Саламон Захаравіч Кацэнбоген

Саламо́н Заха́равіч Кацэнбо́ген (28 красавіка (10 мая па н. с.) 1889 года, Мінск, Расійская імперыя — 1 верасня 1946 года, Чалябінск, РСФСР), беларускі і савецкі філосаф і сацыёлаг, юрыст, арганізатар сацыялагічнай навукі ў Беларусі і Расіі ў 1920-х гадах. Беларуска-савецкі партыйны і дзяржаўны дзеяч.

Саламон Захаравіч Кацэнбоген
Дата нараджэння	10 мая 1889(1889-05-10)
Месца нараджэння	Мінск, Мінскі павет, Мінская губерня, Расійская імперыя
Дата смерці	1 верасня 1946(1946-09-01) (57 гадоў)
Месца смерці	Свярдлоўск, Свярдлоўская вобласць, РСФСР, СССР
Грамадзянства	Расійская імперыя  Расійская рэспубліка  Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка Беларусі  Літоўска-Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка Беларуская ССР  СССР
Род дзейнасці	навуковец
Навуковая сфера	сацыялогія, крымінальнае права, крыміналістыка
Месца працы	Саратаўскі дзяржаўны ўніверсітэт імя М. Г. Чарнышэўскага БДУ Расійскі дзяржаўны педагагічны ўніверсітэт імя А. І. Герцэна Уральскі дзяржаўны педагагічны ўніверсітэт[d] Факультэт грамадскіх навук БДУ
Навуковае званне	прафесар
Альма-матар	Кіеўскі нацыянальны эканамічны ўніверсітэт імя Вадзіма Гецьмана (1914) Санкт-Пецярбургскі навукова-даследчы псіханеўралагічны інстытут[d]
Медыяфайлы на Вікісховішчы

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых людзей з прозвішчам Кацэнбоген.

Біяграфія

Нарадзіўся 28 красавіка (10 мая па н. с.) 1889 года ў Мінску^[1][2][3].

У 1899—1904 гадах быў навучэнцам адной з мінскіх гімназій^[2][3]. У сярэдніх класах захапіўся палітычнай дзейнасцю (у 1904 годзе ўступіў у Бунд^[4]), быў выключаны з 5-га класа з «воўчым білетам» за ўдзел у страйку гімназістаў у абарону інтарэсаў вучняў польскай нацыянальнасці^[2][3]. У 1905 годзе ўдзельнічаў у антыўрадавых узброеных дэманстрацыях^[2][4]. Пасля — пераехаў у Гродна, дзе ў 1910 годзе скончыў мясцовую гімназію і атрымаў атэстат сталасці^[2][3].

У 1910—1914 гадах вучыўся на эканамічным факультэце (аддзяленні) Кіеўскага камерцыйнага інстытута. Падчас вучобы ў Кіеве праявіў схільнасць да «навуковых даследаванняў» і талент журналіста, рэгулярна друкаваўся ў кіеўскіх часопісах і газетах на «сацыялагічныя і палітычныя тэмы». У 1912 годзе апублікаваў манаграфію «Крестьянская война в Германии»^[1][2][3][5].

У 1914—1917 гадах вучыўся на юрыдычным факультэце Псіханеўралагічнага інстытута  (руск.) ў Петраградзе^[1][2][3][5].

У 1917—1921 гадах пераважна займаўся палітычна-партыйнай і дзяржаўнай дзейнасцю (не прыпыняючы пры гэтым педагагічнай дзейнасці)^[1]:

• у сакавіку—лістападзе 1917 года быў намеснікам старшыні Бабруйскага Савета рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў^[2][6] (ад меншавікоў^[6]; па іншых звестках, з’яўляўся членам Бунда ў 1904—1920 гадах^[4]);
• у лютым 1919 года — ліпені 1920 года займаў пасаду народнага камісара сацыяльнага забеспячэння Літоўска-Беларускай ССР^[1][2][4] (верагодна, ужо як член аб’яднанай КП(б) Літвы і Беларусі);
• у снежні 1920 года — ліпені 1921 года быў намеснікам народнага камісара асветы Беларускай ССР^[1][2][4][5];

У 1920—1924 гадах уваходзіў у склад Цэнтральнага выканаўчага камітэта БССР^[5]: рабіў даклад па пытаннях сацыяльнага забеспячэння на Другім Усебеларускім з’ездзе Саветаў рабочых, сялянскіх, батрацкіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў (13—17 снежня 1920 года)^[7]; выступаў з дакладам па пытаннях народнай асветы і задач партыі на Пятым з’ездзе КП(б) Беларусі (15—20 кастрычніка 1921 года)^[8].

