Сафійскі сабор (Канстанцінопаль)
Канстанцінопаль From Wikipedia, the free encyclopedia
Сафійскі сабор, афіцыйная назва на сённяшні дзень Музей Ая-Сафія (грэч. Ἁγία Σοφία; турэцк.: Ayasofya) — былы праваслаўны сабор, потым — мячэць, цяпер — музей, сусветна вядомы помнік візантыйскай архітэктуры, сімвал «залатога веку» Візантыі.
| Праваслаўны сабор | |
| Сафійскі сабор | |
|---|---|
| грэч. Αγία Σοφία, турэцк.: Ayasofya | |
 Від на Сафійскі сабор | |
| 41°00′31″ пн. ш. 28°58′48″ у. д.HGЯO | |
| Краіна |
 Турцыя |
| Горад | Стамбул |
| Канфесія | праваслаўе, пасля — іслам |
| Тып будынка | сабор, пасля — мячэць |
| Архітэктурны стыль | Візантыйская архітэктура[1] і базіліка[1] |
| Архітэктар | Ісідар Мілецкі і Анфімій Тральскі |
| Заснавальнік | Канстанцін I Вялікі |
| Дата заснавання | 324 год |
| Будаўніцтва | 532 — 537 гады |
| Асноўныя даты | |
|
324 — Базіліка Канстанціна |
|
| Дата скасавання | 404 і 14 студзеня 532 |
| Стан | музей |
 |
|
 Медыяфайлы на Вікісховішчы | |
 |
Сусветная спадчына ЮНЕСКА, аб’ект № 356 рус. • англ. • фр. |
У часы Візантыйскай імперыі сабор знаходзіўся ў цэнтры Канстанцінопаля каля імператарскага палаца. У цяперашні час знаходзіцца ў цэнтры Стамбула, у раёне Султанахмет. Пасля захопу горада асманамі ў 1453 годзе, Сафійскі сабор быў ператвораны ў мячэць, а ў 1935 годзе атрымаў статус музея. У 1985 годзе сабор разам з іншымі помнікамі гістарычнага цэнтра Стамбула быў залічаны ў склад Сусветнай спадчыны ЮНЕСКА[2].
Больш за тысячу гадоў Сафійскі сабор быў самым вялікім храмам у свеце, да таго моманту пакуль не быў пабудаваны Сабор Святога Пятра ў Рыме. Вышыня сабора — 55,6 метраў, дыяметр купала — 31 метр.
Першыя збудаванні
Сабор быў пабудаваны на рыначнай плошчы Аўгустэён у 324—337 гадах пры візантыйскім імператары Канстанціне I[3]. У Сакрата Схаластыка будаўніцтва першага храма, названага Сафіяй, адносіцца да праўлення імператара Канстанцыя II[4]. Па меркаванню Н. П. Кандакова, Канстанцый толькі пашырыў збудаванне Канстанціна[5]. Сакрат Схаластык паведамляе дакладную дату асвячэння храма: «па ўзвядзенні Еўдоксія на епіскапскі прастол сталіцы, асвечана была вялікая царква, вядомая пад іменем Сафіі, што адбылося ў дзясятае консульства Канстанцыя і трэцяе кесара Юліяна, у пятнаццаты дзень месяца лютага»[6]. З 360 па 380 год Сафійскі сабор знаходзіўся ў руках арыян. Імператар Феадосій I у 380 годзе перадаў сабор праваслаўным і 27 лістапада асабіста ўвёў у сабор Рыгора Багаслова, неўзабаве абранага новым канстанцінопальскім архіепіскапам[7].
Гэты храм згарэў у час народнага паўстання ў 404 годзе[8]. Пабудаваная зноў царква была знішчана пажарам 415 года. Імператар Феадосій II загадаў узвесці на гэтым жа месцы новую базіліку, што было зроблена ў тым жа годзе. Базіліка Феадосія згарэла ў 532 годзе ў час паўстання «Ніка». Яе руіны былі знойдзены толькі ў 1936 годзе ў час раскопак на тэрыторыі сабора.
Канстанцінаў і Феадосіеў храмы былі вялікімі пяцінефнымі базілікамі[9]. Скупое ўяўленне аб ёй даюць толькі археалагічныя знаходкі, якія дазваляюць судзіць толькі аб яе вялікіх памерах і багатым мармуровым убранні. Таксама, на аснове яе старажытных апісанняў, робяць вывад, што над яе бакавымі нефамі размяшчаліся двух'ярусныя галерэі, падобныя да пабудаванай адначасова з ёю базілікі Святой Ірыны[9].
