Աֆրիկա
մայրցամաք From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Աֆրիկա, Երկիր մոլորակի տարածքով և բնակչությամբ երկրորդ ամենամեծ մայրցամաքը։ Աֆրիկայի ընդհանուր տարածքը կազմում է շուրջ 30,3 միլիոն կմ2՝ ներառյալ նաև հարակից կղզիները։ Աֆրիկան զբաղեցնում է Երկրագնդի ցամաքային տարածքի շուրջ 20%-ը և ընդհանուր տարածքի մոտ 6%-ը[4]։ ՄԱԿ-ի տվյալներով, 2021 թվականի դրությամբ, բնակչության թիվը կազմել է գրեթե 1,4 միլիարդ, որը կազմում է Երկրագնդի բնակչության մոտ 18%-ը։ Ի համեմատություն մյուս մայրցամաքների՝ Աֆրիկայի բնակչությունն ամենաերիտասարդն է[5][6]։ 2012 թվականի դրությամբ՝ Աֆրիկայում միջին տարիքը 19,7 էր, այն պարագայում, երբ համաշխարհային միջին տարիքը՝ 30,4 էր[7]։ Չնայած բնական ռեսուրսների հարուստ պաշարներին՝ Աֆրիկան մեկ շնչին բաժին ընկնող հարստության ցուցանիշներով ամենաաղքատ և ընդհանուր հարստության մակարդակով երկրորդ ամենաաղքատ մայրցամաքն է. վերջին ցուցանիշով զիջում է միայն Օվկիանիային։ Գիտնականների կարծիքով սա կախված է մի քանի գործոններից՝ ներառյալ աշխարհագրությունից, կլիմայից[8], կոռուպցիայից[8], նախկին գաղութատիրական կարգերից, Սառը պատերազմից[9][10] և նեոգաղութատիրությունից։ Չնայած հարստության ցածր մակարդակին՝ վերջին շրջանում գրանցվող տնտեսական վերելքը և մեծ թվով երիտասարդ բնակչությունը, ավելի լայն գլոբալ համատեքստում, Աֆրիկան դարձնում են տնտեսական կարևոր շուկա։ Աֆրիկան ունի բնական և պարենային ռեսուրների մեծ պաշարներ, այդ թվում՝ ադամանդի, շաքարի, աղի, ոսկու, երկաթի, կոբալտի, ուրանի, պղնձի, բոքսիտի, արծաթի, նավթի, բնական գազի, կակաոյի հատիկների և արևադարձային մրգերի։
Աֆրիկա մայրցամաքի ափերը հյուսիսից ողողում են Միջերկրական ծովի, հյուսիս-արևելքից՝ Կարմիր ծովի, Աքաբայի և Սուեզի ծովածոցերի, հարավ-արևելքից՝ Հնդկական օվկիանոսի և արևմուտքից՝ Ատլանտյան օվկիանոսի ջրերը։ Աֆրիկայի կազմում են նաև Մադագասկար կղզին և տարբեր արշիպելագներ։ Մայրցամաքի տարածքում կա 54 անկախ, ինքնիշխան պետություն, 8 քաղաք և կղզի, որոնք պատկանում են ոչ աֆրիկյան երկրների, և փաստացի անկախ, բայց չճանաչված կամ մասամբ ճանաչված երկու երկիր։ Այս թվերի մեջ ներառված չեն Մալթան և Սիցիլիան, որոնք երկրաբանական տեսանկյունից հանդիսանում են Աֆրիկա մայրցամաքի մաս։ Աֆրիկայի տարածքով ամենամեծ երկիրն Ալժիրն է, իսկ բնակչությամբ՝ Նիգերիան։ Աֆրիկյան երկրները միմյանց հետ համագործակցում են միջազգային տարբեր կազմակերպությունների, այդ թվում՝ Աֆրիկյան Միության միջոցով, որի կենտրոնակայանը գտնվում է Եթովպիայի մայրաքաղաք Ադիս Աբեբայում։
Աֆրիկայի տարածքը հատում են հասարակածը և զրոյական միջօրեականը։ Սա միակ մայրցամաքն է, որը տարածվում է Հյուսիսային բարեխառն գոտուց մինչև Հարավային բարեխառն գոտի[11]։ Մայրցամաքի բուն տարածքի ու երկրների մեծ մասը գտնվում են Հյուսիսային, իսկ մնացած մասը՝ Հարավային կիսագնդում։ Մայրցամաքի տարածքի մեծ մասը գտնվում է արևադարձային կլիմայական գոտում՝ բացառությամբ Արևմտյան Սահարայի մեծ մասի, Ալժիրի, Լիբիայի, Եգիպտոսի, Մավրիտանիայի հյուսիսային հատվածի, ինչպես նաև Մարոկկոյի, Սեուտայի, Մելիլյայի և Թունիսի, որոնք իրենց հերթին գտնվում են Հյուսիսային արևադարձից վերև՝ Հյուսիսային բարեխառն գոտում։ Մայրցամաքի ծայր հարավում՝ Հարավային Նամիբիան, Հարավային Բոտսվանան, Հարավաֆրիկյան Հանրապետության տարածքի մեծ մասը, Լեսոթոյի և Էսվատինիի ողջ տարածքն ու Մոզամբիկի և Մադագասկարի հարավային հատվածները գտնվում են Հարավային արևադարձից հարավ՝ Հարավային բարեխառն գոտում։
Աֆրիկան ունի մեծ կենսաբազմազանություն[12]։ Այն ունի մեգաֆաունայի ամենամեծ թվով տեսակները, քանի որ ամենաքիչն է կրել Անթրոպոգեն ժամանակաշրջանում ոչնչացման ազդեցությունը։ Այդուհանդերձ, Աֆրիկայի վրա մեծապես ազդում են բնապահպանական տարբեր հիմնախնդիրներ, այդ թվում՝ անապատացումը, անտառահատումները, հողի դեգրադացումը, օդի աղտոտումը, ջրերի աղտոտումը, առափնյա էրոզիան, աղբի աղտոտումը, կլիմայի փոփոխությունը, նավթի արտահոսքը, կենսաբազմազանության անհետացումն ու ջրային ռեսուրսների պակասը։ Բնապահպանական այս խորը խնդիրները կարող են խորանալ Աֆրիկայում կլիմայի փոփոխության ազդեցության պատճառով։ Միավորված ազգերի կազմակերպության Կլիմայի փոփոխության հարցերով փորձագետների միջկառավարական խումբը Աֆրիկան հայտարարել է կլիմայի փոփոխության տեսանկյունից ամենախոցելի մայրցամաքը[13][14]։
Աֆրիկան ունի բավականին երկար, բարդ և բազմազան պատմություն ու հաճախ թերագնահատվել է գլոբալ պատմական համայնքի կողմից[15]։ Աֆրիկյան հասարակություններում պատմական գործընթացն ընդհանուր առմամբ ունեցել է սոցիալական բնույթ[16], որը երբեմն հիմնված է եղել ականատեսների վկայությունների, ասեկոսեների, հուշերի, երբեմն էլ տեսիլքների, երազների և զգայապատրանքների վրա, որոնք վեր են ածվել բանավոր ավանդույթների[17][18][19]։ Ընդունված է համարել, որ Աֆրիկան՝ մասնավորապես Արևելյան Աֆրիկան, համարվում է մարդկության և հոմինոիդ կլադի բնօրրանը։ Առաջին հոմինիդները և նրանց նախնիները թվագրվում են մոտ 7 միլիոն տարի առաջվանով՝ ներառյալ սահելանտրոպը, աֆրիկյան ավստրալոպիտեկը, աֆարյան ավստրալոպիտեկը, հոմո էրեկտուսը, հոմո հաբիլիսը, հոմո էրգաստերը, հոմո սափիենսի առաջին ներկայացուցիչները։ Նրանց հետքերը հայտնաբերվել են Եթովպիայում, Հարավաֆրիկյան Հանրապետությունում և Մարոկկոյում՝ համապատասխանաբար 233 000, 259 000 և 300 000 տարի առաջ։ Բացի այդ, հոմո սափիենսն Աֆրիկայում ի հայտ է եկել 350 000-260 000 տարի առաջ[20][21][22][23][24][25]։ Աֆրիկան հնագետների կողմից համարվում է նաև գենետիկ տեսանկյունից ամենաբազմազան մայրցամաքը, քանի որ մարդկությունն ամենաշատը հենց այս մայրցամաքում է բնակվել[26][27][28]։
Այնպիսի քաղաքակրթություններ, ինչպիսիք են Հին Եգիպտոսը, Կերմա մշակույթը, Պունտը և Տիչիտ մշակույթը առաջացել են մ.թ.ա. 4-3-րդ հազարամյակներում Հյուսիսային, Արևելյան և Արևմտյան Աֆրիկաներում, մինչդեռ բանտուների միգրացիան, որը տեղի է ունեցել մ.թ.ա. 4000 թվականից մինչև մ.թ. 1000 թվականը, առանցքային է եղել Կենտրոնական, Արևելյան և Հարավային Աֆրիկաների երկրների ու հասարակությունների հիմնադրման համար։ Դրան հաջորդեց քաղաքակրթությունների, թագավորությունների և կայսրությունների բարդ պատմական շղթան։ Բազմաթիվ կայսրություններ իրենց տարածաշրջաններում դարձան գերիշխող, ինչպես օրինակ Արևմտյան Աֆրիկայում Գանայի, Մալիի, Սոնգաիի, Բամանայի, Մասինայի, Տուկուլորի կայսրությունները և Սոկոտոյի խալիֆայությունը, Հյուսիսային Աֆրիկայում՝ Եգիպտոսի, Քուշի, Կարթագենի թագավորությունները, Ֆաթիմյան խալիֆայությունը, Ալ-Մորավիների, Ալ-Մոհադների պետությունները, Այուբիդների և Մամլուքների սուլթանությունները, Արևելյան Աֆրիկայում՝ Աքսումի թագավորությունը, Եթովպական կայսրությունը, Ադալի սուլթանությունը, Կիտարայի կայսրությունը, Կիլվայի սուլթանությունը և Մալագայի թագավորությունը, Կենտրոնական Աֆրիկայում՝ Կանեմ-Բորնուն, Կոնգոյի թագավորությունը, Լուբայի, Լունդայի կայսրությունները և Ուտետերայի սուլթանությունը, իսկ Հարավային Աֆրիկայում՝ Մապունգուբվեի, Զիմբաբվեի, Մուտապայի թագավորությունները, Ռոզվիի կայսրությունը, Մարավին, Մթվակազին և Զուլուի թագավորությունը։
Աֆրիկայի պատմության ողջ ընթացքում ստրկությունը եղել է մայրցամաքի տարածքում մեծապես տարածված երևույթը։ Աֆրիկան դարեր շարունակ եղել է դեպի այլ մայրցամաքներ ստրուկների մատակարարման աղբյուր, ինչի հետևանքով, հատկապես Ամերիկա աշխարհամասում, տարիների ընթացքում ձևավորվել են աֆրիկյան ծագմամբ սևամորթների համայնքներ։ 19-րդ դարի վերջից մինչև 20-րդ դարի սկիզբ, Արդյունաբերական երկրորդ հեղափոխությամբ պայմանավորված, Աֆրիկան արագորեն նվաճվեց և գաղութացվեց եվրոպական պետությունների կողմից։ Այդ շրջանում նույնիսկ եղել է պահ, երբ աֆրիկյան երկրներից միայն Եթովպիան և Լիբերիան են մնացել անկախ պետություններ[29]։ Եվրոպական գերիշխանությունը կարևոր ազդեցություն է ունեցել աֆրիկյան հասարակությունների վրա, իսկ համայնքային ինքնավարության նկատմամբ ճնշումները խաթարել են տեղական ավանդական սովորույթներն ու հանգեցրել Աֆրիկայի սոցիալ-տնտեսական համակարգի անդառնալի վերափոխմանը[30]։ Աֆրիկյան ժամանակակից պետություններից շատերն առաջացել են Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո տեղի ունեցած ապագաղութացման արդյունքում, իսկ 1963 թվականին հիմնադրվել է Աֆրիկայի միասնության կազմակերպությունը, որի իրավահաջորդը դարձավ Աֆրիկյան Միությունը[31]։ Նորաստեղծ պետությունները որոշեցին պահել իրենց գաղութային սահմանները՝ ընդ որում իշխանության ավանդական կառույցները այս կամ այն չափով հաճախ օգտագործվում էին կառավարման մեջ:
Remove ads
Անվան ստուգաբանություն
.jpg)
Հյուսիսային Աֆրիկայի հին բնակիչներին բնորոշելու համար օգտագործվել է լատինական «Afri» անվանումը: Հյուսիսային Աֆրիկան, որը գտնվում էր Նեղոս գետից արևմուտք, ներառում էր Միջերկրական ծովից հարավ գտնվող բոլոր տարածքները և հայտնի էր նաև «Հին Լիբիա» անվամբ[32][33]: Ի սկզբանե այս անունը վերաբերել է տեղաբնիկ լիբիական ցեղին՝ ժամանակակից բերբերների նախնիներին: Անվան ծագումնաբանության վերաբերյալ կան տարբեր տեսակետներ: Մի կողմից այն կապվում է փյունիկյան «ʿafar» բառի հետ, որը նշանակում է «փոշի»[34]: Մյուս կողմից, ըստ 1981 թվականի մի վարկածի[35]՝ այն ծագում է բերբերական «ifri» (հոգնակի՝ «ifran») բառից, որը նշանակում է «քարանձավ» և վերաբերում է քարանձավաբնակներին[36]: Նույն արմատը[36] կարելի է գտնել նաև Ալժիրի և Տրիպոլիտանիայի բանու իֆրան ցեղի անվանման մեջ: Բերբերական այս ցեղը սկզբնապես բնակվել է Լիբիայի հյուսիսարևմտյան հատվածում գտնվող Յաֆրան քաղաքում (հայտնի նաև որպես «Իֆրան»)[37]: Բացի այդ, այս արմատը հանդիպում է նաև Մարոկկոյի Իֆրան քաղաքի անվան մեջ:
Ք.ա. 146 թվականին՝ Պունիկյան երրորդ պատերազմում կարթագենցիներին պարտության մատնելուց հետո, Հռոմեական կայսրության իշխանության ներքո Կարթագենը դարձավ «Աֆրիկա Պրոկոնսուլարիս» կոչվող նահանգի մայրաքաղաքը: Այս նահանգը ներառում էր նաև ժամանակակից Լիբիայի ծովափնյա մասը[38]: Լատինական «-ica» վերջածանցը երբեմն օգտագործվել է երկիր բնորոշելու համար: Օրինակ՝ Հուլիոս Կեսարը օգտագործել է «Կելտիկա» անվանումը՝ կելտերի բնակության տարածքը նշելու համար: Հետագայում, երբ մուսուլմանները նվաճեցին Բյուզանդական (Արևելյան Հռոմեական) կայսրության մաս կազմող Աֆրիկայի էկզարխատը, նրանք պահպանեցին տարածաշրջանի անվան ձևը՝ կոչելով այն Իֆրիկիա:
Հռոմեացիների պատկերացմամբ՝ Աֆրիկան տարածվում էր Եգիպտոսից արևմուտք: «Ասիա» անվանումը նրանք օգտագործում էին Անատոլիան և դրանից արևելք ընկած տարածքները նշելու համար: Այս երկու մայրցամաքների միջև սահմանազատումը հստակեցրեց աշխարհագրագետ Պտղոմեոսը (մ.թ. 85-165 թվականներ): Նա Ալեքսանդրիան դրեց զրոյական միջօրեականի վրա, իսկ Սուեզի պարանոցն ու Կարմիր ծովը սահմանեց որպես Ասիայի և Աֆրիկայի բաժանարար գիծ: Հետագայում, երբ եվրոպացիները սկսեցին հասկանալ մայրցամաքի իրական չափերը, Աֆրիկայի սահմաններն ընդլայնվեցին իրենց գիտելիքների հետ մեկտեղ։
«Աֆրիկա» (Africa) հնագույն անվան համար առաջարկվել են ստուգաբանական այլ վարկածներ ևս.
