ЧӀаьнтий

ЧӀаьнтий — нохчийн шира тайпа, J1 гаплотобанера^[1] тайпа ду. ЧӀаьнташа а, Зумсойша а, Тумсойша а шаьш кхаа вешийн тӀаьхье лору.

Шира тайпа
ЧӀаьнтий
ЧІаьнтий тайпан векал. 19-гІа бІешарахь
Этноиерархи
Раса	кавказан
Йукъара хаамаш
Мотт	чӀаьнтийн диалект
Дин	ислам (суннизм)
Къам	нохчий
Таханлера дӀасакхалхар
Росси: хууш дац  Нохчийчоь: хууш дац  ГӀалгӀайчоь: хууш дац  Гуьржийчоь: хууш дац  ДегӀаста: хууш дац
Хьалхалера дӀасакхалхар
Къилбаседа Кавказ: • шира. мохк ЧӀаьнта (ЧӀаьнтийн мохк)

Шайн синмехаллин эвла ЧӀаьнташа лору Итон-Кхаьлла, хӀунда аьлчи оцу эвлан меттигехь хилла шира шиъ ЧӀаьнтийн эвла Шулкаг а, Пхакхоча а. Пхакхоча ЧӀаьнтан йукъ хилла. А.Сулеймановс «ЧӀаьнтий» дешан маьӀна иштта даладо – «чӀогӀа антий» олий^[2].

Географи

ЧӀаьнтий мохк бу хӀинцалерачу Нохчийчоьнан Итон-Кхаьллан кӀоштехь, ЧӀантий-эркан а, Доьрахойн-эркан а бассейнехь. Доьрахойн-эркан хьост ду Кхаъ-Куьртий олучу меттигехь, охьадоьду къилба-малхбузера къилбаседа-малхбалехьа, кхета ЧӀаьнтийн Органах.

ЧӀаьнтан доза ду: къилбехахь - Хьачараца, малхбалехь - Шикъараца, къилбаседехь - Зумсаца, ЧӀиннахца, малхбузехь - Дишница^[2].

Тайпанан лам бу ЧӀаьнтийн лам. ЧӀаьнтийн лам бахбелла ЧӀаьнта-Орган^[3] аьтту ген Доьрахойн эркан аьрру бердаца, малхбуза агӀора. Пайда эцара даьхний дажош, йол хьокхуш ЧӀаьнтан берриг бахархоша^[4].

ЧӀаьнтан эвланаш

ЧӀаьнтан йукъахь йу эвланаш: Басара Доьра, Бобаш-ГутӀа, Борза хьалха, Бургул-Бийра, БӀаз-Кхелли, Гоьргача-ара, Гелин эвла, ГӀач-Кхелли, ГӀул-Кхелли, Дакна-Ара, Данкхелли, Дийхьа Доьра, Доьра, ДоьрхӀа, Дурзули, Жиелие, ЖӀараш-Йистие, ЗагӀаг эвла, Заза-Мерка, Итт-Куьллишка, Иэт-Кхелли, Йоховчу гути, КӀахий эвла, КӀел-ЦӀуьника, КӀогура-Доьра, Лакха Кхуокхада, Лаха Кхуокхада, Марашка, Мух-Мерка, ПхьаттӀа, Сакъаш ден гу, СелитӀа, Сехьа-Доьра, Тас гутӀа, Точин эвла, ТӀал-Кхелли, ТӀера-ЦӀуьника, УргӀала, Хаз-Кхелли, Хатта-эркие, Хьелди, Хуча-ара, Хьиерах, Хьуьрика, Цовханан корта, ЦӀагие, ЦӀамада (тера цӀе йолуш эвла ДегӀастанахь а йу), ЦӀанара, ЦӀег-гутӀа, ЦӀуьника, Чаначу, ЧӀагӀие, Шула, Йуккъерчу ЦӀамада, Юьрда-ара, Ӏахин гутӀа.

Мехкара шира эвла йу Доьра, шена йукъахь КӀел ЦӀуьника, ТӀера ЦӀуьника, ЦӀагӀие, Дийхьа Доьра, Сехьа Доьра (Басара Доьра, КӀогура Доьра) йолу^[2].

Топонимаш

• ЧӀаьнта – БуланхитӀан къилбаседа йисттера меттиг^[5].
• ЧӀаьнта-Йурт – Теркайисттера эвла.
• ЧӀаьнти эвла – ХӀХ бӀешарахь ГӀойтӀа хин лакхенашкахь хилла эвла, бахархой оьрсийн эскарша кхалхийна Гелен-ГӀойтӀа.
• ЧӀаьнта-Орга - оцу хинан бердашца ехачу заманахь ЧӀаьнташа коьрта роль ловзийна йукъараллин дахарехь. Иштта бен кхета ца ло оцу меттигера Органах ЧӀаьнта-Орга алар^[2].
• ЧӀаьнтийн пхоннашта – Кирин къилба-малхбузера Кири ломан басе^[6].
• ЧӀантио - Гуьржийчура (ЦӀов-Тушетера) эвла ю, тарло ЧӀаьнтий оцу эвлара схьабевлла хила^[2].
• ЧӀента атагӀа – Орган аьрру бердан тӀиера Уш-Кхеллин къилбехьара меттиг. Хьалха лаьттинчу кӀотаран цӀе.

Истори

Тайпа хьахадо 1621 шеран документехь: «гӀумкийн а, мержойн а, шотойн а, чӀаьнтийн а, гӀалгӀайн а, мулкъойн а, кхин шортта ломан мехканийн нах кийча бу цхьаьна НогӀийн нахана дуьхьала бовла», «гӀо доьху Теркан тӀийрачу оьрсийн воеводашка»^[7].