Першыя прафесары БДУ, 1922 год (злева направа):
Ніжні рад: С. З. Кацэнбоген, А. М. Вазнясенскі, М. М. Нікольскі, У. І. Пічэта, У. М. Ігнатоўскі, Я. Ю. Лёсік, А. А. Міхайлоўскі;
Сярэдні рад: І. М. Салаўёў, С. Я. Вальфсон, Я. І. Барычэўскі, А. А. Савіч, Д. А. Жарынаў, Я. К. Успенскі, І. Я. Герцык;
Верхні рад: У. М. Перцаў, М. М. Шчакаціхін, В. В. Якунін, М. М. Піятуховіч.

Ад моманту адкрыцця Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта (БДУ) у ліпені 1921 года да канца 1925 года працаваў у ім^[1][2], быў:

• у ліку першых прафесараў гісторыі БДУ, прызначаных Дзяржаўным вучоным саветам^[4][9];
• стваральнікам і загадчыкам кафедры сацыялогіі і першабытнай культуры^[10], чытаў для студэнтаў факультэта грамадскіх навук курсы лекцый па генетычнай сацыялогіі, агульнай марксісцкай сацыялогіі і гісторыі першабытнай культуры^[1][5];
• членам Праўлення БДУ, у склад якога быў абраны ў студзені 1922 года^[5], з’яўляўся намеснікам рэктара БДУ^[1][4];
• з мая 1922 года — дэканам факультэта грамадскіх навук БДУ^[1][5];
• ініцыятарам стварэння і першым дырэктарам музея першабытнай культуры і рэлігіі (цяпер — музей гістарычнага факультэта БДУ), які пачаў сваю працу ў сакавіку 1924 года^[11].

У 1924 годзе вывучаў найноўшую філасофію і сацыялагічную літаратуру ў Германіі, працаваў у германскіх этнаграфічных музеях першабытнай культуры^[1].

У лістападзе 1925 года перайшоў на працу ў Саратаўскі дзяржаўны ўніверсітэт (СДУ), атрымаўшы запрашэнне ўзначаліць адноўлены факультэт гаспадаркі і права і адначасова — кафедру гістарычнага матэрыялізму^{[1][2][3][12]}, у снежні 1925 года быў зацверджаны ў званні прафесара СДУ па курсе «Гістарычны матэрыялізм»^[3][12]. У 1928—1932 гадах займаў пасаду рэктара СДУ (з 1930 года кіраваў гэтай установай у званні дырэктара)^[1][2][4][5]. Спрыяў арганізацыі і развіццю сацыялагічнай навукі ў СДУ.

У 1932—1935 гадах быў дырэктарам Ленінградскага дзяржаўнага педагагічнага інстытута імя А. І. Герцэна (ЛДПІ)^[2][4]. Па ўспамінах сваякоў, па адной з версій — быў сасланы, па іншай — быў вымушаны з’ехаць разам з сям’ёй з Ленінграда на Урал, асцерагаючыся палітычных рэпрэсій, якія распачаліся пасля забойства С. М. Кірава^[13].

У 1935—1939 гадах працаваў у Свярдлоўскім дзяржаўным педагагічным інстытуце  (руск.) (СДПІ): са жніўня 1935 года па снежань 1936 года займаў пасаду дырэктара гэтай установы^[4][14][15], быў паніжаны да простага прафесара нібыта «за крытыку эканамічнай палітыкі савецкай улады»^[4]. Паралельна — з чэрвеня 1936 года да лета 1937 года — узначальваў настаўніцкую атэстацыйную камісію г. Свярдлоўска, быў зняты з пасады старшыні камісіі па надуманай падставе^[15].