- 1-ին դարի հրեա պատմաբան Հովսեփոս Փլավիոսը իր «Հրեական հնախոսություն» գրքում (1.15) պնդում էր, որ Աֆրիկան անվանվել է Ափերի (Ծննդոց 25:4)՝ Աբրահամի թոռան անունով, որի հետնորդները, ըստ նրա, ներխուժել էին Լիբիա։
- 7-րդ դարում Իսիդոր Սևիլյացին իր «Ստուգաբանություններ» հանրագիտարանի Գիրք XIV.5.2-ում նշել է, որ «Աֆրիկա» անվանումը ծագում է լատիներեն «aprica» բառից, որը նշանակում է «արևոտ»։
- 1881 թվականին Մեսին առաջ քաշեց տեսություն՝ ըստ որի «Աֆրիկա» բառը ծագում է եգիպտական «af-rui-ka»-ից: Սա թարգմանաբար նշանակում է «շրջվել դեպի «Կա»-ի բացվածքը»: «Կա»-ն համարվում է մարդու հոգևոր նմանակը, իսկ «Կա»-ի բացվածքը խորհրդանշում է ծագման կամ արարման վայրը: Այսպիսով, եգիպտացիների համար Աֆրիկան կարող էր նշանակել «ծագման վայր» կամ «ծննդավայր»[39]:
- Միշել Ֆրուիտը 1976 թվականին առաջարկել է[40] լատիներեն այս բառը կապել «africus»՝ «հարավային քամի» բառի հետ, որն ումբրիական ծագում ունի և սկզբնապես նշանակել է «անձրևային քամի»[41]։
- 1984 թվականին Ռատգերսի համալսարանի պրոֆեսոր Ռոբերտ Ռ. Շտիգլիցը նշել է. «Աֆրիկա անունը, որը ծագում է լատիներեն «*Aphir-ic-a»-ից, ազգակից է եբրայերեն Օֆիր [հարուստ] բառին»:
- Իբն Խալիկանը և մի շարք այլ պատմաբաններ պնդում են, որ Աֆրիկա անունը ծագել է Հիմյարի թագավորության Աֆրիկին իբն Կաիս իբն Սաիֆի («Աֆրիկուս՝ Աբրահամի որդի») թագավորի անունից, որը նվաճել էր Իֆրիկիան[42][43][44]:
- Արաբերենում «Աֆրիկա» բառն ունի երկու ձև՝ «afrīqā» և «ifrīqiyā» (երկուսն էլ իգական գոյականներ): Այս բառերը ծագում են «afara»-ից [' = 'ain, ոչ թե 'alif], որը նշանակում է «փոշոտ լինել»: Հարակից բառերն են՝ «afar»՝ «փոշի», «afir»՝ «չորացած, արևից թառամած», և «affara»՝ «արևի տակ՝ տաք ավազի վրա չորացնել» կամ «փոշով ծածկվել»[45]:
- Կա նաև վարկած, որ «Աֆրիկա» անվանումը կարող է ծագած լինել փյունիկյան «faraqa» բառից, որը նշանակում է «գաղութ» կամ «բաժանում»[46]:
Remove ads
Պատմություն
Պատմությունն Աֆրիկայում
Աֆրիկյան հասարակություններում պատմական գործընթացը հիմնականում համայնքային բնույթ է կրում[16]՝ ականատեսների վկայություններից, ասեկոսեներից, հուշերից և երբեմն հոգևոր տեսիլքներից, երազներից ու պատրանքներից ստեղծված բանավոր ավանդություններով[47]։ Ժամանակը երբեմն առասպելական և սոցիալական բնույթ է կրում[Ն 1], իսկ ճշմարտությունը հիմնականում դիտարկվում է հարաբերականապաշտության տեսանկյունից[49][48]։ Բանավոր ավանդությունը կարող է լինել էկզոթերիկ կամ էզոթերիկ։ Այն «խոսում» է մարդկանց հետ՝ ելնելով նրանց ընկալելու մակարդակից, բացահայտվելով ըստ նրանց ունակությունների, և միշտ չէ, որ պետք է հասկանալ բառացիորեն[50]։
Նախնադար
Պալեոանթրոպոլոգների մեծամասնությունը Աֆրիկան համարում է Երկրի ամենահին բնակեցված տարածքը, որտեղ ծագել է մարդ տեսակը[51]։ Մարդաբանները 20-րդ դարի կեսերին հայտնաբերել են յոթ միլիոն տարի առաջվա բազմաթիվ բրածոներ և մարդկային բնակության ապացույցներ։ Հայտնաբերվել են նաև վաղ շրջանի մի քանի տեսակի մարդանման կապիկների բրածո մնացորդներ, որոնք, ըստ ենթադրությունների, էվոլյուցիայի արդյունքում վերածվել են ժամանակակից մարդու։ Դրանց թվում են ռադիոմետրիկ թվագրմամբ մոտ 3,9-3,0 միլիոն տարի առաջվա աֆարյան ավստրալոպիտեկը (լատին․՝ Australopithecus afarensis)[52], «Paranthropus boisei»-ն (մոտ 2,3-1,4 միլիոն տարի առաջվա)[53] և «Homo ergaster»-ը (մոտ 1,9 միլիոն - 600 000 տարի առաջվա)[4]։
Մոտավորապես 350 000-260 000 տարի առաջ Աֆրիկայում բանական մարդու էվոլյուցիայից հետո[21][22][23][24] մայրցամաքը հիմնականում բնակեցված է եղել որսորդ-հավաքչական խմբերով[54][55]։ «Մայրցամաքից երկրորդ միգրացիայի» ընթացքում, որը տեղի է ունեցել մոտ 50 000 տարի առաջ, առաջին ժամանակակից մարդիկ հեռացել են Աֆրիկայից և բնակություն հաստատել երկրագնդի մնացած մասերում։ Մայրցամաքից նրանք դուրս են եկել երեք հիմնական ուղիներով՝ Կարմիր ծովի Բաբ էլ-Մանդեբի նեղուցով[56][57], Մարոկկոյի Ջիբրալթարի նեղուցով[58][59] և Եգիպտոսի Սուեզի պարանոցով[60]։
Նույն ժամանակաշրջանում Աֆրիկա մայրցամաքի ներսում արձանագրվել են ժամանակակից մարդկանց այլ միգրացիաներ ևս։ Մարդու վաղ բնակության հետքեր են հայտնաբերվել նաև Հարավային, Հարավարևելյան և Հյուսիսային Աֆրիկայում, ինչպես նաև Սահարայում[61]։
Քաղաքակրթության ծագում
.jpg)
Գլոբալ կլիմայական պայմանների ազդեցության պատճառով Սահարայի չափերը պատմական տարբեր ժամանակաշրջաններում խիստ տարբեր են եղել՝ երբեմն արագ մեծանալով կամ փոքրանալով, իսկ երբեմն էլ ամբողջովին անհետանալով[62]։ Սառցե դարաշրջանի ավարտին՝ մոտավորապես մ.թ.ա. 10500 թվականին, Սահարան կրկին վերածվեց կանաչ բերրի հովտի, իսկ աֆրիկյան բնակչությունը Ենթասահարայի ներքին ու առափնյա բարձրավանդակներից վերադարձավ այնտեղ։ Տասսիլին Աջջեր բարձրավանդակում հայտնաբերված մոտ 10 հազար տարեկան ժայռապատկերները ներկայացնում են բերրի Սահարան և դրա բազմաքանակ բնակչությունը[63]։ Սակայն կլիմայի տաքացման և չորացման հետևանքով մ.թ.ա. 5000 թվականին Սահարայի տարածաշրջանն աստիճանաբար դարձավ ավելի չոր և անբարենպաստ։ Երկրի ուղեծրի թեքության պատճառով, մոտավորապես մ.թ.ա. 3500 թվականին, Սահարան արագ անապատացավ[64]։ Բնակչությունը հեռացավ այդ տարածաշրջանից՝ տեղափոխվելով Նեղոսի հովտի Երկրորդ քարվաստից ներքև ընկած հատված, որտեղ հիմնեց մշտական և կիսամշտական բնակավայրեր։ Հետագայում տեղի ունեցավ կլիմայի զգալի փոփոխություն, ինչի հետևանքով Կենտրոնական և Արևելյան Աֆրիկայում էապես կրճատվեց հորդառատ ու երկարատև անձրևների քանակը։ Այդ ժամանակից ի վեր չոր կլիման գերիշխող է դարձել Արևելյան Աֆրիկայում, իսկ վերջին 200 տարիներին՝ հատկապես Եթովպիայում։
Աֆրիկայում խոշոր եղջերավոր անասունների ընտելացումը տեղի է ունեցել նախքան գյուղատնտեսության զարգացումը և համագոյակցել է որսորդ-հավաքչական հասարակությունների հետ: Հյուսիսային Աֆրիկայում մ.թ.ա. մոտ 6000 թվականին խոշոր եղջերավոր անասուններն արդեն ընտելացված էին[65]։ Սահարա-Նեղոս տարածաշրջանում մարդիկ ընտելացրին մի շարք կենդանիներ, որոնց թվում էին էշն ու պարուրաեղջյուր այծը։ Դրանք տարածված էին Ալժիրից մինչև Նուբիա։ Արևմտյան Աֆրիկայի սավաննայում՝ Մալիի տարածքում, մ.թ.ա. 10000-9000 թվականներին հայտնագործվեց խեցեգործությունը[66][67]։ Հյուսիսարևմտյան Աֆրիկայում՝ Սահարայի և Սահելի տափաստաններում ու սավաննաներում, ժամանակակից Նեղոս-սահարյան և մանդե ժողովրդի հավանական նախնիները մ.թ.ա. 8000-6000 թվականներին սկսեցին հավաքել վայրի կորեկաձավար[68]։ Հետագայում նրանք սկսեցին հավաքել նաև դդում, ձմերուկ, գերչակ և բամբակ[69]։ Մ.թ.ա. մոտ 4000 թվականին Արևելյան Սուդանում առաջին անգամ մշակվեց սորգո երկգույնը՝ դառնալով մարդկության պատմության մեջ գյուղատնտեսական մշակաբույսերի բուծման ամենավաղ օրինակներից մեկը։ Նախքան մ.թ.ա. 2000 թվականին սորգո երկգույնը կհասներ Հնդկաստան, դրա մշակման կուլտուրան աստիճանաբար տարածվեց ողջ Աֆրիկայով[70][71]։
Ժամանակակից Մավրիտանիայի բնակիչները սկսեցին զբաղվել խեցեգործությամբ և քարե բնակավայրեր կառուցել (ինչպես օրինակ՝ Տիշիտը և Ուալատան)։ Անձրևների հետևանքով առաջացած գետերում և լճերում ոսկրե ծայրով հարպունների օգտագործմամբ ձկնորսությունը դարձավ մարդկանց հիմնական զբաղմունքը[72]։ Արևմտյան Աֆրիկայում խոնավ կլիման նպաստեց Սենեգալից մինչև Կամերուն ձգվող խոնավ անտառների և անտառապատ սավաննաների ընդլայնմանը։ Նիգերա-կոնգոյական լեզուներով խոսող ժողովուրդները մ.թ.ա. 9000-5000 թվականներին սկսեցին մշակել ձիթատու արմավենի և ռաֆիա (արմավենու տեսակ)։ Հետագայում սկսեցին մշակել նաև սև աչք լոբի, մաշ (աֆրիկյան գետնանուշ), իսկ այնուհետև՝ բամիա և կոլայի ընկույզ։ Անտառները հատելու համար Նիգերա-կոնգոյական լեզուներով խոսող ժողովուրդները ստեղծեցին նաև հղկված քարե կացիններ, քանի որ բույսերի մեծ մասն աճում էր անտառում[69]։
Մ.թ.ա. մոտ 4000 թվականին Սահարայի կլիման արագ տեմպերով սկսեց չորանալ[73]։ Կլիմայական այս փոփոխությունը հանգեցրեց լճերի ու գետերի զգալի կրճատման և անապատացման։ Սա էլ իր հերթին հանգեցրեց գյուղատնտեսության համար նպաստավոր հողերի քանակի նվազման և դեպի Արևմտյան Աֆրիկայի առավել արևադարձային կլիմայական գոտիներ երկրագործությամբ զբաղվող համայնքների միգրացիայի[73]։ Մ.թ.ա. I հազարամյակում, կլիմայական պայմանների փոփոխության հետևանքով, վայրի հացահատիկների պոպուլյացիաների նվազումը նպաստեց երկրագործությամբ զբաղվող համայնքների ընդլայնմանը և Նիգեր գետի շրջակայքում բրնձի մշակման կուլտուրայի արագ յուրացմանը[74][75]։
Մ.թ.ա. I հազարամյակում երկաթի մշակումը սկսեց կիրառվել Հյուսիսային Աֆրիկայում։ Այս նույն ժամանակահատվածում այն տարածվեց նաև Ենթասահարայի որոշ մասեր՝ կա՛մ տեղում ինքնըստինքյան «հայտնագործվելու», կա՛մ հյուսիսից տարածվելու միջոցով[76][77]։ Այդուհանդերձ, մոտ մ.թ. 500 թվականին այն անհայտ հանգամանքներում անհետացավ՝ գոյատևելով շուրջ 2000 տարի[78]։ Արևմտյան Աֆրիկայում մ.թ.ա. 500 թվականին մետաղի մշակումը սկսեց դառնալ սովորական երևույթ։ Նույն թվականին երկաթի մշակումը ամբողջովին տարածվեց նաև Արևելյան և Արևմտյան Աֆրիկայի բազմաթիվ շրջաններում, թեև որոշ տարածաշրջաններում այն սկսեց կիրառվել միայն մ.թ. առաջին դարերում։ Մ.թ.ա. մոտ 500 թվականից սկսած՝ Արևմտյան Աֆրիկայում հայտնաբերվել են Եգիպտոսից, Հյուսիսային Աֆրիկայից, Նուբիայից և Եթովպիայից բերված պղնձե առարկաներ, ինչը վկայում է, որ Տրանս-Սահարյան առևտրային ցանցերն այդ ժամանակ արդեն գործում էին[73]։
Մ.թ.ա. 4-րդ հազարամյակ - մ.թ. 6-րդ դար
Հյուսիսարևելյան Աֆրիկա
Հյուսիսարևելյան Աֆրիկայում մ.թ.ա. 3500 թվականից նոմարխների կողմից կառավարվող նոմերը միավորվեցին՝ ձևավորելով Ստորին և Վերին Եգիպտոսի թագավորությունները։ Վերին Եգիպտոսը մ.թ.ա. մոտ 3100 թվականին նվաճեց Ստորին Եգիպտոսը՝ 1-ին դինաստիայի ներքո միավորելով Եգիպտոսը։ Միավորման և ձուլման գործընթացն ավարտվեց 3-րդ դինաստիայի օրոք, որը մ.թ.ա. 2686 թվականին հիմնադրեց Եգիպտոսի հին թագավորությունը[79]։ Այդ ժամանակաշրջանում ձևավորվեց նաև Կերմայի թագավորությունը, որը դարձավ Նուբիայի գերիշխող ուժը՝ վերահսկելով Նեղոսի Առաջին և Չորրորդ քարվաստների միջև ընկած տարածքը, որը չափերով հավասար էր ժամանակակից Եգիպտոսին[80][81]։
6-րդ դինաստիայի օրոք իշխանությունն աստիճանաբար անցավ նոմարխներին, ինչը հանգեցրեց թագավորության փլուզման, իսկ երաշտն ու սովն էլ ավելի սրեցին իրավիճակը՝ մ.թ.ա. 2200 թվականին հիմք դնելով Առաջին անցումային շրջանին։ Այս քայքայված երկիրը շարունակեց գոյություն ունենալ մինչև մ.թ.ա. 2055 թվականը, երբ Թեբեում հաստատված 11-րդ դինաստիան հաղթեց մյուս դինաստիաներին՝ հիմնադրելով Եգիպտոսի միջին թագավորությունը, իսկ 12-րդ դինաստիան ընդարձակեց տարածքները դեպի Ստորին Նուբիա՝ նվաճելով Կերման[79]։ Միջին թագավորությունը մ.թ.ա. 1700 թվականին բաժանվեց երկու մասի՝ սկիզբ դնելով Երկրորդ անցումային շրջանին։ Պաղեստինից եկած ռազմատենչ հիքսոսները գրավեցին Ստորին Եգիպտոսը, մինչդեռ Կերման կանոնավոր արշավանքներ էր ձեռնարկում դեպի Եգիպտոսի խորքերը՝ առավելագույնս ընդլայնելով իր սահմանները[82]։
18-րդ դինաստիան մ.թ.ա. 1550 թվականին վտարեց հիքսոսներին և հիմնադրեց Եգիպտոսի նոր թագավորությունը։ Նոր թագավորությունը, օգտագործելով հիքսոսների ներմուծած ռազմական զարգացած տեխնոլոգիան, քանաանացիներից, միտաննիներից, ամովրհացիներից և խեթերից նվաճեց Լևանտը, ոչնչացրեց Կերման՝ կայսրության մեջ ներառելով Նուբիան, և Եգիպտական կայսրությունը հասցրեց իր ոսկեդարին[79]։ Ներքին պայքարը, երաշտը, սովը և ծովային ժողովուրդների արշավանքները մ.թ.ա. 1069 թվականին հանգեցրին Նոր թագավորության անկմանը՝ հիմք դնելով Երրորդ անցումային շրջանին[79]։
Եգիպտոսի անկումը հզորացրեց Նուբիայում գտնվող, ավելի եգիպտականացված Քուշի թագավորությունը, որը նախ իշխանություն հաստատեց Վերին Եգիպտոսում, իսկ մ.թ.ա. 754 թվականին նվաճեց Ստորին Եգիպտոսը՝ հիմնադրելով Քուշի կայսրությունը։ Քուշիթները կառավարեցին մեկ դար և վերսկսեցին բուրգերի կառուցումը, մինչև որ մ.թ.ա. 663 թվականին ասորիները վտարեցին նրանց Եգիպտոսից, քանի որ քուշիթներն արդեն ընդլայնվում էին դեպի Ասորեստանի կայսրություն[83]։ Ասորիները հաստատեցին խամաճիկային դինաստիա, որը հետագայում անկախություն ձեռք բերեց և կրկին միավորեց Եգիպտոսը, մինչև որ մ.թ.ա. 525 թվականին այն նվաճվեց Աքեմենյան կայսրության կողմից[79]։ Եգիպտոսը կրկին անկախացավ մ.թ.ա. 404 թվականին՝ 28-րդ դինաստիայի օրոք, սակայն մ.թ.ա. 343 թվականին աքեմենյանները նորից նվաճեցին այն։ Մ.թ.ա. 332 թվականին Ալեքսանդր Մակեդոնացու կողմից Աքեմենյան Եգիպտոսի նվաճումը նշանավորեց հելլենիստական կառավարման սկիզբը և հանգեցրեց մակեդոնական Պտղոմեոսների դինաստիայի հաստատմանը Եգիպտոսում[84]։