Юстыніянава базіліка
Паводле Іаана Малалы, храм згарэў 13 студзеня 532 года ў час паўстання «Ніка»[10]. Праз сорак дзён пасля пажару імператар Юстыніян I загадаў на яго месцы пабудаваць новую царкву таго ж імені, якая павінна была стаць па яго задуме ўпрыгажэннем сталіцы і паказваць веліч імперыі[11]. Дзеля ўзвядзення грандыёзнага храма Юстыніян выкупіў у прыватных уладальнікаў найбліжэйшыя ўчасткі зямлі і загадаў знесці збудаванні, што стаялі там. Для кіравання работамі Юстыніян запрасіў самых лепшых архітэктараў таго часу: Ісідара Мілецкага і Анфімія Тральскага, якія раней зарэкамендавалі сябе ўзвядзеннем царквы Святых Сергія і Вакха. Пад іх кіраўніцтвам працавала штодзённа па 10 000 рабочых[11].
Гісторыя будаўніцтва
На пабудову быў выкарыстаны самы лепшы будаўнічы матэрыял. Мармур прывозілі з Праконіса, Нумідыі, Карыста і Іерапаля. Таксама ў Канстанцінопаль па імператарскаму цыркуляру[12] звозіліся архітэктурныя элементы старажытных збудаванняў (напрыклад, з Рыма было дастаўлена восем парфіравых калон, узятых з храма Сонца, а з Эфеса восем калон з зялёнага мармуру)[11]. Акрамя мармуровых упрыгажэнняў Юстыніян, з мэтай прыдаць будуемаму храму небывалыя бляск і раскошу, выкарыстаў на яго аздабленне золата, серабро, слановую косць. Рускі паломнік Антоній Наўгародзец, які склаў апісанне Канстанцінопаля перад яго разрабаваннем крыжаносцамі ў 1204 годзе, дае наступнае апісанне алтара сабора[13]:
|
(мініяцюра з хронікі Канстанціна Манасіі)
Небачанае і нечуванае хараство храма да такой ступені ўражвала народную фантазію, што пачалі хадзіць легенды аб непасрэдным удзеле ў яго збудаванні нябесных сіл. Паводле аднае з легенд, Юстыніян хацеў пакрыць золатам сцены Святой Сафіі ад падлогі да скляпенняў, але астролагі прадказалі, што «ў канцы вякоў прыйдуць вельмі бедныя цары, якія, з мэтай захапіць усе багацці храма, зрыюць яго да падмурка», і імператар, які клапаціўся аб сваёй славе, абмежаваў раскошу збудавання[14].
Будаўніцтва сабора паглынула тры гадавыя даходы Візантыйскай імперыі. «Саламон, я пераўзышоў цябе!» — такія словы вымавіў, згодна з паданнем, Юстыніян, увойдучы ў пабудаваны сабор і маючы на ўвазе легендарны Іерусалімскі Храм[15]. Урачыстае асвячэнне храма 27 снежня 537 года справіў канстанцінопальскі патрыярх Міна.
Пракопій Кесарыйскі, сучаснік будаўніцтва, апісваючы збудаванні імператара Юстыніяна, з захапленнем піша пра сабор Святой Сафіі:
|
Ужо з моманту пабудовы за царквою замацавалася назва «вялікая»[17]. Для адпраўлення богаслужэнняў у саборы было мноства каштоўнага начыння. Для вырабу каштоўнага прастола сабора, згодна з паведамленнем Дарафея Манемвасійскага, былі выкарыстаны «золата, серабро, медзь, электр (бурштын), жалеза, шкло, камяні добрыя многія, яханты, смарагды, бісер, касідзер, магніт, он(ікс)ій, алмазы і іншае да сямідзесяці дзвюх розных рэчаў»[18]. На ім імператар размясціў надпіс «Тваё ад Твайго прыносім Табе Твае, Хрысце, рабы Юстыніян і Феадора»[19]. Штат царкоўна- і свяшчэннаслужыцеляў сабора пры Юстыніяне быў разлічаны на 525 чалавек: 60 свяшчэннікаў, 100 дыяканаў, 40 дыяканіс, 90 іпадыяканаў, 110 чытальнікаў, 25 пеўчых і 100 брамнікаў[20]. Пры імператары Іракліі ён даходзіў да 600 чалавек[21]. Паводле 43-й навелы Юстыніяна ад кожнай гандлёва-рамеснай карпарацыі выдзялялася пэўная колькасць майстэрань (эргастырыеў), даходы ад якіх ішлі на патрэбы храма Святой Сафіі.