Я.З.Ахмадовн белхашкахь хаам бо, теркан воеводас 1651 шарахь дӀахаийтина: «ЧӀаьнтийн, ЧӀинхойн, Зумсойн, Вашандаройн тайпанаш барт а бина шотойца цхьаьна» Теркан гӀалин аманаташ белла церан куьйга кӀелахь хилар къобалдеш^[8].

Императоран омарца арахоьцучу, 1859 шеран сентябрь беттан № 9 йолчу тӀеман гуламехь, чулацаман иссалгӀачу жайнахь (том ӀХ) яздо: «Нохчийн къоман йукъадогӀу бухара цхьа мотт буьйцу, Кавказан а, Ӏаьндийн а даккъийн къилбаседа агӀон тӀехь тӀеман хийцамашка а, оьрсийн герзан аьттонга а хьаьжжина Российца хӀинца а тайп-тайпана йукъаметтигаш йолу, хӀинца Шемалан Ӏедал дохийначул тӀаьхьа дерриг а Кавказера оьрсийн мехкаш тӀехь Российн куьйгакӀела даьхкина тайпанаш: Шотой беха Орган Ӏинан лакхенашкахь, 15000 са, оцу тайпано 1858 шарахь къобалдина Российн Ӏедал (Шотой, ЧӀаьнтий, Зумсой, кхин а тайпанаш)»^[9].

Культан меттигаш

ЧӀаьнтахь цӀуйн динан культан меттигаш йу: СелитӀа, ЦӀуьника, Хуча-ара, ЧӀагӀие, ЦӀамада, ЦӀег-гутӀа, Йуьрда-ара, Гоьргача-ара, ЦӀовхьанан корта, Сакъаш ден гу, ЖӀараш йистие, Ӏо ховчу гутӀи, Хатта эркие, кхин а^[2].

Тайпа декъадалар

ЧӀаьнтий бекъало гарашка: Борза-гар (J1), ГӀулккхаьллой, Пхьадухарой, Тичахой, Хьелдахой, Иди, Хаси-гар (J1), Эжи.

Гараш а. некъеш а: итон-кхаллой, тазбичи, цӀамдой, пхъадгӀурой, кхокхадой, тасгутӀахой, данкхелой, хъелдий, гугӀалатхой, итт-куъллишкхой, цӀуникхой, хазкхеллихой, иэт-кхеллихой, доьрахой, тӀалкхеллой, соьсанхой, хьурикхой, шулхой, хьирехой, бобашгутӀахой, пхъаттархой; муртаз-гар, музаг- гар, борз-гар, бахъмад-гар, кушани-гар, бачикх-гар, щихали-гар, ибакх-гар, кандаг-гар^[10].

ГӀарабевлла тайпанан нах

• Исаев, Ӏела Абубакарович (вина 1964 шо) — российн пачхьалкхан гӀуллакххо; Российн Федерацин 2-гӀа классан боккъала волу пачхьалкхан хьехамча, экономикийн Ӏилманийн доктор^[11]. Нохчийн Республикин финансийн министр.
• Мохьаммад-шайх – Накшбандин тӀарикъатера шайх. Кхелхина 1910 шарахь. Зийарат Итон-Кхаьллан кӀоштера Хьелди-юртахь ду.
• ЧӀаьнтийн Алдам – ЧӀаьнтийн тайпанан наиб.
• ЧӀаьнтийн Хьамзат – Итон-Кхеллин вахархо, имам Шемалан наиб. 1858 шарахь гӀевттинчу ЧӀаьнташца кхийсарш йолуш чов йича каравахар паччахьан эскаршна.
• Ханпаша Нурадилов — Советски Союзан турпалхо. Сийлахь-Боккха Даймехкан тӀеман декъашхо. Цо хӀаллаквира пулемётаца 900 сов немцойн салти, 7 пулеметан ларар, схьалецира 14 мостагӀан салти.
• Мохьмад Узуев — лакхара сержант, Сийлахь-Боккха Даймехкан тӀеман декъашхо, 6-гӀа Орловски ЦӀен байракхан гӀашлойн дивизин 333-гӀа гӀашлойн полкан дешеран взводан командиран когаметтаниг, Российн турпалхо (1996 шарахь, веллачултӀехь).
• Ахьмад Сулейманов — нохчийн Ӏилманча, кавказйовзархо, хьехархо, поэт, художник, музыкант. Вевзаш ву цо язйина Нохчийн а, ГӀалгӀайн а мехкан топонимех а, тайпанех а лаьцна книгаш бахьнехь. Цунна елира Нохч-ГӀалгӀайн Республикин Халкъан поэтан цӀе. Иза вара Нохчийчоьнан пачхьалкхан совгӀатан лауреат, Нохчийчоьнан а, СССР а яздархойн Союзийн декъашхо.

Беха меттигаш

ЧӀаьнтий беха меттигаш: Бена-Йурт^[12], ВаларгтӀе^[13], Махьмад-ХитӀе, Горагорск, Гребенски, ГӀойтӀа, Девкар-Эвла^[14], Доьлаке, Зонах^[15], Дуй-Йурт, Гал-ГӀала, Котар-Йурт^[16], Лакха Невре, Пхьарчхошка, Маьлхбик, Новр-ГӀала^[17], Нурадилово, Олхазар-КӀотар, Соьлже^[18], Хьач-ХитIе, Эна-Хишка, ТӀехьа-Марта, Хаси-Эвл, Хьалха-Марта, Хаьмбин-Ирзе, ЧӀаьнти-Йурт^[19], Шелковски, Аки-Йурт, Ӏалхан-ГӀала.