Պտղոմեոսները Սիրիական պատերազմներում իրենց՝ Աֆրիկայից դուրս գտնվող տարածքները զիջեցին Սելևկյաններին, ընդլայնվեցին դեպի Կիրենաիկա և մ.թ.ա. 3-րդ դարում նվաճեցին Քուշի թագավորությունը։ Մ.թ.ա. 1-ին դարում Պտղոմեոսյան Եգիպտոսը ներքաշվեց Հռոմեական քաղաքացիական պատերազմի մեջ, ինչի հետևանքով մ.թ.ա. 30 թվականին հռոմեացիները նվաճեցին այն։ Հռոմեական կայսրությունում Երրորդ դարի ճգնաժամի հետևանքով անկախացավ Լևանտի Պալմիրա քաղաք-պետությունը, որը գրավեց Եգիպտոսը. նրանց կարճատև տիրապետությունն ավարտվեց, երբ հռոմեացիները նորից նվաճեցին Պալմիրան։ Այս ժամանակաշրջանում Քուշի թագավորությունը կրկին անկախացավ Եգիպտոսից և մնաց որպես հզոր տարածաշրջանային ուժ, մինչև որ ներքին ապստամբություններից և վատթարացող կլիմայական պայմաններից թուլացած լինելով՝ մ.թ. 5-րդ դարում Աքսումի և Նոբայի արշավանքները հանգեցրին նրա մասնատմանը և այդ տարածքում Մակուրիայի, Ալվայի ու Նոբատիայի թագավորությունների հիմնադրմանը։ Հնագույն ժամանակաշրջանի մնացած հատվածում հռոմեացիները կարողացան պահպանել Եգիպտոսի նկատմամբ իրենց իշխանությունը։
Աֆրիկյան եղջյուր
.png)
Կարմիր ծովի ափին գտնվող Պունտ թագավորությունը, որը հավանաբար տեղակայված է եղել ժամանակակից Էրիթրեայում կամ Սոմալիլենդի հյուսիսային հատվածում, Աֆրիկյան եղջյուրի հնագույն պետություններից է եղել[85]։ Հին եգիպտացիները սկզբնապես Պունտի հետ առևտուր են արել միջնորդների միջոցով, սակայն մ.թ.ա. 2350 թվականին ուղիղ հարաբերություններ են հաստատել և ավելի քան մեկ հազարամյակ մնացել առևտրային սերտ գործընկերներ։ Հնագույն ժամանակաշրջանի վերջում՝ մ.թ.ա. 980 թվականին, Եթովպիայի հյուսիսային հատվածում և Էրիթրեայում հիմնվեց Դաամատ թագավորությունը։ Ժամանակակից Սոմալիի և Ջիբութիի տարածքում իշխում էր Մակրոբների թագավորությունը. հնագիտական հայտնագործությունները վկայում են, որ այդ ժամանակաշրջանում կարող էին գոյություն ունենալ նաև այլ զարգացած, սակայն դեռևս անհայտ քաղաքակրթություններ[86][87]։ Դաամատի անկումից հետո՝ մ.թ.ա. 5-րդ դարում, Եթովպական բարձրավանդակը կառավարվում էր բազմաթիվ մանր անհայտ թագավորությունների կողմից, որոնք կրում էին հարավարաբական ուժեղ ազդեցություն, մինչև որ մ.թ.ա. 1-ին դարում Աքսումը սկսեց զարգանալ և ընդլայնվել[88]։ Եղջյուրի ափամերձ տարածքներում գոյություն ունեին հին սոմալիական բազմաթիվ քաղաք-պետություններ, որոնք բարգավաճում էին Կարմիր ծովում առևտրի շնորհիվ՝ բադան նավերով փոխադրելով զմուռս, խունկ, համեմունքներ, բուսախեժ, անուշահոտ նյութեր և փղոսկր։ Ազատվելով հռոմեական վերահսկողությունից՝ հնդիկներն այս քաղաքներին շնորհեցին Հին Հնդկաստանից բերվող դարչինի առևտրի նկատմամբ մենաշնորհ[89]:
Հռոմի և Հնդկաստանի միջև առևտրային ուղու վրա գտնվող Աքսումի թագավորությունն իշխանապետությունից վերածվեց խոշոր ուժի՝ նվաճելով իր անհայտ հարևաններին և տարածաշրջանում ձեռք բերելով Հնդկական օվկիանոսում առևտրի նկատմամբ մենաշնորհը։ Աքսումի հզորացման շնորհիվ նրանց իշխանությունը տարածվեց Թանա լճից մինչև Նեղոսի հովիտն ընկած տարածքների մեծ մասի վրա։ Նրանք նաև նվաճեցին անկում ապրող Քուշի թագավորության մի հատվածը, արշավներ ձեռնարկեցին նոբա և բեջա ժողովուրդների դեմ ու ընդլայնվեցին դեպի Հարավային Արաբիա[90][91][92]։ Պարսիկ մարգարե Մանիքեոս Մանին Աքսումը համարում էր մ.թ. 3-րդ դարի չորս հզոր տերություններից մեկը՝ Պարսկաստանի, Հռոմեական կայսրության և Չինաստանի կողքին[93]։ Մ.թ. 4-րդ դարում Աքսումի թագավորն ընդունեց քրիստոնեություն, և նրա օրինակին դանդաղ հետևեց նաև Աքսումի բնակչությունը, որը մինչ այդ դավանում էր տեղի ավանդական կրոնները։ 5-րդ դարի վերջում Աքսումը դարձավ Բյուզանդական կայսրության դաշնակիցը, որն իրեն համարում էր քրիստոնեության պաշտպան՝ հակակշռելով Սասանյան Պարսկաստանին և Հիմյարի թագավորությանը։
Հյուսիսարևմտյան Աֆրիկա
.png)
Մաղրիբն ու Իֆրիկիան Լիբիական անապատով կտրված էին քաղաքակրթության բնօրրան Եգիպտոսից։ Եգիպտական նավերը, որոնք նախատեսված էին Նեղոսով նավարկելու ու անհարմար էին Միջերկրական ծովի համար, ավելի բարդացրին իրավիճակը: Այս պատճառով տեղի հասարակությունները զարգացան Հարավային Եվրոպայի հասարակություններին զուգահեռ, մինչև որ փյունիկյան բնակավայրերը սկսեցին գերիշխել Թունիսի ծոցի առևտրային ամենաեկամտաբեր վայրերում[94]: Մ.թ.ա. 6-րդ դարում Փյունիկիայից ձեռք բերելով անկախություն՝ փյունիկյան բնակավայրերը ձևավորեցին Հին Կարթագենը: Նրանք կառուցեցին ընդարձակ կայսրություն և խիստ կառավարվող առևտրային ցանց, որը պաշտպանվում էր Միջերկրական ծովի ամենամեծ և հզոր նավատորմերից մեկի կողմից[94]:
Հռոմեական հանրապետության ընդարձակման դեմ մղված Պունիկյան պատերազմներում Կարթագենը դատապարտվեց կործանման, թեև այս պատերազմներում ուժերի հարաբերակցությունը միագիծ չէր. Երկրորդ Պունիկյան պատերազմի սկզբում Կարթագենը հասավ էական հաջողությունների, երբ Հաննիբալը հաղթահարեց Ալպերը և ներխուժեց Իտալիայի հյուսիսային հատված[94]: Նրանց պարտությունն ու կայսրության հետագա անկումը Մաղրիբում հանգեցրին երկու նոր պետությունների առաջացման՝ Նումիդիայի, որը Երկրորդ Պունիկյան պատերազմում աջակցել էր հռոմեացիներին, և Մավրետանիայի՝ մավրիների ցեղապետության, որը դարձավ առասպելական Ատլաս թագավորի և բազմաթիվ ցեղերի՝ գարամանտների, մուսուլամիիների ու բավարների հայրենիքը:
Մ.թ.ա. 146 թվականին Երրորդ Պունիկյան պատերազմը հանգեցրեց Կարթագենի վերջնական պարտությանը: Հռոմեացիները հիմնեցին Աֆրիկա պրովինցիան, իսկ Նումիդիան վերահսկողություն հաստատեց Կարթագենի աֆրիկյան նավահանգիստների մեծ մասի նկատմամբ: Մ.թ.ա. 2-րդ դարի վերջում, երբ Յուգուրթան հռոմեական դաշնակցից խլեց Նումիդիայի գահը, Մավրիտանիան հռոմեացիների դեմ Յուգուրթական պատերազմում միացավ Նումիդիայի Յուգուրթա թագավորին: Նրանք միասին այնպիսի ծանր կորուստներ պատճառեցին հռոմեացիներին, որ ցնցեցին Հռոմեական սենատը: Պատերազմն ավարտվեց անորոշ կերպով, երբ Մավրիտանիայի Բոկխոս I-ը դավաճանեց՝ հռոմեացիներին հանձնելով Յուգուրթային[94]:
Հազարամյակի սկզբին երկու թագավորություններն էլ կիսեցին Կարթագենի ճակատագիրը՝ նվաճվելով հռոմեացիների կողմից: Վերջիններս Մավրիտանիան և Նումիդիան դարձրին իրենց կայսրության պրովինցիաներ: Մ.թ. 1-ին դարում, թեև մուսուլամիիները՝ տակֆարինատների գլխավորությամբ, և գարամանտները վերջիվերջո պարտվեցին պատերազմում, նրանք այդպես էլ չնվաճվեցին[95]: Մ.թ. 5-րդ դարում վանդալների կողմից Հյուսիսային Աֆրիկայի նվաճումը նպաստեց Հռոմի անկմանը: Բնիկ ժողովուրդների մի մասը վերագտավ ինքնավարությունը Մավրո-հռոմեական թագավորությունում և Մաղրիբին հաջորդող պետական կազմավորումներում, հատկապես՝ Ուարսենիսի, Օրեսի և Ալտավայի թագավորություններում:
Թեև բյուզանդացիների և բերբերական թագավորությունների միջև տեղի ունեցան փոքր բախումներ, ինչպես Գարմուլի դեպքում, նրանք հիմնականում խաղաղ էին գոյակցում[95]: Բյուզանդական Աֆրիկայի էկզարխատի խորքերում՝ ներկայիս Ալժիրի տարածքում, բնակվում էր Սանհաջի ցեղերի համադաշնությունը: Այն բաղկացած էր երեք ցեղերի միությունից, որոնցից մեկը՝ Մասմուդայի համադաշնությունը, տեղակայված էր մերօրյա Մարոկկոյում՝ քոչվոր զենատաների հետ միասին: Հետագայում այս ցեղերը վճռորոշ դերակատարություն ունեցան Հյուսիսային Աֆրիկայի պատմության ձևավորման գործում:
Արևմտյան Աֆրիկա
.jpg)
Արևմտյան Սահելում նստակյաց համայնքների ձևավորումը հիմնականում պայմանավորված էր կորեկաձավարի և սորգո երկգույնի մշակմամբ: Հնագիտական պեղումները վկայում են, որ Արևմտյան Աֆրիկայում քաղաքային խոշոր բնակչություն գոյություն է ունեցել դեռևս մ.թ.ա. 4-րդ հազարամյակից, որը մ.թ.ա. 1200 թվականին նշանակալի առաջընթաց է արձանագրել մետաղագործության բնագավառում՝ ինչպես հալման, այնպես էլ գործիքների ու զենքերի կռման գործում[96]: Հյուսիսից հարավ տարածվող անապատների, մարգագետինների և անտառների ընդարձակ գոտիները վճռորոշ դեր են խաղացել համապատասխան հասարակությունների կազմավորման գործում, և նախքան տրանսսահարյան առևտրային ուղիների բացումը, ստեղծվել են փոխշահավետ առևտրային հարաբերություններ՝ ի պատասխան հյուսիսից հարավ ձգվող էկոհամակարգերի բազմազանության:
Այս ժամանակաշրջանում ծաղկում են ապրել բազմաթիվ քաղաքակրթություններ: Տիչիթի մշակույթը, որը ստեղծվել է մ.թ.ա. 4000 թվականին ներկայիս Մավրիտանիայի և Մալիի տարածքում, Արևմտյան Աֆրիկայի առաջին բարդ հասարակությունն է եղել՝ քառաստիճան հիերարխիկ սոցիալական կառուցվածքով[97]: Տարածաշրջանի մյուս նշանավոր քաղաքակրթություններն են եղել՝ Կինտամպոյի մշակույթը ներկայիս Գանայում[98]՝ սկսած մ.թ.ա. 2500 թվականից, Նոկի մշակույթը ներկայիս Նիգերիայում[99]՝ սկսած մ.թ.ա. 1500 թվականից, Դաիմայի մշակույթը Չադ լճի շրջակայքում՝ սկսած մ.թ.ա. 550 թվականից, Ջեննի-Ջաննոն ներկայիս Մալիում՝ սկսած մ.թ.ա. 250 թվականից, և Սերերի քաղաքակրթությունը ներկայիս Սենեգալում, որը մ.թ.ա. 3-րդ դարում կառուցել է Սենեգամբիայի հայտնի քարե շրջանները: Պատմական աղբյուրները նաև մանրամասն տեղեկություններ[100] են պահպանել Իգոդոմիգոդոյի մասին՝ փոքր թագավորություն, որը, ըստ ենթադրությունների, հիմնադրվել է մ.թ.ա. 40 թվականին և հետագայում վերածվել Բենինի կայսրության[101]:
Մ.թ. 3-րդ դարի վերջին Սահելում սկսված խոնավ ժամանակաշրջանը հնարավորություն ստեղծեց մարդկանց բնակեցման և հողագործության համար այն տարածքներում, որոնք հազարամյակի մեծ մասում անբնակելի էին եղել: Վագադուի թագավորությունը (Գանայի կայսրություն), որն իր արմատներով սերում էր Տիչիթի մշակույթից, էապես բարգավաճեց Արևմտյան Սահելում ուղտերի ներմուծման և օգտագործման շնորհիվ: Սա հեղափոխական փոփոխություն մտցրեց տրանսսահարյան առևտրում՝ կապելով նրանց մայրաքաղաքն ու Աուդագոսթը Հյուսիսային Աֆրիկայի Տիարեթ և Սիջիլմասա քաղաքների հետ[102]: Գանայի կայսրության հիմնադիր սոնինկե ժողովրդի ավանդական պատմություններն ու լեգենդները ձգվում են դեպի հնագույն ժամանակներ՝ նախքան գրավոր արձանագրությունների ի հայտ գալը: Այս լեգենդների համաձայն՝ Վագադու թագավորությունը մի քանի անգամ հիմնադրվել ու անկում է ապրել, իսկ վերջնական՝ չորրորդ հիմնադրումը տեղի է ունեցել այն բանից հետո, երբ նրանց առաջին թագավորը համաձայնության է եկել Բիդայի՝ ջրհորը պահպանող օձակերպ աստծո հետ՝ տարեկան մեկ կույսի զոհաբերման դիմաց ստանալով առատ անձրևների և ոսկու երաշխիք[103]: Վագադուի կենտրոնական տարածքն ընդգրկում էր ներկայիս Մավրիտանիայի հարավային և Մալիի արևմտյան հատվածները: Սոնինկեի ավանդույթներում վաղ շրջանի Գանան նկարագրվում է որպես ռազմատենչ պետություն, որտեղ ձիավոր ռազմիկները վճռորոշ դեր են խաղացել երկրի տարածքային ընդարձակման և բնակչության աճի գործում, թեև այս տեղեկությունները հաստատող պատմական աղբյուրները խիստ սակավ են[102]: Չնայած Վագադուն չէր վերահսկում բուն ոսկու հանքավայրերը, որոնք տեղակայված էին անտառային շրջաններում, այնուամենայնիվ զգալի եկամուտներ էր ստանում դեպի հյուսիս ոսկու և դեպի հարավ աղի արտահանման մենաշնորհից[104]: Հավանական է, որ Վագադուի առևտրային գերակայությունը նպաստել է քաղաքական տարբեր միավորների աստիճանական միավորմանը մեկ համադաշնության մեջ, որի բաղկացուցիչ մասերն ունեին տարաբնույթ հարաբերություններ Վագադուի հետ՝ սկսած ամբողջական ենթակայությունից մինչև անվանական հարկատու կարգավիճակ [105]: Արևմտյան Աֆրիկայի տարածքում գտնվող բազմաթիվ մեծ դամբարանները, որոնք թվագրվում են այս ժամանակաշրջանով, վկայում են, որ Վագադուի հետ միաժամանակ և դրանից առաջ գոյություն են ունեցել այլ թագավորություններ ևս, որոնք պատմության ընթացքում անհետացել են[106][97]:
Կենտրոնական, Արևելյան և Հարավային Աֆրիկա
1 = Ք.ա. 2000-1500 թթ., ծագման բնօրրան։
2 = Ք.ա. մոտ 1500 թ., առաջին գաղթ։
2.ա = Արևելյան Բանտու
2.բ = Արևմտյան Բանտու
3 = Ք.ա. 1000-500 թթ., արևելյան բանտու ժողովուրդների շրջանում Ուրևե մշակույթի տարածում։
4–7 = գաղթ դեպի հարավ,
9 = Ք.ա. 500 - Ք.ա. 1 թթ., հիմնավորվում ժամանակակից Կոնգոյի տարածքում։
10 = մ.թ. 1-1000 թթ., գաղթի վերջին փուլ[107][108][109]։
Սաո քաղաքակրթությունը, ստեղծվելով մ.թ.ա. 6-րդ դարում Կենտրոնական Աֆրիկայում, ավելի քան մեկ հազարամյակ բարգավաճել է: Սաոները հաստատվել էին Շարի գետի ափին՝ Չադ լճից հարավ ընկած տարածքում, որը հետագայում դարձավ ներկայիս Կամերունի և Չադի մի մասը: Պեղումների ընթացքում սաոների հայտնաբերված արտեֆակտները վկայում են, որ նրանք եղել են բրոնզի, պղնձի և երկաթի մշակման վարպետներ[110]: Հնագիտական գտածոները ներառում են բրոնզե քանդակներ, մարդկային և կենդանական կերպարներով տերակոտա տեսակի արձաններ, մետաղադրամներ, աճյունասափորներ, կենցաղային իրեր, զարդեր, զարդարված խեցեղեն և նիզակներ[110][111]: Հարակից տարածքում՝ Կամերունի հարավ-արևմուտքում գտնվող Էժագամ լճի շրջակայքում, մ.թ. մոտավորապես 2-րդ դարում ձևավորվեց Էկոի քաղաքակրթությունը, որը հատկապես հայտնի է Իկոմի մենաքարերի կառուցմամբ: Ավելի արևելք՝ Սվահիլիի ափի հյուսիսային հատվածում, տարածվում էր Ազանիան, որը Քուշի հարավային տարածքներում ձևավորված պետական կազմավորում էր[112]:
