаснай Беларусі, а таксама Вільні і Коўны, ініцыяваў складанне уніі з шведскім каралём Карлам Густавам, якая была падпісаная 17 жніўня 1655 года ў Кейданах. Паводле гэтага дагавора Вялікае Княства Літоўскае выходзіла са складу Рэчы Паспалітай і ўступала ў федэратыўны саюз з Швецыяй. Аднак акт Кейданскай уніі не быў ажыцёўлены. Супраць Я. Радзівіла ўзбунтаваліся харугвы ўласнага войска. З рэштай верных сіл ён зачыніўся ў Тыкоцінскім замку, абложаны войскам Паўла Сапегі, адданым каралю. Неўзабаве памёр. Паводле некаторых звестак, быў атручаны, бо на целе выступілі плямы.

Саркафаг Януша Радзівіла ў Кейданскім кальвінскім зборы

Пахаваны ў Кейданскім кальвінскім зборы.

Сям’я

Першы раз ажаніўся ў 1638 годзе з Кацярынай Патоцкай, другі — у 1645 годзе з Марыяй, дачкой малдаўскага гаспадара Васіля Лупу. У першым шлюбе меў дачку Ганну Марыю, якая выйшла замуж за Б. Радзівіла і прынесла яму ў пасаг бацькавы ўладанні. Першы шлюб зблізіў Януша Радзівіла з каталікамі, другі — з праваслаўнымі^[8].

Галерэя

Жывапіс

• Творы малярства
• 
  Давід Байі, 1632 г.
• 
  Б. Стробель, 1634 г.
• 
  Невядомы мастак, каля 1652 г.

• 
  Невядомы мастак, XVII—XVIII стагоддзі
• 
  Невядомы мастак, 1733—1737 гг.
• 
  Невядомы мастак, каля 1888 г.

Графіка

• Графічныя партрэты
• 
  Невядомы мастак, 1640-я гг.
• 
  В. Гандзіюс, XVII ст.
• 
  Невядомы мастак, 1646—1653 гг.
• 
  Невядомы мастак, каля 1650 г.

• 
  C. Merian, 1653 г.
• 
  J. Meyssens, 1670 г.
• 
  М. Лянг, 1671 г.
• 
  Невядомы мастак, XVII ст.

• 
  З альбома «Выявы роду Радзівілаў». Г. Ляйбовіч, 1758 г.
• 
  К. Рачынскі, 1838 г.
• 
  М. Старкман, 1857 г.
• 
  В. Герсан, 1860—1862 гг.

Памяць

Імя Януша Радзівіла атрымаў Радзівілаўскі летапіс.

Я. Радзівіл — адзін з персанажаў гістарычнага раману польскага пісьменніка Генрыка Сянкевіча «Патоп» (1884—1886).

Зноскі

1. Janusz Radziwiłł // RKDartists Праверана 9 кастрычніка 2017.

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17299517'></a>
2. Janusz Radziwiłł h. Trąby // Internetowy Polski Słownik Biograficzny

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q96022943'></a>
3. RKDartists Праверана 26 жніўня 2017.

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17299517'></a>
4. (unspecified title) Праверана 7 жніўня 2020.
5. Radziwiłłowie herbu Trąby — Warszawa: Archiwum Główne Akt Dawnych, Wydawnictwo DiG, 1996. — 67 с. — ISBN 83-85490-62-0

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q270'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q7209884'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q9379197'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q121885404'></a>
6. Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy, t. III, Księstwo Żmudzkie XV‒XVIII wiek / пад рэд. A. Rachuba — Warszawa: Wydawnictwo DiG, 2015. — С. 268. — 370 с. — ISBN 978-83-7181-312-2

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q125547603'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q9379197'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q11686050'></a>
7. Národní autority České republiky Праверана 11 жніўня 2023.

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q13550863'></a>
8. ЭнцВКЛ 2005.
9. Біяграфічныя звесткі // Сагановіч Г. Невядомая вайна: 1654—1667 / Генадзь Сагановіч. — Мн.: Навука і тэхніка, 1995.
10. Pamiętniki Albrychta Stanisława X. Radziwiłła, — T. 1, — Poznań, — 1839, — str. 327