Сабор у часы Візантыйскай імперыі
.jpg)
Праз некалькі гадоў пасля заканчэння будаўніцтва землетрасенне разбурыла частку сабора:
|
Сабор таксама пацярпеў ад землетрасення 989 года, асабліва разбурыўся яго купал. Будынак падперлі контрфорсамі, ад якіх ён страціў свой ранейшы выгляд. Абвалены купал перабудаваў армянскі архітэктар Трдат, аўтар Анійскага сабора, прычым архітэктар зрабіў купал нават больш узвышаным.
16 ліпеня 1054 года ў Сафійскім саборы на святым алтары ў час богаслужэння легатам папы рымскага кардыналам Гумбертам канстанцінопальскаму патрыярху Міхаілу Керуларыю была ўручана адлучальная грамата. (Менавіта гэту дату прынята лічыць датай расколу цэркваў на каталіцкую і праваслаўную.)
Да рабавання крыжаносцамі Констанцінопаля ў 1204 годзе ў саборы захоўвалася Турынская плашчаніца.
У XIV стагоддзі лампадарыем сабора быў вядомы царкоўны кампазітар Іаан Кладас.
Сабор пасля асманскага заваявання
30 мая 1453 года султан Мехмед II, які заваяваў Канстанцінопаль, увайшоў у сабор Святой Сафіі, які быў ператвораны ў мячэць[22]. Да сабора прыбудавалі чатыры мінарэты, і сабор ператварыўся ў мячэць Ая-Сафія. Паколькі сабор быў арыентаваны па хрысціянскай традыцыі — алтар на ўсход, мусульманам прыйшлося перайначыць яго, памясціўшы міхраб у паўднёва-ўсходні кут сабора (напрамак на Меку). З-за гэтай пераробкі ў Ая-Сафіі, як і ў іншых былых візантыйскіх храмах, мусульмане вымушаны молячыся размяшчацца пад вуглом адносна асноўнага аб'ёму будынка. Большасць фрэсак і мазаік засталіся непашкоджанымі, як мяркуюць некаторыя даследчыкі, менавіта дзякуючы таму, што на працягу некалькіх стагоддзяў былі замазаны тынкоўкай[23].
У другой палавіне XVI стагоддзя пры султанах Селіме II і Мурадзе III да будынка сабора былі прыбудаваны цяжкія і грубыя контрфорсы, якія істотна змянілі аблічча будынка[24]. Да сярэдзіны XIX стагоддзя ніякіх рэстаўрацыйных работ у храме не праводзілася. У 1847 годзе султан Абдул-Меджыд I даручыў архітэктарам Гаспару і Джузэпэ Фасаці правесці рэстаўрацыю Ая-Сафіі, якой пагражала небяспека абваліцца[25]. Рэстаўрацыйныя работы працягваліся два гады.
У 1935 годзе, згодна з дэкрэтам Атацюрка, Ая-Сафья стала музеем, а з фрэсак і мазаік былі счышчаны наложаныя на іх слаі тынкоўкі. У 2006 годзе ў музейным комплексе было выдзелена невялікае памяшканне для правядзення мусульманскіх рэлігійных абрадаў супрацоўнікамі музея[26].
a.) Баптыстэрый візантыйскай эпохі, грабніца султана Мустафы I
b.) Мінарэты султана Селіма II
У плане сабор прадстаўляе сабою прадаўгаваты чатырохвугольнік (75,6 м даўжынёй і 68,4 м шырынёй), які ўтварае тры нефы: сярэдні — шырокі, і бакавыя — вузейшыя. Гэта базіліка з чатырохвугольным сяродкрыжжам, якое увенчваецца купалам. Велізарная купальная сістэма сабора стала шэдэўрам архітэктурнай думкі свайго часу. Трываласць сцен храма дасягаецца, на думку турэцкіх даследчыкаў, за кошт дабаўлення ў будаўнічы раствор экстракту лісця ясеня[27].