Падчас «Вялікага тэрору» змог пазбегнуць прамых рэпрэсій, пры тым што С. З. Кацэнбоген адкрыта абвінавачваўся ў «трацкізме» і на гэтай падставе тройчы рашэннямі партсходаў СДПІ выключаўся з ВКП(б), але вышэйстаячыя партыйныя органы іх не падтрымалі^[15]. На думку некаторых даследчыкаў, пазбег арышту і зняволення, дзякуючы таму, што меў асабістае знаёмства з тагачасным наркамам унутраных спраў М. І. Яжовым^[15]. Але, па іншых звестках, усё ж такі арыштоўваўся НКУС у сярэдзіне 1930-х гадоў па абвінавачванні ў «контррэвалюцыйнай нацыяналістычнай і трацкісцкай дзейнасці»^[2].

З 1939 года і да самай смерці працаваў ва Уральскім дзяржаўным універсітэце (УрДУ)^[2][4], у 1943 годзе арганізаваў і ўзначаліў кафедру філасофіі, на базе якой потым ва УрДУ быў створаны філасофскі факультэт^[16].

Памёр 1 верасня 1946 года ў Чалябінску ў выніку хваробы, развітанне з нябожчыкам праходзіла ў Свярдлоўску ў сценах УрДУ, месца пахавання — згублена^[17][18].

Асноўныя навуковыя ідэі

Рабіў спробу ўвасобіць ідэі марксізму ў генетычнай сацыялогіі — кірунку сацыялогіі, у якім даследуюць узнікненне (генезіс) устойлівых сацыяльных утварэнняў (роду, сям’і, абшчыны) на аснове параўнальна-гістарычнага даследавання грамадств, якія знаходзяцца на розных ступенях развіцця^[5]. Вядомыя такія яго навуковыя працы, як: «Пролетариат и крестьянство (социологический труд)» (1920), «Спорные вопросы в учении о происхождении брака и семьи» (1923), «Первобытный человек: опыт социологического анализа этнографического романа Рене Марана „Батуала“» (1923), «Философские и социологические основания марксизма» (1925), «Курс марксистской социологии» (1925), «Марксизм и социология» (1925) ды інш.

У межах педагагічнай дзейнасці займаўся распрацоўкай вучэбных дапаможнікаў па сацыялогіі ў духу асноўных палажэнняў марксізму, у прыватнасці, матэрыялістычнага тлумачэння гісторыі, пры гэтым асноўны ўхіл рабіўся на працы К. Маркса, Ф. Энгельса і Г. В. Пляханава^[5].

Як сцвярджаюць даследчыкі, генетычная сацыялогія С. З. Кацэнбогена ўяўляла сабой сваеасаблівы сплаў гісторыка-сацыялагічнай думкі і першабытнай гісторыі, пры гэтым ідэі ўласна тэарэтычнай сацыялогіі яшчэ не аддзяляліся ад сацыяльнай філасофіі і апошняя цалкам уключалася ў склад агульнатэарэтычнай сацыялагічнай думкі^[5].

Значнасць постаці для навукі ў Беларусі

С. З. Кацэнбоген фактычна быў першым прафесарам-сацыёлагам у Беларусі, а яго праца «Пролетариат и крестьянство (социологический труд)», апублікаваная ў Мінску ў 1920 годзе, называецца першым гісторыка-сацыялагічным даследаваннем у Беларусі, у якім аўтар паспрабаваў ацаніць дынаміку гаспадарчага жыцця Беларусі з пазіцыі рабочага руху^[5].

Бібліяграфія

Тытульны ліст выдання: Марксистская социология: курс лекций, читанных в 1924―25 академическом году на Педагогическом факультете БГУ профессором С. З. Каценбогеным: В 2 ч. — Мн.: Издание профкома рабпрос БГУ, 1925.