Կենտրոնական Աֆրիկայից դեպի Արևելյան և Հարավային Աֆրիկա Բանտու ժողովուրդների զանգվածային տեղաշարժը էական դեր խաղաց մայրցամաքի բնակեցման գործում[113]: Մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակից սկսած՝ բանտուները Կամերունից սկսեցին գաղթել դեպի Կենտրոնական, Արևելյան և Հարավային Աֆրիկա՝ հիմք դնելով հետագա պետությունների ստեղծման համար: Այդպես ձևավորվեցին Կոնգոյի թագավորությունը Կոնգոյի ավազանում, Կիտարայի կայսրությունը Աֆրիկական Մեծ լճերի շրջանում[114], Լուբայի կայսրությունը Ուպեմբայի իջվածքում և Կիլվայի սուլթանությունը Սվահիլիի ափին՝ դուրս մղելով Ազանիայի բնակչությանը, որի վերջին հենակետը մ.թ. 1-ին դարում Ռապտա քաղաքն էր[115]: Միգրանտները հիմնեցին նաև բազմաթիվ քաղաք-պետություններ, որոնք ձևավորեցին Սվահիլիի քաղաքակրթությունը: Այս տեղաշարժերը նպաստեցին նաև Զամբեզի գետի ավազանում Մապունգուբվեի թագավորության հիմնադրմանը: Հասնելով Զամբեզի՝ բանտուները շարունակեցին իրենց տեղաշարժը դեպի հարավ. արևելյան խմբերը հասան մինչև ներկայիս Մոզամբիկ և մ.թ. 2-րդ դարում հաստատվեցին Մապուտու մայրաքաղաքում: Մ.թ. 4-րդ դարում Լիմպոպո գետից հարավ արդեն գոյություն ունեին երկաթե գործիքներ օգտագործող երկրագործ և անասնապահ բանտու ժողովուրդների բնակավայրեր, որոնք մասամբ դուրս մղեցին և մասամբ ձուլվեցին տեղաբնակ կոյսան ժողովուրդների հետ: Նրանցից արևմուտք՝ Բոտսվանայի Ցոդիլո բլուրներում, բնակություն էին հաստատել սաները՝ կիսաքոչվոր որսորդ-հավաքչական ժողովուրդ, որը սերում է Հարավային Աֆրիկայի՝ 100000 տարի առաջ գոյություն ունեցած առաջին բնակիչներից և հանդիսանում Երկրի վրա գոյություն ունեցող հնագույն մշակույթներից մեկը:
9-18-րդ դարեր
Նախագաղութային Աֆրիկայում գոյություն է ունեցել մինչև 10000 պետություն և քաղաքական տարբր կազմավորումներ[117]: Դրանց թվում կային որսորդ-հավաքչական տիպի փոքր ընտանեկան խմբեր, ինչպիսիք էին Հարավային Աֆրիկայի բուշմենները, ավելի մեծ, կառուցվածքային խմբեր, ինչպիսիք էին Կենտրոնական, Հարավային և Արևելյան Աֆրիկայի բանտու ժողովուրդների ընտանեկան-տոհմային խմբավորումները, Աֆրիկյան եղջյուրում հաստատված խիստ կառուցվածքային տոհմային խմբերը, սահելյան մեծ թագավորությունները և ինքնավար քաղաք-պետություններն ու թագավորությունները, այդ թվում՝ ականների, էդոների, յորուբաների և իգբոների պետություններն Արևմտյան Աֆրիկայում և Հարավարևելյան Աֆրիկայի սուահիլի ժողովրդի առևտրական քաղաքները:
9-րդ դարում Ենթասահարայի սավաննայով՝ արևմտյան շրջաններից մինչև կենտրոնական Սուդան, մի շարք միապետություններ կային։ Այս պետություններից ամենահզորները Գանան, Գաոն և Կանեմ-Բորնու կայսրությունն էին: Գանան անկում ապրեց 11-րդ դարում, սակայն նրան հաջորդեց Մալիի կայսրությունը, որը 13-րդ դարում միավորեց Արևմտյան Սուդանի մեծ մասը: 11-րդ դարում Կանեմն ընդունեց իսլամ:
Արևմտաաֆրիկյան ափի անտառային շրջաններում, մուսուլմանական հյուսիսի չնչին ազդեցության ներքո, ստեղծվեցին անկախ թագավորություններ: Էզե Նրի թագավորի կողմից կառավարվող Նրիի թագավորությունը հիմնադրվեց մոտավորապես 9-րդ դարում՝ դառնալով ներկայիս Նիգերիայի հնագույն թագավորություններից մեկը: Նրի թագավորությունը հայտնի է բրոնզե բարդ ձուլվածք ունեցող իր գտածոներով, որը հայտնաբերվել է Իգբո-Ուկվու քաղաքում[118]:
Յորուբական քաղաք-պետությունների կամ թագավորությունների առաջին թագավորությունը Իֆեի թագավորությունն էր: Այն կառավարվում էր օբայի (յորուբա լեզվով՝ «թագավոր» կամ «կառավարիչ») կողմից, որը նաև երկրի հոգևոր առաջնորդն էր։ Նրան հաճախ անվանում էին նաև Իֆեի Օոնի: Իֆեն հայտնի էր որպես Արևմտյան Աֆրիկայի կրոնական և մշակութային կարևոր կենտրոն՝ իր նատուրալիստական բրոնզե յուրահատուկ քանդակներով: Իֆեի կառավարման մոդելը որդեգրեց Օյոյի կայսրությունը, որի օբաները (Օյոյի ալաաֆիններ) վերահսկում էին յորուբական և ոչ յորուբական բազմաթիվ քաղաք-պետություններ ու թագավորություններ, այդ թվում՝ ֆոնների Դահոմեա թագավորությունը:
Ալ-մորավիները Սահարայից սերող բերբերական դինաստիա էին, որը 11-րդ դարում տարածվեց Հյուսիսարևմտյան Աֆրիկայում և Պիրենեյան թերակղզում[119]: Բանու Հիլալը և Բանու Մաքիլը արաբական բեդվինական ցեղերի խումբ էին, որոնք տարածաշրջան էին ներգաղթել Արաբական թերակղզուց։ Դրանք 11-13-րդ դարերում Եգիպտոսով գաղթեցին արևմուտք: Նրանց միգրացիան հանգեցրեց արաբների և բերբերների միաձուլմանը, ինչի հետևանքով բերբերները արաբականացվեցին[120], իսկ արաբական մշակույթը վերցրեց տեղական մշակույթի տարրեր[121]:
Մալիի անկումից հետո տեղի առաջնորդներից մեկը՝ Սոննի Ալին (1464-1492) հիմնադրեց Սոնգհայի կայսրությունը, որը տարածվում էր Միջին Նիգերից մինչև Արևմտյան Սուդան։ Դրա արդյունքում կայսրության վերահսկողության տակ հայտնվեց այդտեղով անցնող տրանսսահարյան առևտուրը: 1468 թվականին նա գրավեց Թոմբուկտուն, իսկ 1473-ին՝ Ջեննեն՝ իր իշխանությունը կառուցելով առևտրից ստացված եկամուտների և մուսուլման վաճառականների հետ համագործակցության հիման վրա: Նրան հաջորդած Ասկիա Մոհամմադ I-ը (1493-1528) իսլամը հռչակեց պետական կրոն, կառուցեց մզկիթներ և Գաո հրավիրեց մուսուլման գիտնականների, որոնց թվում էր նաև ալ-Մաղիլին (մահացել է 1504 թ.), որը համարվում է Սուդանի տարածաշրջանում իսլամական մտքի հիմնադիրը[122]: 11-րդ դարում հաուսա որոշ պետություններ, այդ թվում՝ Կանոն, Ջիգավան, Կացինան և Գոբիրը, վերածվեցին պարսպապատ քաղաքների, որոնք զբաղվում էին առևտրով, քարավանների սպասարկմամբ և ապրանքների արտադրությամբ: Մինչև 15-րդ դարը այս փոքր պետությունները գտնվում էին սուդանական խոշոր կայսրությունների ծայրամասում՝ արևմուտքում հարկ վճարելով Սոնգհային, իսկ արևելքում՝ Կանեմ-Բորնոյին։
Ստրկավաճառության բուռն շրջան
Աֆրիկայում ստրկությունը վաղուց է գոյություն ունեցել[123][124]: 15-19-րդ դարերի ընթացքում Ատլանտյան ստրկավաճառության միջոցով մոտ 7-12 միլիոն ստրուկ է տեղափոխվել Նոր աշխարհ[125][126][127]: Բացի այդ, 16-19-րդ դարերի ընթացքում բարբարոսական ծովահենները գերեվարել են ավելի քան 1 միլիոն եվրոպացու և որպես ստրուկներ վաճառել նրանց Հյուսիսային Աֆրիկայում[128]։
Արևմտյան Աֆրիկայում Ատլանտյան ստրկավաճառության անկումը 1820-ական թվականներին տեղական կազմավորումներում հանգեցրեց տնտեսական կտրուկ փոփոխությունների: Ստրկավաճառության աստիճանական անկումը, որը պայմանավորված էր Նոր աշխարհում ստրուկների պահանջարկի նվազմամբ, Եվրոպայում և Ամերիկայում հակաստրկատիրական օրենքների աճով և Արևմտյան Աֆրիկայի ափերին Մեծ Բրիտանիայի թագավորական նավատորմի ուժեղ ներկայությամբ, ստիպեց աֆրիկյան պետություններին որդեգրել տնտեսական նոր ուղիներ: 1808-1860 թվականների ընթացքում Մեծ Բրիտանիայի արևմտաաֆրիկյան հեծելավաշտն առգրավեց շուրջ 1600 ստրկատար նավ և ազատագրեց մոտ 150000 աֆրիկացու[129]:
Գործողություններ ձեռնարկվեցին նաև աֆրիկյան այն առաջնորդների դեմ, որոնք հրաժարվում էին ընդունել ստրուկների առևտուրն արգելող բրիտանական պայմանագրերը. օրինակ՝ Լագոսի թագավորը գահընկեց արվեց 1851 թվականին։ Հակաստրկատիրական պայմանագրեր ստորագրվեցին աֆրիկյան ավելի քան 50 կառավարիչների հետ[130]: Արևմտյան Աֆրիկայի խոշորագույն տերությունները՝ Աշանտիի համադաշնությունը, Դահոմեայի թագավորությունը և Օյոյի կայսրությունը, փոփոխություններին հարմարվելու համար որդեգրեցին տարբեր ուղիներ: Աշանտին և Դահոմեան կենտրոնացան «օրինական»՝ արմավենու յուղի, կակաոյի, փայտանյութի և ոսկու առևտրի վրա, որոնք դարձան Արևմտյան Աֆրիկայից արտահանման մերօրյա առևտրի հիմքը: Օյոյի կայսրությունը, սակայն, անկարող լինելով հարմարվել նոր իրավիճակին, ներքաշվեց քաղաքացիական պատերազմների մեջ[131]։
Գաղութացում
«Երկրորդ արդյունաբերական հեղափոխության» մղումով՝ «Նոր իմպերիալիզմի» դարաշրջանում (1833-1914 թվականներ) արևմտաեվրոպական յոթ տերություն՝ Բելգիան, Ֆրանսիան, Գերմանիան, Միացյալ Թագավորությունը, Իտալիան, Պորտուգալիան և Իսպանիան, նվաճեցին և գաղութացրին Աֆրիկայի մեծ մասը (հայտնի է «Մրցավազք Աֆրիկայի համար» անվամբ):
Եթե 1870 թվականին մայրցամաքի ընդամենը 10%-ն էր եվրոպական վերահսկողության տակ, ապա 1914-ին այդ թիվը հասավ գրեթե 90%-ի։ Միայն Լիբերիան և Եթովպիան կարողացան պահպանել իրենց ինքնիշխանությունը, ինչպես նաև Էգբա[Ն 2], Սենուսիա[133], Մբունդա[134] և Օվամբո թագավորությունները[135][136], որոնք, սակայն, հետագայում նույնպես նվաճվեցին։
1884 թվականի Բեռլինի կոնֆերանսը կարգավորեց Աֆրիկայում եվրոպական գաղութացումն ու առևտուրը՝ դառնալով «Աֆրիկայի համար մրցավազքի» խորհրդանիշ[137]: 19-րդ դարի վերջին քառորդում եվրոպական կայսրությունների միջև գոյություն ունեցող քաղաքական խորը հակամարտությունները նպաստեցին գաղութացման պրակտիկայի տարածմանը[138]։ Դարավերջին տեղի ունեցավ անցում «ոչ պաշտոնական իմպերիալիզմից» (ռազմական ազդեցություն և տնտեսական գերիշխանություն) դեպի ուղիղ կառավարում[139]:
Երկու համաշխարհային պատերազմների հետևանքով, եվրոպական գաղութային կայսրությունների անկմանը զուգահեռ, Սառը պատերազմի ժամանակ աֆրիկյան գաղութների մեծ մասն անկախություն ձեռք բերեց։ 1964 թվականի Աֆրիկայի միասնության կազմակերպության համաժողովում անդամ երկրները որոշեցին պահպանել իրենց գաղութային սահմանները՝ վախենալով քաղաքացիական պատերազմներից և տարածաշրջանային անկայունությունից՝ շեշտը դնելով պանաֆրիկանիզմի վրա[140]:
Պայքար անկախության համար
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը զգալիորեն թուլացրեց եվրոպական խոշոր տերություններին, ինչի հետևանքով Աֆրիկայում նոր թափ ստացան անկախության շարժումները։ Եվրոպացիների կայսերական իշխանությունը, որը տևեց մինչև պատերազմի ավարտը, սկսեց քայքայվել, և գաղութային տարածքներն աստիճանաբար անկախացան։ Ապագաղութացման գործընթացն սկսվեց 1951 թվականին, երբ իտալական նախկին գաղութ Լիբիան անկախություն ստացավ։ 1956 թվականին Ֆրանսիայից անկախացան Թունիսը և Մարոկկոն[141]։ 1957 թվականի մարտին Գանան դարձավ Ենթասահարայի առաջին անկախ պետությունը՝ ուղի հարթելով մյուս գաղութների համար[142]։ Ապագաղութացման գործընթացն իր գագաթնակետին հասավ 1960 թվականին, որը հայտնի է որպես «Աֆրիկայի տարի»։ Սրա արդյունքում 1963 թվականին ստեղծվեց Աֆրիկայի միասնության կազմակերպությունը, որը միավորեց աֆրիկյան նորանկախ պետություններին[31]։
Պորտուգալիան, որը 16-րդ դարից ի վեր տիրապետում էր աֆրիկյան մի շարք տարածքների (Անգոլա, Կաբո Վերդե, Մոզամբիկ, Գվինեա-Բիսաու, Սան Տոմե և Պրինսիպի), պահպանեց իր գաղութները մինչև 1975 թվականը։ Միայն Լիսաբոնում տեղի ունեցած ռազմական հեղաշրջման և Էստադո Նովո ռեժիմի տապալումից հետո այս տարածքները ձեռք բերեցին անկախություն։ Հարավաֆրիկյան Հանրապետությունը, թեև անկախություն ձեռք բերած աֆրիկյան առաջին երկրներից մեկն էր, երկար ժամանակ մնաց սպիտակամորթ փոքրամասնության վերահսկողության ներքո։ Սկզբնական շրջանում դա իրականացվում էր ձայնի իրավունքի սահմանափակման, իսկ 1956 թվականից՝ ապարտեիդ կոչվող ռասայական սեգրեգացիայի համակարգի միջոցով, որը տևեց մինչև 1994 թվականը։ Ռոդեզիայի պարագայում, Յան Սմիթի գլխավորած սպիտակամորթ փոքրամասնության կառավարությունը 1965 թվականին միակողմանիորեն անկախություն հայտարարեց Միացյալ Թագավորությունից։ Սակայն երկիրը միջազգային ճանաչում ստացավ (արդեն որպես Զիմբաբվե) միայն 1980 թվականին, երբ պարտիզանական դաժան պատերազմից հետո իշխանության եկան սևամորթ ազգայնականները։
Հետգաղութային Աֆրիկա
Աֆրիկան այսօր բաղկացած է 54 ինքնիշխան պետությունից։ Այս երկրների ճնշող մեծամասնությունը նախագահական կառավարման համակարգով հանրապետություններ են, սակայն անկախություն ձեռք բերելուց հետո դրանց զարգացմանը հաճախ խոչընդոտել են անկայունությունը, կոռուպցիան, բռնի գործողությունները և ավտորիտարիզմը։ Քչերին է հաջողվել հասնել կայուն ժողովրդավարական կառավարման։ 2018 թվականին Աննա Լյուրմանը և մի խումբ քաղաքագետներ «Աշխարհի վիճակը 2018 թվականին. ժողովրդավարությունը գլոբալ մարտահրավերների առաջ» հոդվածում սահմանեցին ժողովրդավարության որոշ չափանիշներ։ Ըստ այդ չափանիշների՝ ապագաղութացումից հետո միայն Բոտսվանան և Մավրիկիոսն են կարողացել հետևողականորեն պահպանել կառավարման ժողովրդավարական համակարգը։ Աֆրիկյան երկրների մեծ մասում տարբեր ժամանակաշրջաններում եղել են հեղաշրջումներ և հաստատվել ռազմական դիկտատուրաներ։ 1990-2018 թվականների ընթացքում մայրցամաքում նկատվել է ժողովրդավարական կառավարման ընդհանուր միտում[143]։
Աֆրիկայի անկախացման ժամանակաշրջանում աֆրիկացիների ճնշող մեծամասնությունն ապրում էր ծայրահեղ աղքատության մեջ։ Մայրցամաքը տառապում էր գաղութային կառավարման ընթացքում ենթակառուցվածքային կամ արդյունաբերական զարգացման բացակայությունից և քաղաքական անկայունությունից։ Նույնիսկ համեմատաբար կայուն երկրները, ինչպիսին էր Քենիան, տնտեսապես շատ դանդաղ էին զարգանում՝ սահմանափակ ֆինանսական ռեսուրսների և համաշխարհային շուկաներ մուտք գործելու դժվարությունների պատճառով: Մինչև 1990 թվականը տնտեսական արագ աճ գրանցեցին միայն մի քանի երկրներ՝ հատկապես նավթի մեծ պաշարներ ունեցող Լիբիան և Հասարակածային Գվինեան:
Ապագաղութացումից հետո քաղաքական անկայունության հիմնական պատճառ դարձան էթնիկ խմբերի մարգինալացումը և կոռուպցիան: Շատ առաջնորդներ, հետապնդելով անձնական քաղաքական շահեր, միտումնավոր սրեցին էթնիկ հակամարտությունները, որոնց արմատները հասնում էին մինչև գաղութային ժամանակաշրջան: Այս խնդիրներն արտահայտվեցին տարբեր ձևերով՝ սկսած մեկ գաղութում միմյանց հետ կապ չունեցող էթնիկ խմբերի միավորումից, մինչև մի քանի գաղութների միջև էթնիկ խմբերի բաժանում: Նման օրինակներից է Ռուանդան, որտեղ գերմանական և բելգիական կառավարման ժամանակ նախապատվություն տրվեց հութուներին և ոչ թե տուտսիներին, ինչը հետագայում հանգեցրեց լուրջ հակամարտությունների:
1970-80-ական թվականներին աֆրիկյան երկրների մեծ մասում ստեղծվեցին ռազմական դիկտատուրաներ: Հաճախակի դարձող և ուժգնացող բռնությունների պայմաններում շատ երկրներում հաստատվեց ռազմական կառավարում՝ որպես կարգ ու կանոն պահպանելու միջոց: Աֆրիկյան անկախ պետություններում լայն տարածում գտան ինչպես երկրների միջև տարածքային վեճերը, այնպես էլ անկախության համար պայքարող խմբերի ապստամբությունները: Այս հակամարտություններից ամենաավերիչը Նիգերիայի քաղաքացիական պատերազմն էր, որը ծավալվեց կառավարական ուժերի և իգբոների անջատողական հանրապետության միջև: Պատերազմի հետևանքով առաջացած սովը խլեց 1-2 միլիոն մարդու կյանք: Մեկ այլ օրինակ է Սուդանը, որտեղ տեղի ունեցան քաղաքացիական երկու պատերազմներ՝ առաջինը՝ 1955-1972 թվականներին և երկրորդը՝ 1983-2005 թվականներին: Հիմնականում էթնիկ և կրոնական հողի վրա ծագած այս հակամարտությունները միասին խլեցին մոտ 3 միլիոն մարդու կյանք:
Սառը պատերազմի ժամանակ ԱՄՆ-ի և Խորհրդային Միության միջև հակամարտությունները զգալիորեն խորացրին Աֆրիկայի անկայունությունը: Երկու գերտերություններն էլ փորձում էին ընդլայնել իրենց ազդեցությունը՝ զգալի առավելություններ առաջարկելով այն քաղաքական և ռազմական առաջնորդներին, որոնք աջակցում էին իրենց արտաքին քաղաքականությանը: Նման քաղաքականության վառ օրինակ է Անգոլայի քաղաքացիական պատերազմը: Խորհրդային և կուբայական կողմնորոշում ունեցող «Անգոլայի ազատագրման ժողովրդական շարժում» կուսակցությունը աջակցություն էր ստանում ԽՍՀՄ-ից, մինչդեռ «Անգոլայի ամբողջական անկախության ազգային միություն» կուսակցությանն աջակցում էր ԱՄՆ-ն: Արդյունքում աֆրիկյան բազմաթիվ երկրներ սկսեցին մեծապես ապավինել արտաքին օգնությանը: Երբ Սառը պատերազմն ավարտվեց և ԽՍՀՄ-ը փլուզվեց, թե՛ խորհրդային, թե՛ ամերիկյան օգնության հանկարծակի դադարեցումը տնտեսական և քաղաքական լուրջ ճգնաժամ առաջացրեց հատկապես այն երկրներում, որոնք առավել կախված էին արտաքին աջակցությունից:
1983-1985 թվականներին Եթովպիայում տեղի ունեցավ մեծ սով, որի հետևանքով մահացավ 1,2 միլիոն մարդ: Պատմաբանների մեծ մասն այս ողբերգության հիմնական պատճառը համարում է կոմունիստական Դերգ (Ժամանակավոր ռազմավարչական խորհուրդ) կառավարության քաղաքականությունը՝ գյուղաշխատողների հարկադիր տեղափոխումն այլ բնակավայրեր և հացահատիկի բռնագրավումը: Իրավիճակն էլ ավելի սրվեց քաղաքացիական պատերազմի պատճառով[144][145][146][147]: 1994 թվականին Ռուանդայում տեղի ունեցած ցեղասպանության հետևանքով զոհվեց շուրջ 800 000 մարդ, ինչը հանգեցրեց փախստականների ծանր ճգնաժամի և նպաստեց հարևան երկրներում զինված խմբավորումների ստեղծմանը։ Ռուանդայի իրադարձությունները կատալիզատոր դարձան Կոնգոյի առաջին և երկրորդ պատերազմների բռնկման համար: Այս հակամարտությունները, որոնք խլեցին շուրջ 5,5 միլիոն մարդու կյանք[148], համարվում են ժամանակակից Աֆրիկայի ամենաավերիչ ռազմական բախումները: Դա ոչ միայն դարձավ աֆրիկյան պատմության ամենաշատ զոհ տված հակամարտությունը, այլև մարդկության պատմության ամենածախսատար պատերազմներից մեկը[149]:
Անիմացված քարտեզը ցույց է տալիս աֆրիկյան երկրների անկախացման հերթականությունը, 1950-2011 թվականներ։
Աֆրիկայի պատերազմներն ու հակամարտությունները, 1980-96 թվականներ։
Աֆրիկայի քաղաքական քարտեզը, 2021 թվական։
.png)
Աֆրիկայում ապստամբական տարբեր խմբավորումների և կառավարությունների միջև հակամարտությունները շարունակում են լուրջ մարտահրավեր մնալ: 2003 թվականից Սուդանի Դարֆուր շրջանում ծավալվող հակամարտությունը, որն իր գագաթնակետին հասավ 2003-2005 թվականներին, նոր բռնությունների ալիք առաջացրեց 2007 և 2013-2015 թվականներին: Այս հակամարտության ընթացքում զոհվել է շուրջ 300 000 մարդ: Նիգերիայում Բոկո Հարամի ապստամբության (զգալի մարտեր են եղել նաև Նիգերում, Չադում և Կամերունում) հետևանքով զոհերի թիվը 2009 թվականից ի վեր հասել է 350 000-ի։ 2022 թվականի դրությամբ Աֆրիկայում հակամարտությունների մեծ մասը դարձել է ցածր ինտենսիվության։ Այնուամենայնիվ, 2020-2022 թվականների Տիգրայի պատերազմը խլեց մոտ 300 000-500 000 մարդու կյանք՝ հիմնականում պատերազմի հետևանքով առաջացած սովի պատճառով։
21-րդ դարի սկզբին Աֆրիկայում նկատվեց բռնության զգալի նվազում: Այս դրական միտումն արտահայտվեց մի շարք երկարատև քաղաքացիական պատերազմների ավարտով. 2002 թվականին խաղաղություն հաստատվեց Անգոլայում, Սիերա Լեոնեում և Ալժիրում, 2003 թվականին՝ Լիբերիայում, իսկ 2005 թվականին՝ Սուդանում և Բուրունդիում: 2003 թվականին ավարտվեց նաև Կոնգոյի երկրորդ պատերազմը, որը համարվում է տարածաշրջանի ամենածավալուն հակամարտություններից մեկը՝ ներգրավելով 9 երկիր և ապստամբ բազմաթիվ խմբավորումներ: Բռնության նվազման այս միտումը զուգադիպեց տնտեսական կարևոր փոփոխությունների հետ: 1990-ականների և 2000-ականների ընթացքում շատ երկրներ որոշեցին հրաժարվել կոմունիստական ոճի հրամայական տնտեսություններից և անցում կատարել շուկայական հարաբերությունների: Այս բարեփոխումները նպաստեցին հարևան երկրների միջև կայուն և խաղաղ առևտրային հարաբերությունների հաստատմանը:
2000-2014 թվականներին Աֆրիկայում նկատվել է տնտեսական զգալի վերելք։ Ենթասահարայում տարեկան ՀՆԱ-ի աճը միջինում կազմել է 5,02%, իսկ ընդհանուր ՀՆԱ-ն 811 միլիարդ դոլարից դարձել է 1,63 տրիլիոն դոլար[150]։ Հյուսիսային Աֆրիկան ևս արձանագրել է աճի համանման տեմպեր[151]։ Այս տնտեսական վերելքի հիմնական գործոններն էին քաղաքական առավել կայուն վիճակը և տնտեսական բարեփոխումները, որոնք նպաստեցին արտաքին ներդրումների՝ հատկապես Չինաստանից եկող կապիտալի զգալի աճին[152]։ Տնտեսական աճին նպաստեց նաև տեղեկատվական տեխնոլոգիաների՝ մասնավորապես բջջային հեռախոսների լայն տարածումը[153]։ Սակայն 2014 թվականից ի վեր ընդհանուր աճի տեմպերը զգալիորեն դանդաղել են, որոնք պայմանավորված են մի շարք գործոններով՝ ապրանքների գների անկմամբ, արդյունաբերացման շարունակական բացակայությամբ և էբոլայի ու COVID-19-ի համավարակների ազդեցությամբ։ Այնուամենայնիվ, որոշ երկրներ կարողացել են պահպանել աճի բարձր տեմպերը[154][155]։
Remove ads
Երկրաբանություն, աշխարհագրություն, բնապահպանություն և շրջակա միջավայր
Աֆրիկան Երկրագնդի երկրորդ ամենամեծ մայրցամաքն է և Հարավային կիսագնդի ցամաքային երեք տարածքներից ամենամեծը։ Աֆրիկան Եվրոպայից բաժանվում է Միջերկրական ծովով, իսկ հյուսիս-արևելքից Ասիային է միանում Սուեզի պարանոցով, որը հատում է Սուեզի ջրանցքը։ Պարանոցն ունի 163 կմ լայնություն[156]։ Աշխարհաքաղաքական տեսանկյունից Եգիպտոսին պատկանող Սինայի թերակղզին, որը գտնվում է Սուեզի ջրանցքից դեպի արևելք, ևս հաճախ համարվում է Աֆրիկայի մաս՝ չնայած աշխարհագրական տեսանկյունից գտնվում է Ասիայի տարածքում[157]։
Աֆրիկայի ափագիծն ունի շուրջ 26 000 կմ երկարություն ու ափերին խորը կտրտվածքների բացակայությունը վկայում է այն հանգամանքը, որ Եվրոպան, որն ունի ընդամենը 10 400 000 կմ² տարածք ու կազմում է Աֆրիկայի ցամաքային տարածքի մեկ երրորդը, ունի 32 000 կմ ափագիծ[158]։ Աֆրիկայի հյուսիսային ծայրակետից՝ Էլ Աբյադից (հս. լ. 32°20’, գտնվում է Թունիսի տարածքում) մինչև հարավային ծայրակետ՝ Ասեղի հրվանդան (հվ. լ. 34°52’, գտնվում է Հարավաֆրիկյան Հանրապետության տարածքում) հեռավորությունը մոտավորապես 8 000 կմ է[159]։ Իսկ արդեն արևմտյան ծայրակետից՝ Ալմադի հրվանդանից (արմ. երկ. 17°32’, գտնվում է Սենեգալի տարածքում) մինչև արևելյան հրվանդան՝ Ռաս Հաֆուն (արլ. երկ. 51°23’, գտնվում է Սոմալիի տարածքում), հեռավորությունը մոտավորապես կազմում է 7 400 կմ։ Ռաս Հաֆունը գտնվում է Գվարդաֆույ հրվանդանի մոտ՝ Սոմալի թերակղզու վրա[158]։
Աֆրիկայի խոշորագույն երկիրն Ալժիրն է, իսկ ամենափոքրը՝ Սեյշելյան կղզիները։ Այս արշիպելագը գտնվում է Աֆրիկայի արևելյան ափի մոտ[160]։ Մայրցամաքային Աֆրիկայում էլ տարածքով ամենափոքրը Գամբիան է։
Աֆրիկյան սալ
Աֆրիկյան սալը, որը հայտնի է նաև որպես Նուբիական սալ, տեկտոնական ծագման խոշոր սալ է, ներառում է Աֆրիկա մայրցամաքի մեծ մասը (բացառությամբ ծայր արևելյան հատվածից), ինչպես նաև արևմուտքից և հարավից հարող օվկիանոսային կեղևը։ Արևմուտքից սահմանակից է Հյուսիսամերիկյան և Հարավամերիկյան սալերին, որոնցից անջատվում է Միջին ատլանտյան լեռնաշղթայով, արևելքից սահամանկից է Արաբական և Սոմալիի սալերին, հյուսիսից՝ Եվրասիական, Եգեյան և Անատոլիական սալերին, իսկ հարավից՝ Անտարկտիկական սալին։
60-10 միլիոն տարի առաջ Սոմալիի սալը, Արևելաաֆրիկյան ճեղքվածքի երկայնքով, սկսեց ճեղքվել Աֆրիկյան սալից[161]։ Քանի որ Աֆրիկա մայրցամաքը բաղկացած է ինչպես Աֆրիկյան, այնպես էլ Սոմալիի սալերի երկրակեղևներից, որոշ աղբյուրներում Աֆրիկյան սալը կոչվում է նաև Նուբիական սալ՝ բուն մայրցամաքից տարբերությունը հստակ ցույց տալու համար[162]։
Կլիմա
Աֆրիկայում կլիման խիստ բազմազան է. կան ինչպես արևադարձային շրջաններ, այնպես էլ՝ մերձարկտիկական կլիմայական գոտիներ։ Վերջինս առկա է մայրցամաքի բարձր լեռնային հատվածներում։ Մայրցամաքի հյուսիսային մասում հիմնականում տարածված են անապատները, իսկ կլիման չոր է։ Մինչդեռ կենտրոնական և հարավային շրջաններում առկա են ինչպես սավաննաներ, այնպես էլ՝ խիտ ջունգլիներով (խոնավ անտառներ) շրջաններ։ Դրանց միջև առկա է միջանկյալ տարածք, որտեղ գերակշռում են սահելներն ու տափաստանները, ինչպես նաև դրանց բնորոշ բուսականությունը։ Աֆրիկան Երկրագնդի ամենաշոգ մայրցամաքն է, իսկ ընդհանուր ցամաքային տարածքի 60%-ը պատված է չոր հողերով և անապատներով[163]։ Երկրագնդի վրա երբևէ գրանցված ամենաբարձր ջերմաստիճանը հերքվել է 2013 թվականին։ Մինչ այդ տարածված էր այն կարծիքը, որ 1922 թվականին Լիբիայում գրանցվել է 58 °C (136 °F) ջերմաստիճան[164][165]։
Կլիմայի փոփոխություն
Կլիմայի փոփոխությունը լրջագույն սպառնալիք է հանդիսանում Աֆրիկա մայրցամաքի համար, որը կլիմայի փոփոխության ազդեցության տեսանկյունից ամենախոցելի մայրցամաքներից մեկն է[166][167][168]։ Որոշ աղբյուրներ Աֆրիկան նույնիսկ անվանում են «Երկրագնդի ամենախոցելի մայրցամաքը»[169][170]։ Գլոբալ տաքացումը և կլիմայի փոփոխությունը հավանաբար կկրճատեն գյուղատնտեսական արտադրության ծավալները, կհարվածեն պարենային անվտանգությանը և ջրի անվտանգությանը[171]։ Ուստի, այս ամենն Աֆրիկայում կհանգեցնի մարդկանց կյանքի ու մայրցամաքի կայուն զարգացման համար բացասական հետևանքների[167]։
Ենթադրվում է, որ առաջիկա տասնամյակների ընթացքում կլիմայի փոփոխության հետևանքով գլոբալ տաքացումը կազդի Երկրագնդի ցամաքային ողջ տարածքի վրա ու աշխարհում կավելանա տեղումների միջին քանակը[172]։ Ներկայումս Աֆրիկայում միջին ջերմաստիճանը շատ ավելի արագ է բարձրանում, քան աշխարհի մնացած մասում։ Մայրցամաքի տարածքի առանձին հատվածներ, կլիմայի փոփոխության արագ ազդեցության հետևանքով, կարող են անմարդաբնակ դառնալ, ինչն աղետալի ազդեցություն կունենա մարդկանց առողջության, պարենային անվտանգության և աղքատության վրա[173][174][175]։ Ակնկալվում է, որ արևադարձային շրջաններում տեղումների ազդեցությունը տարածաշրջանների վրա տարածական առումով շատ ավելի փոփոխական կլինի։ Կոնկրետ որևէ տեղում փոփոխությունների ուղղությունը հաճախ ավելի քիչ կանխատեսելի է։
Բնապահպանություն և կենսաբազմազանություն
Աֆրիկան ունի մոտ 3 000 պահպանվող տարածք, որից 198-ը ծովային են, 50-ը՝ կենսոլորտային և 80-ը՝ խոնավ տարածքներ։ Կենսամիջավայրի զգալի ոչնչացումը, բնակչության աճը և որսագողությունը նվազեցնում են Աֆրիկայի կենսաբանական բազմազանությունը և նրա վարելահողերը: Բնության նկատմամբ մարդկային ոտնձգումները, քաղաքացիական անկարգությունները և ոչ բնիկ տեսակների ներմուծումը սպառնում են Աֆրիկայի կենսաբազմազանությանը: Այս ամենը սրվում է վարչական բնույթի խնդիրների, անձնակազմի պակասի և ֆինանսավորման հետ կապված խնդիրների պատճառով[163]։
ՄԱԿ-ի շրջակա միջավայրի ծրագրի (UNEP) տվյալների համաձայն՝ անտառահատումները երկու անգամ ավելի մեծ ազդեցություն ունեն Աֆրիկայի վրա, քան մնացած աշխարհում[176]։ Փենսիլվանիայի համալսարանի Աֆրիկյան հետազոտությունների կենտրոնի տվյալներով՝ Աֆրիկայի արոտավայրերի 31%-ը ու անտառների և անտառային տարածքների 19%-ը դասակարգված են որպես «դեգրադացված»։ Ամեն տարի Աֆրիկայում վերացվում է շուրջ 4 միլիոն հեկտար անտառ, ինչը երկու անգամ ավելին է անտառահատման համաշխարհային միջին ցուցանիշներից[163]։ Որոշ աղբյուրներ նշում են, որ Արևմտյան Աֆրիկայում ոչնչացվել է կույս անտառների մոտավորապես 90%-ը[177]։ Վերացվել է նաև Մադագասկարի անտառների շուրջ 90%-ն այն պահից ի վեր, երբ մոտ 2000 տարի առաջ մարդն առաջին անգամ ոտք դրեց այս կղզու վրա։ Աֆրիկայի գյուղատնտեսական նշանակության հողերի մոտ 65%-ն ունի հողերի դեգրադացման խնդիր[178]։
Կենդանական աշխարհ
Աֆրիկան, թերևս, ունի աշխարհում վայրի կենդանիների պոպուլյացիաների ամենամեծ բազմազանությունը և բնության մեջ ազատ ապրելու հնարավորությունը։ Այստեղ առկա են զոոֆագերի (ինչպես օրինակ՝ առյուծները, բորենիները կամ էլ վագրակատուները) և ֆիտոֆագերի (ինչպես օրինակ՝ աֆրիկյան գոմեշները, փղերը, ուղտերը և ընձուղտները) մեծ պոպուլյացիաներ, որոնք ազատ տեղաշարժվում են հիմնականում բաց, ոչ մասնավոր հարթավայրերում։ Աֆրիկան նաև արևադարձային խոնավ անտառների բազմաթիվ կենդանիների՝ այդ թվում օձերի, պրիմատների և ջրային էկոհամակարգերի ներկայացուցիչների՝ կոկորդիլոսների և երկկենցաղների տունն է։ Ի հավելումն, Աֆրիկան ունի նաև մեգաֆաունայի տեսակների ամենամեծ թիվը, քանի որ Անթրոպոգեն ժամանակաշրջանում դրանք քիչ են ոչնչացվել։