Сярэдзіна шырокага нефа, квадратная ў аснове, абмежавана па вуглах чатырма масіўнымі слупамі, якія падпіраюць велічэзныя аркі, і пакрыта даволі плоскім купалам 31 м у папярочніку, вяршыня якога знаходзіцца на вышыні 51 м ад падлогі[28]. Купал складаецца з сарака радыяльных арак; у ніжніх частках міжарачных прамежкаў прарэзаныя арачныя вокны (іх таксама 40), дзякуючы чаму ў ніжняй частцы купала ствараецца ўражанне суцэльнага светлавога пояса. Купал звязваецца з перакрыванаю прамавугольнаю ў плане прастораю з дапамогай сферычных трохвугольнікаў — парусоў — якія ў далейшым атрымалі шырокае распаўсюджанне ў сусветнай архітэктуры[28]. Да падкупальнай прасторы прымыкаюць з усходу і захаду дзве велізарныя нішы з паўсферычным верхам: ва ўсходнюю нішу адкрываюцца сваімі аркамі яшчэ тры меншыя нішы, сярэдняя з якіх, якая служыла алтарнаю апсідаю, глыбейшая за астатнія і выступае з агульнага плана храма ў выглядзе паўкружжа; да заходняе вялікае нішы прымыкаюць таксама тры нішы; сярэдняя з іх, якая завяршаецца не паўсферычным, а звычайным корабавым скляпеннем, утрымлівае ў сабе трое дзвярэй, якія вядуць у прыбудаваныя да храма ўнутраны і вонкавы прытворы (esonartex і exonartex), перад якімі некалі знаходзіўся цяпер неіснуючы двор, абнесены галерэяй з калонамі.
Падкупальная прастора з паўночнага і паўднёвага бакоў звязваецца з бакавымі нефамі з дапамогай арак, якія падтрымліваюцца парфіравымі і малахітавымі калонамі, вывезенымі з храмаў Малой Азіі і Егіпта[28]; пад гэтымі аркамі ідзе яшчэ па ярусу падобных жа арак, праз якія адкрываюцца ў падкупальную прастору зробленыя ў бакавых нефах галерэі гінекея, а яшчэ вышэй — агромністыя аркі, якія падтрымліваюць купал, замураваныя прамою сцяною з вокнамі, размешчанымі ў тры рады. Акрамя гэтых акон, нутро храма шчодра, хоць і некалькі рассеяна асвятляюць 40 акон, якія апяразваць аснову купала, і па пяць акон у вялікіх і малых нішах.
Унутранае аздабленне храма вялося на працягу некалькіх стагоддзяў і адрознівалася асаблівым багаццем (мазаікі на залатой падлозе, 8 зялёных яшмавых калон з храма Артэміды ў Эфесе). Сцены храма таксама былі поўнасцю пакрытыя мазаікамі (як сюжэтныя кампазіцыі, так і арнаменты). Дзякуючы сваёй велічнай архітэктуры і ўбранню
|
Да выдатнасцей Святой Сафіі адносіцца «плакучая калона», пакрытая меддзю (існуе павер'е, што калі палажыць руку ў адтуліну і, адчуўшы вільгаць, загадаць жаданне, то яно абавязкова збудзецца), а таксама «халоднае акно», дзе нават у самы спякотны дзень вее халаднаваты ветрык.
У 1935 годзе з фрэсак і мазаік былі счышчаны накладзеныя на іх слаі штукатуркі. Такім чынам, цяпер на сценах храма можна бачыць і выявы Ісуса Хрыста і Багародзіцы, і цытаты з Карана на чатырох вялікіх шчытах авальнай формы.
На поручнях верхняй галерэі храма можна ўбачыць графіці, пакінутыя на працягу ўсяе гісторыі яго існавання. Найбольш старажытныя з іх пакрытыя празрыстым пластыкам і ахоўваюцца як выдатнасці (гл. раздзел Рунічныя надпісы).
Рунічныя надпісы ў саборы Святой Сафіі — надпісы, зробленыя скандынаўскімі рунамі на мармуровых парапетах сабора Святой Сафіі. Верагодна, яны былі надрапаны воінамі з варажскай гвардыі імператара Візантыі ў Сярэднія вякі. Першы з рунічных надпісаў быў адкрыты ў 1964 годзе[30], затым было знойдзена яшчэ некалькі надпісаў. Як мяркуюць, могуць існаваць і іншыя рунічныя надпісы, але адмысловыя даследаванні падобнага роду ў саборы не праводзіліся[31].
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