• Марксистская социология / С. З. Каценбоген. — 2013. — 140 с. — ISBN 5458532120.
• Вып. 2: История, философия, лингвистика: Сб. статей / Отв. ред.: С. З. Каценбоген. — Свердловск : Уральский рабочий, 1939. — 314, [2] с. — (Ученые записки Свердловского государственного педагогического института; вып. 2).
• Программа по диалектическому материализму / С. З. Каценбоген. — Саратов: Типография № 2 Нижне-Волжского крайполиграфтреста, 1930.
• Неизданные тексты, материалы и статьи / Николай Гаврилович Чернышевский, 1828―1928; под общ. ред. С. З. Каценбогена; Нижне-Волжская комиссия по празднованию 100-летия со дня рождения Н. Г. Чернышевского. — Саратов: Типография № 2 Сарполиграфпрома, 1928. — 429, [1], VI с., [5] л. факсим., портр. — УДК 821.161.1.09(092).
• Философские воззрения Н. Г. Чернышевского / С. З. Каценбоген. — Саратов: Типография № 2 Сарполиграфпрома, 1928.
• Марксизм и социология: курс лекций / С. З. Каценбоген. — Саратов: Правление Саратовского госуниверситета, 1926.
• Диалектический материализм и механистическое мировоззрение / С. З. Каценбоген // Працы Беларускага дзяржаўнага універсытэту. — 1925. — № 1.
• К вопросу о проблеме закономерности исторического процесса / С. З. Каценбоген. — Мн., 1925.
• Кредитные учреждения Союза ССР и Белорусской ССР / Ф. С. Володкович, А. М. Шубин. — Мн.: Издание СНК БССР, 1925. — 90, [2] с. — (Библиотека «Советская Белоруссия» / Под ред. С. З. Каценбогена, В. Шульмана и И. А. Петровича). — УДК 336.77.07(47+57).
• Марксистская социология: курс лекций, читанных в 1924―25 академическом году на Педагогическом факультете БГУ профессором С. З. Каценбогеным: В 2 ч. — Мн.: Издание профкома рабпрос БГУ, 1925.
• Философские и социологические основания марксизма / С. З. Каценбоген. — Мн., 1925.
• Что такое марксизм: философские и социологические основания / С. З. Каценбоген. — Мн.: Белгосиздат, 1925. — 156, [1] с. — УДК 141.821/.822.
• Ленин, 1 мая и международное рабочее движение / С. З. Каценбоген; Белорусское бюро ЦК РКП(б). — Мн.: Издание Агитпропа Белорусского бюро ЦК РКП(б), 1924. — 30, [1] с., [1] л. портр. — УДК 327.321(091)+327.323(091).
• Нарысы па гісторыі першабытнай культуры / С. З. Кацэнбоген // Полымя. — 1924. — № 1.
• Белорусская Государственная и Университетская библиотека / С. З. Каценбоген // Працы Беларускага дзяржаўнага універсытэту. ― 1923. ― № 4/5. ― С. 272―273. — УДК 025.2:027.54(476-5)(091).
• Белорусский государственный университет в 1922—23 учебном году (Итоги и перспективы) / Составил зам. ректора С. З. Каценбогин. — Мн: 1-я гостипография «Белтрестпечати» , 1922.
• Очерки по истории первобытной культуры: В 3 ч. / Генрих Кунов, Г. Левин-Дорш; Пер. с немецкого под ред., с предисл., примеч. и доп. статьями проф. С. З. Каценбогена. — Мн.: Белтрестпечать, 1923―1924.
• Первобытный человек: опыт социологического анализа этнографического романа Ренэ Марана «Батуала»: доклад, читанный в Историко-социологической секции Научного общества при Белорусском государственном университете 11 февраля 1923 г. / С. З. Каценбоген. — Мн.: Белтрестпечать, 1923. — 50 с. — УДК 821.133.1.09(092).
• Спорные вопросы в учении о происхождении брак и семьи / С. З. Каценбоген — Мн., 1923.
• Спорные вопросы генеономии / С. З. Каценбоген // Працы Беларускага дзяржаўнага універсытэту. — 1923. — № 4—5.
• Спорные вопросы генеономии: Сложная форма брака у народа Арусси-Галласов в Абиссинии / С. З. Каценбоген — Мн., 1923.
• Белорусский государственный университет за 1921—22 академический год / Составил С. З. Каценбогин. — Мн: Государственное издательство Белоруссии, 1922.
• О Белорусской государственной университетской библиотеке / С. З. Каценбоген // Працы Беларускага дзяржаўнага універсытэту. ― 1922. ― № 2/3. ― С. 358―359. — УДК 027.54(476-25)(091).
• Пролетариат и крестьянство (социологический труд) / С. З. Каценбоген — Мн., 1920.
• Крестьянские войны в Германии / С. З. Каценбоген — К., 1912.