Բնապահպանական հիմնախնդիրներ
Աֆրիկայի բնապահպանական հիմնախնդիրները շրջակա միջավայրի վրա մարդու ուղղակի և անուղղակի գործունեության ազդեցության հետևանքով առաջացած խնդիրներն են, որոնք Աֆրիկայում ազդում են մարդու և կյանքի գրեթե բոլոր ձևերի վրա։ Բնապահպանական հիմնախնդիրների թվում են անտառահատումները, հողի դեգրադացումը, օդի աղտոտումը, ջրերի աղտոտումը, առափնյա էրոզիան, աղբի աղտոտումը, կլիմայի փոփոխությունը, նավթի արտահոսքը, կենսաբազմազանության անհետացումն ու ջրային ռեսուրսների պակասը, ինչը հանգեցնում է անվտանգ ջրամատակարարման և ջրահեռացման հասանելիության խնդիրների[179]։ Այս հիմնախնդիրների հետևանքով առաջացել են բնապահպանական կոնֆլիկտներ, որոնք կապված են ժողովրդավարության և ինքնիշխանության համար ավելի լայն սոցիալական պայքարի հետ[180]։ Աֆրիկայում կլիմայի փոփոխության հարմարվողականության մեթոդների պակասն այն դարձնում է կլիմայի փոփոխության նկատմամբ ամենաքիչ դիմացկուն մայրցամաքը:
Remove ads
Ենթակառուցվածքներ
Ջրային ռեսուրսներ
Աֆրիկայում ջրային ռեսուրսների զարգացումը և կառավարումը բարդ խնդիրներ են՝ անդրսահմանային ջրային ռեսուրսների բազմազանության պատճառով (գետեր, լճեր և ջրատար շերտեր)[181]։ Ենթասահարայի մոտ 75%-ը բաժին է ընկնում միջազգային 53 գետավազաններին, որոնք հատում են բազմաթիվ սահմաններ[182][181]։ Այս կոնկրետ խոչընդոտը կարող է նաև վերածվել բարենպաստ հնարավորության, եթե անդրսահմանային համագործակցության ներուժն օգտագործվի տարածաշրջանի ջրային ռեսուրսների զարգացման գործում[181]։ Օրինակ՝ Զամբեզի գետի բազմավեկտոր հետազոտությունը ցույց է տվել, որ ափամերձ երկրների համագործակցությունը՝ առանց լրացուցիչ ներդրումների, կարող է հանգեցնել էներգիայի արտադրության 23%-ով աճի[182][181]։ Անդրսահմանային համագործակցության համար կան ինստիտուցիոնալ և իրավական մի շարք շրջանակներ, այդ թվում՝ Զամբեզի գետի կառավարման մարմինը (ZRA), Հարավաֆրիկյան զարգացման համայնքի (SADC) արձանագրությունը, Վոլտա գետի կառավարման մարմինը և Նեղոսի ավազանի հանձնաժողովը[181]։ Այդուհանդերձ, լրացուցիչ ջանքեր են պահանջվում քաղաքական կամքի հետագա զարգացման, ինչպես նաև ֆինանսական կարողությունների և ինստիտուցիոնալ շրջանակների համար, որոնք անհրաժեշտ են փոխշահավետ բազմակողմ համատեղ գործողությունների և ափամերձ բոլոր երկրների համար օպտիմալ լուծումներ գտնելու համար[181]։
Remove ads
Քաղաքականություն
Աֆրիկյան Միություն
Հյուսիսային տարածաշրջան , Հարավային տարածաշրջան , Արևելյան տարածաշրջան , Արևմտյան տարածաշրջան , Կենտրոնական տարածաշրջան
Աֆրիկյան Միությունը մայրցամաքային կազմավորում է, որին անդամակցում է 55 երկիր։ Միությունը ձևավորվել է 2001 թվականի հունիսի 26-ին, իսկ դրա կենտրոնակայանը գտնվում է Եթովպիայի մայրաքաղաք Ադիս Աբեբայում: Աֆրիկյան Միությունը պաշտոնապես հիմնադրվել է 2002 թվականի հուլիսի 9-ին[183]՝ դառնալով Աֆրիկյան միասնության կազմակերպության իրավահաջորդը։ 2004 թվականի հուլիսին Աֆրիկյան Միության Պանաֆրիկյան խորհրդարանը (PAP) տեղափոխվեց Հարավաֆրիկյան Հանրապետության Միդրենդ քաղաք, բայց Մարդու և ժողովուրդների իրավունքների աֆրիկյան հանձնաժողովը շարունակեց գործել Ադիս Աբեբայում։
Աֆրիկյան Միությունը, որը չպետք է շփոթել Աֆրիկյան Միության հանձնաժողովի հետ, ձևավորվել է «Աֆրիկյան միության մասին» հիմնադիր ակտով, որը նպատակ ուներ բարեփոխել դաշնային համագործակցության կարգավիճակ ունեցող Աֆրիկյան տնտեսական համայնքը պետության, որը կգործեր միջազգային կոնվենցիաների հիման վրա։ Աֆրիկյան Միությունն ունի խորհրդարանական կառավարություն, որը հայտնի է Աֆրիկյան Միության կառավարություն անվամբ։ Վերջինս բաղկացած է օրենսդիր, դատական և գործադիր մարմիններից։ Կազմակերպության ղեկավարն Աֆրիկյան Միության նախագահն է, որը համարվում է նաև Պանաֆրիկյան խորհրդարանի նախագահը։ Աֆրիկյան Միության նախագահն ընտրվում է Պանաֆրիկյան խորհրդարանի կողմից՝ ստանալով խորհրդարանի անդամների ձայների մեծամասնությունը։ Աֆրիկյան խորհրդարանի նախագահի լիազորություններն ու իշխանությունն սահմանված են Միության հիմնադիր ակտում և Պանաֆրիկյան խորհրդարանի արձանագրության մեջ։ Բացի այդ, նախագահական լիազորությունները սահմանված են նաև աֆրիկյան և միջազգային պայմանագրերով։ Աֆրիկյան Միության կառավարությունը բաղկացած է համամիութենական, տարածաշրջանային, պետական և համայնքային իշխանություններից, ինչպես նաև հարյուրավոր հաստատություններից, որոնք միասին կառավարում են Միության ամենօրյա աշխատանքը։
Աֆրիկայի տարբեր հատվածներում շարունակվում են գրանցվել մարդու իրավունքների կոպտագույն խախտումներ, որոնք հաճախ տեղի են ունենում պետությունների հովանավորչությամբ։ Այդ բռնությունների մեծ մասը տեղի են ունենում քաղաքական դրդապատճառներով՝ հաճախ որպես քաղաքացիական պատերազմի կողմնակի ազդեցություն: Այսպես օրինակ՝ վերջին տարիներին Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետությունում, Սիերա Լեոնեում, Լիբերիայում, Սուդանում, Զիմբաբվեում և Կոտ դ’Իվուարում գրանցվել են մարդու իրավունքների կոպտագույն խախտումներ։
Սահմանային հակամարտություններ
Խոշոր պատերազմներ/հակամարտություններ (100,000 + զոհեր) Փոքր պատերազմներ/հակամարտություններ Այլ հակամարտություններ
Աֆրիկյան երկրները մեծ ջանքեր են գործադրում, որպեսզի մայրցամաքի երկրների միջազգային սահմանները անխախտ մնան։ Դրա վառ օրինակ է Աֆրիկայի միասնության կազմակերպությունը, որը հիմնադրվել էր 1963 թվականին։ Այս կազմակերպությանը 2002 թվականին փոխարինելու եկավ Աֆրիկյան Միությունը։ Վերջինիս հիմնական նպատակն անդամ երկրների տարածքային ամբողջականության պահպանումն է՝ Աֆրիկյան Միության կանոնադրության սկզբունքներին համապատասխան[184]։ Եվրոպական երկրների և դրանց ներկայիս սահմանների ձևավորման հետ համեմատած՝ Աֆրիկայում ավելի քիչ են եղել սահմանների փոփոխության պատճառով ծագած միջազգային հակամարտությունները, որոնք ազդել են պետությունների ձևավորման վրա և հնարավորություն են տվել փրկվել, այլապես դրանք կարող էին պարտություն կրել և կլանվել մյուս երկրների կողմից[185]։ Այնուամենայնիվ, աֆրիկյան երկրների միջև հակամարտություններն առաջացել են մյուս երկրում խամաճիկային բանակներին կամ ապստամբական շարժումներին աջակցելու պատճառով։ Աֆրիկյան մի շարք երկրներում, այդ թվում՝ Ռուանդայում, Սուդանում, Անգոլայում, Սիերա Լեոնեում, Կոնգոյում, Լիբերիայում, Եթովպիայում և Սոմալիում եղել են քաղաքացիական պատերազմներ[186]։
Remove ads
Տնտեսություն
_per_capita_in_2020-hy.png)
Չնայած որ Աֆրիկան ունի բնական ռեսուրսների հարուստ պաշարներ, այս մայրցամաքը շարունակում է մնալ Երկրագնդի ամենաաղքատ և ամենաքիչ զարգացած մայրցամաքը (չհաշված՝ Անտարկտիդան)։ Դրա պատճառները բազմազան են, որոնց ցանկում կարելի է թվել կոռումպացված կառավարությունները, որոնք հաճախ կոպտորեն խախտում են մարդու իրավունքները, ձախողված կենտրոնական պլանավորումը, անգրագիտության բարձր մակարդակը, ցածր ինքնագնահատականը, արտասահմանյան կապիտալին հասանելիության ցածր մակարդակը, գաղութատիրությունից մնացած ժառանգությունը, ստրկավաճառությունն ու Սառը պատերազմը, ինչպես նաև միջցեղային և ռազմական հաճախակի հակամարտությունները, որոնք դրսևորվել են պարտիզանական պայքարից մինչև ցեղասպանության տեսքով[187]։ Աֆրիկա մայրցամաքի անվանական ընդհանուր ՀՆԱ-ն շարունակում է զիջել ԱՄՆ-ի, Չինաստանի, Ճապոնիայի, Գերմանիայի, Մեծ Բրիտանիայի, Հնդկաստանի և Ֆրանսիայի նույն ցուցանիշին։ Միավորված ազգերի կազմակերպության «Մարդկային զարգացման զեկույց 2003»-ի տվյալներով՝ ամենացածր հորիզոնական զբաղեցնող 24 պետությունները (151-րդից մինչև 175-րդ միջակայքում) եղել են աֆրիկյան պետությունները[188]։
Աղքատությունը, անգրագիտությունը, թերսնուցումը, ջրի մատակարարման և ջրահեռացման ոչ բավարար պայմանները, ինչպես նաև թույլ առողջությունն վատ են ազդում Աֆրիկա մայրցամաքի տարածքում բնակվող մարդկանց ստվար զանգվածի վրա։ 2008 թվականի օգոստոսին Համաշխարհային բանկը հայտարարեց համաշխարհային աղքատության հաշվարկի վերանայման մասին, համաձայն որի՝ այսուհետ գլոբալ առումով աղքատ էր համարվելու այն անձը, որն օրական ծախսում է 1,25 ԱՄՆ դոլարից պակաս գումար[189]: Նախկինում այդ ցուցանիշը 1 ԱՄՆ դոլարն էր։ 2005 թվականի դրությամբ՝ Ենթասահարայի բնակչության 81%-ն ապրում էր օրական 2,5 ԱՄՆ դոլարից ցածր գումարով։ Ընդորում, այս ցուցանիշով Ենթասահարան առաջ էր Հնդկաստանից, որտեղ օրական 2,5 ԱՄՆ դոլարից ցածր գումար էր ծախսում բնակչության 86%-ը[190]։
Աղքատության կրճատման առումով Ենթասահարան ամենանվազ արդյունքներ ցուցաբերած տարածաշրջանն է աշխարհում (օրական 1,25 ԱՄՆ դոլար)։ Եթե 1981 թվականին այս տարածաշրջանի բնակչության շուրջ 50%-ը (200 միլիոն մարդ) ապրում էր աղքատության մեջ, ապա 1996 թվականին այդ ցուցանիշը հասել էր 58%-ի, իսկ արդեն 2005 թվականին այն կրկին իջավ 50%-ի (380 միլիոն մարդ)։ Վիճակագրագետները հաշվել են, որ Ենթասահարայում միջին աղքատ աֆրիկացին օրական ապրում է միայն 70 ցենտով ու 2003 թվականի դրությամբ նա շատ ավելի աղքատ էր, քան 1973 թվականին[191], ինչը ցույց է տալիս, որ որոշ հատվածներում աղքատության աճ է գրանցվել։ Դա մասամբ պայմանավորված է օտարերկրյա ընկերությունների և կառավարությունների կողմից տնտեսական ազատականացման անհաջող ծրագրերով, բայց շատ այլ ուսումնասիրություններից էլ պարզ է դարձել, որ պատճառների թվում առավել գերակշիռ են տեղի կառավարությունների վարած սխալ քաղաքականությունը, քան թե արտաքին գործոնները[192][193]։
Ներկայումս Աֆրիկան ռիսկի է դիմում կրկին հայտնվելու արտասահմանյան երկրների և ֆինանսական հաստատությունների պարտքերի տակ՝ հատկապես Ենթասահարայի երկրները։ 2005 թվականին նմանատիպ պարտքի վերջին ճգնաժամը լուծվեց Մեծ պարտքեր ունեցող աղքատ երկրների օգնության ծրագրի (HIPC) միջոցով։ Վերջինս որոշակի դրական և բացասական ազդեցություն ունեցավ աֆրիկյան երկրների տնտեսությունների վրա։ 2005 թվականին Ենթասահարայի երկրներում, պարտքի ճգնաժամից հետո շուրջ 10 տարի անց, Զամբիան կրկին հայտնվեց նման պարտքի տակ։ Դրա փոքր պատճառներից մեկը դարձավ 2011 թվականին պղնձի գների անկումը, սակայն խոշոր պատճառն այն էր, որ Զամբիայի կողմից պարտքով վերցված գումարի մեծ մասը մսխվեց կամ յուրացվեց իշխող էլիտայի կողմից[194]։
1995-2005 թվականներին Աֆրիկայում տնտեսական աճի տեմպերը սկսեցին աճել՝ 2005 թվականին միջինում կազմելով 5%։ Որոշ երկրներ շարունակում են գրանցել տնտեսական աճի բարձր տեմպեր, այդ թվում՝ Անգոլան, Սուդանը և Հասարակածային Գվինեան։ Այս բոլոր երկրները վերջերս սկսել են արդյունահանել նավթի իրենց պաշարները կամ ընդլայնել են նավթի արդյունահանման իրենց հնարավորությունները։
Վերջերս հրապարակված վերլուծություններից մեկում, որը հիմնված է Արժեքների համաշխարհային ակնարկի տվյալների վրա, ավստրիացի քաղաքագետ Առնո Տաուշը նշել է, որ աֆրիկյան երկրները՝ հատկապես Գանան, նշանակալի արդյունքներ են ցուցաբերում ժողովրդավարությանը և շուկայական տնտեսությանը զանգվածային աջակցության մասշտաբներով[195]: Ստորև ներկայացված աղյուսակում նշված են անվանական և գնողունակության համարժեքության ցուցանիշներով ՀՆԱ-ի ցանկն աֆրիկյան 10 առաջատար երկրների պարագայում։ Աղյուսակի պատրաստման համար աղբյուր են հանդիսացել Արժույթի միջազգային հիմնադրամի և Համաշխարհային բանկի տվյալները[196]։
Համաշխարհային արժեքների ուսումնասիրության հիման վրա Տաուշի կողմից իրականացված գլոբալ արժեքների համեմատությունը հիմնված էր հետևյալ գործոնների վերլուծության վրա. 1. ոչ բռնի և օրինապահ հասարակություն, 2. ժողովրդավարական շարժումներ, 3. անձնական ոչ բռնի մթնոլորտ, 4. ինստիտուտների նկատմամբ վստահություն, 5. երջանկություն, քաջառողջություն, 6. ոչ մի վերաբաշխիչ կրոնական ֆունդամենտալիզմ, 7. շուկայի ընդունում, 8. ֆեմինիզմ, 9. քաղաքականության մեջ ներգրավում, 10. լավատեսություն և ներգրավվածություն, 11. սոցիալական մտածելակերպի բացառում, կալվինիստական աշխատանքային էթիկայի ընդունում: Տաուշը եզրակացրեց, որ աֆրիկյան երկրների ցուցանիշների տարածումը, որոնք ունեն ամբողջական տվյալներ, «իսկապես զարմանալի է»: Չնայած որ հոդվածում նշվում էր Գանայի կողմից հետագայում ժողովրդավարության կառուցման և շուկայական տնտեսության առումով դրական կանխատեսումները, Տաուշը վատատեսական միտումներ է նկատում Եգիպտոսի և Ալժիրի պարագայում, ինչպես նաև Աֆրիկայի խոշորագույն տնտեսության՝ Հարավաֆրիկյան Հանրապետության համար։ Մարդկանց միջև խիստ մեծ անհավասարությունը, որը չափվել է Միավորված ազգերի կազմակերպության զարգացման ծրագրի Մարդկության զարգացման զեկույցի Մարդկանց անհավասարության ինդեքսի միջոցով, խաթարում է մարդու անվտանգության համակարգի զարգացումը: Տաուշը նաև պնդում է, որ որոշակի լավատեսությունը, որը կապված է վերջերս Աֆրիկայից ստացվող տնտեսական և մարդու իրավունքների վերաբերյալ տվյալների հետ, ազդում է քաղաքացիական հասարակության զարգացման վրա:
Աֆրիկա մայրցամաքում է գտնվում կոբալտի համաշխարհային պաշարների 90%-ը, պլատինի` 90%-ը, ոսկու՝ 50%-ը, քրոմի՝ 98%-ը, տանտալիտի՝ 70%-ը, մանգանի՝ 64%-ը ու ուրանի շուրջ մեկ երրորդը[201]։ Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետությունում է գտնվում կոլումբիտի համաշխարհային պաշարների միայն 70%-ը։ Վերջինս հանքանյութ է, որն օգտագործվում է տանտալի կոնդենսատորների պատրաստման մեջ, որոնք կիրառվում են էլեկտրոնային սարքերի, այդ թվում՝ բջջային հեռախոսների արտադրության մեջ։ Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետությունում է գտնվում նաև ադամանդի համաշխարհային պաշարների ավելի քան 30%-ը[202]։ Գվինեան էլ բոքսիտի խոշորագույն արտահանողն է աշխարհում[203]։ Քանի որ Աֆրիկայում տնտեսական աճը հիմնականում մեծացել է ծառայությունների, այլ ոչ թե արդյունաբերության կամ գյուղատնտեսության հաշվին, դա կարելի է բնորոշել որպես «աճ՝ առանց նոր աշխատատեղերի և աղքատության մակարդակի կրճատման»։ Փաստացի, 2008 թվականին տեղի ունեցած պարենի անվտանգության ճգնաժամի պատճառով, որը սկսվեց համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամից անմիջապես հետո, շուրջ 100 միլիոն մարդ կանգնեց պարենի անվտանգության խնդրի առաջ[204]։
Վերջին տարիներին Չինաստանը ամուր կապեր է հաստատել Աֆրիկայի երկրների հետ ու դարձել մայրցամաքի խոշորագույն առևտրային գործընկերը։ 2007 թվականին չինական ընկերություններն Աֆրիկայում, ընդհանուր առմամբ, ներդրել են 1 միլիարդ ԱՄՆ դոլար[205]։
Հարվարդի համալսարանում իրականացված ուսումնասիրությունը, որը ղեկավարում էր պրոֆեսոր Սելեստիուս Յուման, ցույց է տվել, որ Աֆրիկան կարող է ինքն իրեն սնել՝ ներկրողից անցում կատարելով ինքնաբավության։ «Աֆրիկայի գյուղատնտեսությունը խաչմերուկում է։ Մենք հասել ենք այն քաղաքականության դարաշրջանի ավարտին, որը նպաստում էր հումքի արտահանմանն ու պարենի ներկրմանը։ Աֆրիկան սկսում է կենտրոնանալ գյուղատնտեսական նորարարությունների վրա՝ որպես տարածաշրջանային առևտրի ու բարգավաճման իր նոր շարժիչ ուժ»[206]։
Էլեկտրաէներգիայի արտադրություն
Աֆրիկա մայրացամաքում էլեկտրաէներգիայի հիմնական աղբյուրը հիդրոէներգիան է, որը զգալի ներդրում ունի ընթացիկ էներգետիկ ներուժի մեջ[207]։ Կաինջի ամբարտակը հիդրոէներգետիկ ռեսուրսների արտադրության տիպիկ կայան է, որն ապահովում է ոչ միայն Նիգերիայի խոշոր քաղաքների էլեկտրականության մատակարարումը, այլև հարևան Նիգերի[208]։ Հենց այս նպատակով էլ վերջին տասնամյակներին շարունակվում են ներդրումները, որոնք մեծացրել են էներգիայի արտադրության ծավալները[207]։
Remove ads
Ժողովրդագրություն
Աֆրիկա մայրցամաքի բնակչության համամասնությունը՝ ըստ երկրների. Նիգերիա (15.38%) Եթովպիա (8.37%) Եգիպտոս (7.65%) Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետություն (6.57%) Տանզանիա (4.55%) Հարավային Աֆրիկա (4.47%) Քենիա (3.88%) Ուգանդա (3.38%) Ալժիր (3.36%) Այլ (42.39%)
Աֆրիկայի ժողովրդագրական պատկերը վերջին տասնամյակներում զգալի փոփոխություններ է կրել: 1950 թվականին մայրցամաքի բնակչությունը կազմում էր 229 միլիոն մարդ, 1990 թվականին այն հասավ 630 միլիոնի[209], իսկ 2021 թվականի դրությամբ արդեն գնահատվում էր 1,4 միլիարդ: Այս արագ աճի արդյունքում Աֆրիկայի բնակչությունը 1990-ականներին գերազանցեց Եվրոպայի բնակչությանը, իսկ 2000 թվականին՝ նաև Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկաների բնակչությանը[210]: Բնակչության արագ աճի արդյունքում Աֆրիկայի բնակչությունը համեմատաբար երիտասարդ է: Աֆրիկյան որոշ պետություններում բնակչության ավելի քան կեսը 25 տարեկանից ցածր է[211]:
Ենթասահարայում ընդհանուր ծնելիության գործակիցը (մեկ կնոջ հաշվով երեխաների թիվը) 2018 թվականի դրությամբ կազմել է 4,7՝ լինելով աշխարհում ամենաբարձրը[212]: Ենթասահարայի բոլոր երկրներում 2019 թվականին ծնելիության ընդհանուր գործակիցը (երեխաների միջին թիվը) գերազանցում էր սերնդափոխման մակարդակը և կազմում էր ամբողջ աշխարհում ծնունդների 27,1%-ը: Եթե 1990 թվականին Ենթասահարայում էր աշխարհի ծնունդների ընդամենը 16%-ը, ապա 2019 թվականին այդ ցուցանիշը հասավ 27,1%-ի[213], իսկ 2021 թվականին՝ արդեն 29%-ի[214]: Կանխատեսումների համաձայն՝ 2050 թվականին Աֆրիկայում ծնված երեխաների թիվը կկազմի աշխարհի ծնունդների մոտ 37%-ը:
Աֆրիկայի հարավային, կենտրոնական և հարավարևելյան շրջաններում մեծամասնություն են կազմում բանտու լեզվակիրները (բանտու լեզուն պատկանում է Նիգերա-կոնգոյական լեզվաընտանիքին): Սահելում բնակվող բանտու ժողովուրդներն աստիճանաբար տարածվել են Ենթասահարայի մեծ մասում[215] և ներկայումս գերակշռում են նաև Գաբոնում, Հասարակածային Գվինեայում, ինչպես նաև բնակվում են Կամերունի հարավային որոշ շրջաններում: Սակայն մինչ բանտուների տարածումը, այս տարածքներում բնակվել են մի շարք բնիկ ժողովուրդներ: Նախքան բանտու ժողովուրդը Կենտրոնական Աֆրիկայում բնակվել են պիգմեյները[216]։ Բուշմենները կամ սաները ևս Հարավային Աֆրիկայի Կալահարի անապատի հին բնակիչներից են: Վերջիններս, թեև սերտորեն կապված են հոտենտոտների հետ, ֆիզիկապես տարբերվում են մյուս աֆրիկացիներից և համարվում են Հարավային Աֆրիկայի բնիկ ժողովուրդը։ Աֆրիկայում կան նաև էթնիկ այլ խմբեր, մասնավորապես՝ նիլոտական խմբերը՝ Հարավային Սուդանում և Արևելյան Աֆրիկայում, ինչպես նաև սուահիլի ժողովուրդը՝ Սուահիլիի ափին:
.png)
| Աֆրիկայի քարտեզ, որը կազմվել է Մարդկային ներուժի զարգացման 2018 թվականի ինդեքսի ցուցանիշների հիման վրա։ | ||
|
Արևմտյան Աֆրիկայի ժողովուրդները հիմնականում խոսում են նիգերա-կոնգոյական լեզուներով, որոնք հիմնականում պատկանում են դրա ոչ-բանտու ճյուղերին, թեև հանդիպում են նաև նեղոսա-սահարյան և աֆրո-ասիական լեզուներով խոսող խմբեր: Նիգերա-կոնգոյական լեզուներով խոսող ամենամեծ և ազդեցիկ էթնիկ խմբերն են յորուբաները, իգբոները, ֆուլանիները, ականները և վոլոֆները: Կենտրոնական Սահարայում առավել ազդեցիկ են մանդինկա կամ մանդե խմբերը: Չադական լեզուներով խոսող խմբերը՝ այդ թվում հաուսան, հանդիպում են տարածաշրջանի ավելի հյուսիսային մասերում՝ Սահարային ամենամոտ վայրերում, իսկ նեղոսա-սահարյան լեզուներով խոսող համայնքները, ինչպիսիք են սոնգհայը, կանուրին և ջերման, գտնվում են Արևմտյան Աֆրիկայի արևելյան մասերում՝ Կենտրոնական Աֆրիկայի սահմանին:
Հյուսիսային Աֆրիկայի բնիկ բնակչությունը բաղկացած է երեք հիմնական խմբից՝ բերբերներ՝ հյուսիս-արևմուտքում, եգիպտացիներ՝ հյուսիս-արևելքում և նեղոսա-սահարյան լեզուներով խոսող ժողովուրդներ՝ արևելքում: Արաբները, որոնք ժամանեցին 7-րդ դարում, Հյուսիսային Աֆրիկա բերեցին արաբերենը և իսլամը: Սեմական փյունիկցիները (որոնք հիմնեցին Կարթագենը), հիքսոսները, հնդիրանական ալանները, հնդեվրոպական հույները, հռոմեացիները և վանդալները նույնպես բնակություն են հաստատել Հյուսիսային Աֆրիկայում: 21-րդ դարում բերբերական մեծ համայնքներ են պահպանվել հիմնականում Մարոկկոյում և Ալժիրում: Ավելի փոքր բերբերական խմբեր կան Թունիսում և Լիբիայում[217]: Սահարայի կենտրոնական շրջանների հիմնական բնակիչներն են բերբերախոս տուարեգները և այլ քոչվոր ժողովուրդներ: Չնայած արաբերենի և արաբական մշակույթի գերակայությանը՝ Մավրիտանիայի հյուսիսում կա փոքր, գրեթե վերացող բերբերական համայնք, իսկ հարավում՝ նիգերա-կոնգոյական լեզուներով խոսող ժողովուրդներ: Սուդանում, արաբերենի և արաբական մշակույթի տարածված լինելու հանգամանքով հանդերձ, բնակչության մեծ մասը կազմում են նեղոսա-սահարյան լեզուներով խոսող խմբերը՝ նուբիացիները, ֆուրերը, մասալիթները և զաղավաները: Դարերի ընթացքում նրանք խառնվել են Արաբական թերակղզուց եկած գաղթականների հետ: Եգիպտոսում և Սուդանում կարելի է հանդիպել նաև աֆրո-ասիական լեզուներով խոսող բեջա քոչվորների փոքր համայնքների[218]:
Աֆրիկյան եղջյուրի տարածաշրջանում բնակվող ժողովուրդները խոսում են աֆրո-ասիական լեզվաընտանիքի տարբեր ճյուղերով: Եթովպական և էրիթրեական որոշ խմբեր՝ մասնավորապես ամհարաները և տիգրայիները (հավաքական անվամբ՝ «հաբեշաներ»), խոսում են սեմական ճյուղի լեզուներով, մինչդեռ օրոմոները և սոմալները խոսում են նույն լեզվաընտանիքի քուշական ճյուղի լեզուներով:
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո սկսված ապագաղութայնացման շարժումների ժամանակ եվրոպացիներ կային Աֆրիկայի բոլոր մասերում[219]: 1960-ական և 1970-ական թվականներին տեղի ունեցած ապագաղութացման գործընթացները հանգեցրին սպիտակամորթ բնակչության զանգվածային արտագաղթի: Հատկապես մեծ թվով մարդիկ արտագաղթեցին Հյուսիսային Աֆրիկայից (1,6 միլիոն ֆրանկոալժիրցիներ՝ հիմնականում Ալժիրից և Մարոկկոյից)[220], ինչպես նաև Քենիայից, Կոնգոյից[221], Ռոդեզիայից, Մոզամբիկից և Անգոլայից[222]: 1975-1977 թվականներին միայն Պորտուգալիա վերադարձավ ավելի քան մեկ միլիոն գաղութաբնակ[223]: Այնուամենայնիվ, ներկայումս սպիտակամորթ աֆրիկացիները շարունակում են մնալ կարևոր փոքրամասնություն աֆրիկյան մի շարք պետություններում՝ հատկապես Զիմբաբվեում, Նամիբիայում, Ռեյունյոնում և Հարավային Աֆրիկայում[224]: Սպիտակամորթ բնակչության ամենամեծ համայնքը գտնվում է Հարավային Աֆրիկայում[225]։ Հոլանդական և բրիտանական սփյուռքները մայրցամաքում եվրոպական ծագում ունեցող ամենամեծ խմբերն են[226]:
Եվրոպական գաղութացման արդյունքում Աֆրիկայում հաստատվեցին զգալի թվով ասիացիներ՝ հատկապես հնդկական ենթամայրցամաքից ժամանածներ, որոնք հաստատվեցին բրիտանական գաղութներում: Այսօր հնդկական խոշոր համայնքներ կան Հարավային Աֆրիկայում, իսկ ավելի փոքր խմբեր՝ Քենիայում, Տանզանիայում և Հարավային ու Հարավարևելյան Աֆրիկայի այլ երկրներում: 1972 թվականին Ուգանդայի մեծաթիվ հնդկական համայնքն արտաքսվեց բռնապետ Իդի Ամինի կողմից, թեև հետագայում շատերը վերադարձան: Հնդկական օվկիանոսի կղզիների բնակչությունը հիմնականում ասիական ծագում ունի՝ հաճախ ձուլված աֆրիկացիներին և եվրոպացիներին: Մադագասկարում բնակվող մալգաշ ժողովուրդն ունի ավստրոնեզիական ծագում, սակայն կղզու ափամերձ շրջանների բնակիչները ձուլվել են բանտու, արաբական, հնդկական և եվրոպական ծագում ունեցող ժողովուրդների հետ: Հարավային Աֆրիկայի քեյփ գունավորներ կոչվող համայնքում (որի անդամներն ունեն երկու կամ ավելի ռասաների և մայրցամաքների ծագում) կարևոր դեր ունեն մալայական և հնդկական ծագում ունեցող ժողովուրդները: 20-րդ դարի ընթացքում Աֆրիկայի ծովափնյա խոշոր քաղաքներում ձևավորվեցին նաև էթնիկ այլ համայնքներ: Արևմտյան Աֆրիկայում զարգացան լիբանանյան, իսկ Արևելյան Աֆրիկայում՝ չինական համայնքները[152], որոնք թեև փոքրաթիվ էին, սակայն ունեին զգալի տնտեսական նշանակություն[227]:
Աֆրիկայի բնակչության այլընտրանքային գնահատականներ, 1-2018 թվականներ (հազարներով)
Աղբյուր՝ Մեդիսոն և այլք (Գրոնինգենի համալսարան)[228]
Ողջ աշխարհի բնակչության կազմում Աֆրիկայի տոկոսային մասնաբաժինը, 1-2020 թվականներ
Աղբյուր՝ Մեդիսոն և այլք (Գրոնինգենի համալսարան)[228]
Կրոն
Չնայած Աֆրիկայի բնակչության մեծամասնությունը դավանում է տեղական՝ աֆրիկյան կրոնները կամ դրանց տարրերը՝ պաշտոնական հետազոտությունները և մարդահամարները ցույց են տալիս, որ մարդիկ հիմնականում դավանում են մայրցամաքից դուրս ձևավորված և գաղութացման ընթացքում ներմուծված կրոններ: Սա հիմնականում պայմանավորված է գաղութային այն մտայնությամբ, որ աֆրիկյան կրոնական հավատալիքներն ու ծեսերը բավարար լավը չէին: Դավանանքի վերաբերյալ վիճակագրություն պահելը բարդ է, քանի որ այն զգայուն թեմա է խառը կրոնական բնակչություն ունեցող երկրների կառավարությունների համար[233][234]:
Ըստ «World Book Encyclopedia»-ի՝ Աֆրիկայում առավել տարածված են իսլամն ու քրիստոնեությունը: Իսլամը գերակշռում է Հյուսիսային Աֆրիկայում և պետական կրոն է հյուսիսաֆրիկյան շատ երկրներում, օրինակ՝ Ալժիրում, որտեղ բնակչության 99%-ը դավանում է իսլամ[235]:
Քրիստոնեությունը տարածված է հիմնականում Հարավային, Հարավարևելյան և Կենտրոնական Աֆրիկայում, ինչպես նաև Աֆրիկյան եղջյուրի և Արևմտյան Աֆրիկայի զգալի հատվածներում: Եգիպտոսում ղպտի քրիստոնյաները կազմում են զգալի փոքրամասնություն (36 միլիոն հետևորդ), իսկ Եթովպիայում ուղղափառ եկեղեցին ամենամեծ կրոնական կառույցն է (51 միլիոն հետևորդ)[236]:
Բրիտանիկա հանրագիտարանի տվյալներով՝ աֆրիկացիների 45%-ը քրիստոնյա է, 40%-ը՝ մուսուլման, իսկ 10%-ը դավանում է ավանդական կրոններ: Մայրցամաքում կան նաև այլ կրոնների հետևորդներ՝ հինդուիստներ, բուդդայականներ, կոնֆուցիականներ, բահաիզմի և հուդայականության հետևորդներ, ինչպես նաև որևէ կրոնի հետևորդ չհանդիսացող մարդկանց փոքր համայնք:
Լեզուներ
Աֆրիկան աշխարհի ամենաբազմալեզու մայրցամաքն է: Ըստ տվյալների՝ այստեղ խոսում են ավելի քան հազար լեզվով, իսկ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի գնահատմամբ՝ շուրջ 2000[237]: Դրանց մեծ մասն ունի աֆրիկյան ծագում, թեև կան նաև եվրոպական կամ ասիական ծագում ունեցող լեզուներ: Սովորական երևույթ է, երբ անհատները ազատ տիրապետում են ոչ միայն աֆրիկյան մի քանի լեզուների, այլև մեկ կամ ավելի եվրոպական լեզուների:
Աֆրիկայում կա բնիկ լեզուների չորս հիմնական խումբ.
- Սեմա-քամյան լեզվաընտանիքն իրենից ներկայացնում է շուրջ 240 լեզուներից բաղկացած լեզվաընտանիք՝ 285 միլիոն լեզվակիրներով, որոնք բնակվում են Աֆրիկյան եղջյուրում, Հյուսիսային Աֆրիկայում, Սահելում և Հարավարևմտյան Ասիայում:
- Նեղոս-սահարյան լեզուները բաղկացած են մի քանի՝ հնարավոր է կապակցված լեզվաընտանիքներից[238]: Այս լեզվաընտանիքի 100 լեզուներով խոսում է 30 միլիոն մարդ՝ Չադում, Եթովպիայում, Քենիայում, Նիգերիայում, Սուդանում, Հարավային Սուդանում, Ուգանդայում և Տանզանիայի հյուսիսում:
- Նիգերա-կոնգոյական լեզուներով խոսում են Ենթասահարայում: Լեզուների քանակով սա Աֆրիկայի ամենամեծ լեզվաընտանիքն է և հավանաբար աշխարհի ամենամեծերից մեկը:
- Կոյսան լեզուները, որոնցով խոսում է մոտավորապես 400 000 մարդ[239]՝ հիմնականում Հարավային Աֆրիկայում, կազմում են երեք չկապակցված[240] լեզվաընտանիքներ և երկու մեկուսացած լեզվախումբ, որոնց ընդհանուր թիվը հասնում է հիսունի։ Այս լեզուներից շատերը վտանգված են: Հոտենտոտները և բուշմենները, որոնք խոսում են այս լեզուներով, համարվում են Աֆրիկայի այս հատվածի բնիկ ժողովուրդները:
Գաղութատիրության ավարտից հետո աֆրիկյան գրեթե բոլոր երկրները որպես պաշտոնական լեզուներ ընդունեցին մայրցամաքից դուրս ծագած լեզուները: Այսօր աֆրիկացիների առնվազն մեկ հինգերորդը խոսում է այդ նախկին գաղութային լեզուներով: Բազմաթիվ երկրներում անգլերենը և ֆրանսերենը օգտագործվում են հանրային ոլորտում հաղորդակցվելու համար՝ ներառյալ կառավարությունը, առևտուրը, կրթությունը և լրատվամիջոցները: Արաբերենը, պորտուգալերենը, աֆրիկաանսը և իսպաներենը նույնպես լայնորեն տարածված են. դրանցով խոսում են միլիոնավոր աֆրիկացիներ թե՛ հանրային, թե՛ մասնավոր ոլորտներում: Իտալերենը պահպանվել է իտալական որոշ նախկին գաղութներում, իսկ գերմաներեն խոսում են Նամիբիայում, քանի որ այն նախկինում գերմանական պրոտեկտորատ էր: Միևնույն ժամանակ, մի շարք երկրներ պաշտոնական լեզու են ճանաչել նաև տեղական լեզուները, ինչպիսիք են սուահիլին, յորուբան, իգբոն և հաուսան[241][242][243][Ն 3]:
Առողջապահություն
| ավելի քան 15% 5–15% 2–5% 1–2% 0.5–1% 0.1–0.5% տվյալներ չկան |
Հաճախ թանկարժեք ալոպաթիկ բժշկական խնամքին և դեղագործական արտադրանքին որպես այլընտրանք՝ Աֆրիկայի բնակչության ավելի քան 85%-ը դիմում է ավանդական բժշկությանը: Այս իրավիճակը հաշվի առնելով՝ Աֆրիկայի միասնության կազմակերպության (ԱՄԿ) անդամ պետությունների ղեկավարները 2000-ական թվականները հայտարարեցին աֆրիկյան ավանդական բժշկության տասնամյակ: Նպատակն էր խթանել Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության՝ Աֆրիկյան տարածաշրջանի կողմից ընդունած բանաձևը, որը կոչ էր անում ինստիտուցիոնալացնել ավանդական բժշկությունը մայրցամաքի առողջապահական համակարգերում[244]: Ներկայումս տարածաշրջանում քաղաքականություն մշակողները բախվում են կարևոր մարտահրավերի՝ գնահատել ավանդական և ժողովրդական առողջապահական համակարգերի դերը և որոշել, թե արդյոք դրանց ինտեգրումը ժամանակակից բժշկական և առողջապահական ծառայությունների հետ կարող է բարձրացնել առողջապահական ծառայությունների հավասար բաշխվածությունն ու հասանելիությունը, բարելավել բնակչության առողջությունը և նպաստել Ենթասահարայի երկրների ենթակառուցվածքների սոցիալ-տնտեսական զարգացմանը[245]:
ՁԻԱՀ-ը դարձել է առանցքային խնդիր հետգաղութային Աֆրիկայում[246]: Չնայած մայրցամաքը կազմում է աշխարհի բնակչության ընդամենը 15,2%-ը[247]՝ Ենթասահարայում է կենտրոնացած ՄԻԱՎ վարակակիրների ավելի քան 69%-ը[248]: Ընդհանուր առմամբ, շուրջ 35 միլիոն աֆրիկացի է վարակվել ՄԻԱՎ-ով, որոնցից 15 միլիոնն արդեն մահացել է: 2011 թվականին ՁԻԱՀ-ից մահացածների 70%-ը եղել է կրկին Ենթասահարայից[249]: ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ համաճարակի հետևանքով զգալիորեն բարձրացել են մահացության ցուցանիշները՝ էականորեն ազդելով բնակչության կյանքի տևողության վրա: Առավել ծանր տուժած երկրներում 20-49 տարեկան չափահասների կյանքի միջին տևողությունը կրճատվել է մոտ քսան տարով[247]: Իրավիճակն այնքան լուրջ է, որ Աֆրիկայի որոշ երկրներում ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ համաճարակի պատճառով կյանքի միջին տևողությունն իջել է մինչև 34 տարի[250]:
Remove ads
Մշակույթ
Գաղութային և հետգաղութային ռեժիմների կողմից իրականացված ճնշումներն ու անտեսումը զգալի ազդեցություն են թողել աֆրիկյան ավանդական մշակույթի վրա: Վերջին տարիներին ավանդական բազմաթիվ սովորույթներ և մշակութային դրսևորումներ աստիճանաբար մոռացության են մատնվել: Օրինակ՝ աֆրիկյան սովորույթները չէին ողջունվում, իսկ աֆրիկյան լեզուներն արգելված էին միսիոներական դպրոցներում[251]: Նման քաղաքականության վառ օրինակ է Բելգիայի թագավոր Լեոպոլդ II-ի գործունեությունը, որը «քաղաքակրթման» քողի տակ փորձում էր վերացնել աֆրիկյան հասարակության ավանդական այնպիսի տարրեր, ինչպիսիք էին բազմակնությունը և ավանդական հավատալիքները՝ կախարդությունը[251]:
Գաղութատիրությունն էական ազդեցություն է ունեցել աֆրիկյան ժամանակակից արվեստի ձևավորման վրա[252]: Այս մասին է վկայում Օբիդո Ֆրիբորնի ուսումնասիրությունը, որտեղ նա պնդում է, որ գաղութատիրությունը հանդիսացել է աֆրիկյան ժամանակակից արվեստի բնույթը ձևավորող առանցքային տարրերից մեկը:
Դուգլաս Ֆրեյզերը և Հերբերտ Մ. Քոուլը նույնպես ընդգծում են գաղութատիրության ազդեցությունը՝ նշելով, որ իշխանության կառուցվածքում տեղի ունեցած կտրուկ փոփոխություններին արվեստում արագ հաջորդել են պատկերագրական արմատական փոփոխությունները[253]: Որպես օրինակ՝ նրանք մատնանշում են Իգբոլենդի արվեստի գործերը, որոնք այլևս չունեն ավանդական արվեստին բնորոշ կենսունակությունն ու մանրակրկիտ վարպետությունը[253]:
Արվեստագետ Չիկա Օկեկե-Ագուլուն հատկապես ընդգծում է Բրիտանական կայսրության դերը, որի ռասիստական ենթակառուցվածքը ճնշում էր նոր ձևավորվող ինքնիշխան Աֆրիկային և մոդեռնիստական արվեստը[254]: Այս միտքը լրացնում են ակադեմիկոս Ֆ. Աբիոլա Իրելեն և պրոֆեսոր Սայմոն Գիկանդին՝ նշելով, որ աֆրիկյան գրականության ներկայիս ինքնությունը ձևավորվել է Աֆրիկայի և Եվրոպայի միջև տեղի ունեցած մշակութային տրավմատիկ բախումների արդյունքում[255]: Սակայն, ինչպես նշում է պատմաբան Մհոզե Չիկովերոն, աֆրիկացիներն օգտագործել են իրենց մշակութային հարուստ ժառանգությունը՝ երաժշտությունը, պարը, հոգևորությունը և կատարողական մյուս արվեստները՝ վերահաստատելու իրենց դերը որպես ակտիվ դերակատարներ և տեղաբնիկ մտավորականներ: Այս կերպ նրանք պայքարել են գաղութային մարգինալացման դեմ և ձգտել են վերափոխել սեփական ճակատագիրը[256]:
Այժմ աֆրիկյան ավանդական մշակույթները վերահայտնաբերելու և վերաարժևորելու փորձեր են արվում։ Այս գործընթացն իրականացվում է մի քանի հիմնական ուղղություններով: Դրանցից առաջինը Տաբո Մբեկիի գլխավորած Աֆրիկյան վերածնունդն է, երկրորդը՝ Մոլեֆի Ասանտեի և այլ գիտնականների առաջնորդած աֆրոցենտրիզմի շարժումը: Էական առաջընթաց է գրանցվել նաև ավանդական հոգևորության ոլորտում՝ վուդուի և հոգևոր այլ ծեսերի ապաքրեականացման շնորհիվ:
2023 թվականի մարտի դրությամբ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության ցանկում ներառված է աֆրիկյան 98 օբյեկտ: Այս օբյեկտներից 54-ը մշակութային հուշարձաններ են, 39-ը՝ բնական, իսկ 5-ը՝ խառը տիպի: ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության վտանգված օբյեկտների ցանկում ընդգրկված է աֆրիկյան 15 հուշարձան[257]:
Կերպարվեստ
.jpg)
«Աֆրիկյան արվեստ» հասկացությունը ներառում է ժամանակակից և պատմական գեղանկարչությունը, քանդակագործությունը և վիզուալ մշակույթի այլ դրսևորումներ, որոնք ստեղծվել են բնիկ աֆրիկացիների կողմից ու Աֆրիկա մայրցամաքում: Այս սահմանումը կարող է ընդգրկել նաև աֆրիկյան սփյուռքի արվեստը՝ ներառյալ աֆրո-ամերիկյան, կարիբյան և աֆրիկյան ավանդույթներով ոգեշնչված հարավամերիկյան հասարակությունների ստեղծագործությունները: Թեև աֆրիկյան արվեստը բազմազան է, սակայն Աֆրիկա մայրցամաքի վիզուալ մշակույթի ամբողջականության մեջ առկա են միավորող գեղարվեստական թեմաներ[259]:
Աֆրիկայում կերպարվեստի կարևորագույն ձևերից են խեցեգործությունը, մետաղագործությունը, քանդակագործությունը, ճարտարապետությունը, տեքստիլ արվեստը և թելարվեստը, որոնք բոլորն էլ ներառված են աֆրիկյան արվեստի ուսումնասիրության մեջ: Սակայն «աֆրիկյան արվեստ» տերմինը սովորաբար չի ընդգրկում Միջերկրական ծովի ափամերձ Հյուսիսային Աֆրիկայի արվեստը։ Պատճառն այն է, որ ավելի քան հազարամյակ այս տարածքների արվեստը՝ իր տեղական յուրահատուկ առանձնահատկություններով հանդերձ, եղել է բերբերական կամ իսլամական արվեստի անբաժանելի մասը։
Աֆրիկայում են հայտնաբերվել մարդկության դեկորատիվ ամենավաղ առարկաներից մի քանիսը՝ ներառյալ միջին քարե դարով թվագրվող խեցու ուլունքները և ներկի հետքերը[260][261][262]։ Աֆրիկյան արվեստը ներառում է նախապատմական և հին արվեստը, Արևմտյան Աֆրիկայի իսլամական արվեստը, Արևելյան Աֆրիկայի քրիստոնեական արվեստը և տարբեր տարածաշրջանների ավանդական արտեֆակտները։
Եթովպական արվեստն իր քրիստոնեական երկարատև ավանդույթով[263] առանձնանում է Աֆրիկայի մեծ մասի արվեստից, որտեղ մինչև 20-րդ դար գերիշխող էին աֆրիկյան ավանդական կրոնը և հյուսիսում՝ իսլամը[264]։ Պատմականորեն, աֆրիկյան շատ քանդակներ պատրաստվել են փայտից և բնական այլ նյութերից, որոնցից պահպանվել են միայն վերջին մի քանի դարի նմուշները։ Սակայն որոշ տարածքներում կարելի է գտնել խեցեղենի և մետաղական արձանիկների ավելի հին հազվագյուտ օրինակներ[265]։
Դիմակները և մարդկային ֆիգուրները, որոնք հաճախ խիստ ոճավորված են, կարևոր տեղ են զբաղեցնում շատ ժողովուրդների արվեստում։ Աստվածությունների պատկերները համեմատաբար հազվադեպ են հանդիպում, սակայն դիմակները հատկապես կարևոր դեր են խաղում ծիսական արարողություններում։ Թեև Աֆրիկայում առկա է ոճերի մեծ բազմազանություն, այնուամենայնիվ նկատելի են ընդհանուր որոշակի օրինաչափություններ։ Քանդակագործությունն առավել տարածված է Արևմտյան Աֆրիկայի Նիգեր և Կոնգո գետերի ավազաններում բնակվող երկրագործ ժողովուրդների շրջանում[266]։
19-րդ դարի վերջից արևմտյան հավաքածուներում աֆրիկյան արվեստի նմուշների քանակն աճել է, և այսօր դրանց լավագույն օրինակները ցուցադրվում են որպես գաղութացման պատմության մաս։
Արևմտաաֆրիկյան մշակույթներն ունեցել են բրոնզե ձուլվածքների արվեստ։ Հատկանշական են Բենինի բրոնզե հարթաքանդակները, որոնք զարդարում էին պալատները։ Բենինի թագավորության Բինի քաղաքի շրջակայքում 12-14-րդ դարերում ստեղծվել են նաև խիստ ռեալիստական թագավորական գլուխներ՝ պատրաստված տերակոտայից կամ մետաղից։
1400-1900 թվականներին ստեղծված աքանյան ոսկե կշռաքարերը հատուկ տեղ են զբաղեցնում աֆրիկյան քանդակագործության մեջ։ Դրանցից որոշները ներկայացնում են ասացվածքներ՝ ավելացնելով պատմողական տարր, մի բան, որը հազվադեպ է հանդիպում աֆրիկյան քանդակագործության մեջ։ Թագավորական զինանշանները նույնպես ներառում էին քանդակված ոսկե տարրեր[267]։
Արևմտյան Աֆրիկայի շատ արձաններ օգտագործվում են կրոնական ծեսերում և հաճախ պատված են ծիսական զոհաբերությունների համար նախատեսված նյութերով։ Մանդե լեզվով խոսող ժողովուրդների փայտե քանդակները բնութագրվում են լայն, հարթ մակերեսներով և գլանաձև ձեռքերով ու ոտքերով։ Իսկ Կենտրոնական Աֆրիկայի քանդակագործության հիմնական առանձնահատկություններն են դեպի ներս թեքված սրտաձև դեմքերը՝ շրջանների և կետերի նախշերով։
Աֆրիկյան արվեստը զգալի ազդեցություն է ունեցել եվրոպական մոդեռնիստական արվեստի վրա[268]՝ աբստրակտ արվեստի հանդեպ իր հետաքրքրության շնորհիվ։ Հենց եվրոպացի և ամերիկացի արվեստագետների ու արվեստաբանների կողմից աֆրիկյան քանդակագործության այս գնահատականն է հիմք հանդիսացել «աֆրիկյան արվեստ» հասկացության ձևավորման համար[269]։
Ճարտարապետություն
Աֆրիկայի ճարտարապետությունը, ինչպես աֆրիկյան մշակույթի այլ ճյուղեր, խիստ բազմազան է։ Աֆրիկացիները դարերի ընթացքում ձևավորել են իրենց տեղական ճարտարապետական ավանդույթները, որոնցից որոշները բնորոշ են ավելի լայն տարածաշրջանների, օրինակ՝ Արևմտյան Աֆրիկայի սուդանա-սահելյան ճարտարապետությունը։
Աֆրիկյան ճարտարապետությունում օգտագործվում է շինանյութերի լայն տեսականի՝ ծղոտ, ճյուղեր/փայտ, ցեխ, սաման, տոփանված հող և քար։ Նյութերի նախապատվությունը տարբերվում է ըստ տարածաշրջանի. Հյուսիսային Աֆրիկայում նախընտրում են քար և տոփանված հող, Աֆրիկյան եղջյուրում՝ քար և շաղախ, Արևմտյան Աֆրիկայում՝ ցեխ/սաման, Կենտրոնական Աֆրիկայում՝ ծղոտ/փայտ և ավելի արագ քայքայվող նյութեր, իսկ Հարավարևելյան և Հարավային Աֆրիկայում՝ քար և ծղոտ/փայտ։
Աֆրիկյան ավանդական ճարտարապետության հետաքրքիր առանձնահատկություններից է ֆրակտալային մասշտաբավորման կիրառումը, երբ կառույցի փոքր մասերը սովորաբար նման են ավելի մեծ մասերին։ Օրինակ՝ շրջանաձև տներից կազմված շրջանաձև գյուղը[270]։
Առկա վկայությունների համաձայն՝ որոշ տարածքներում աֆրիկյան ճարտարապետության վրա դարեր շարունակ ազդեցություն են ունեցել արտաքին մշակույթները։ 15-րդ դարի վերջից հատկապես արևմտյան ճարտարապետությունն է ազդել ափամերձ տարածքների վրա, և այժմ այն ոգեշնչման կարևոր աղբյուր է շատ խոշոր շինությունների համար՝ հատկապես մեծ քաղաքներում։
Կինո
Աֆրիկյան կինոն բազմաշերտ մշակութային երևույթ է, որն ընդգրկում է աֆրիկյան մայրցամաքում ֆիլմերի ստեղծման և ցուցադրման ինչպես պատմությունը, այնպես էլ ներկան։ Այս աուդիովիզուալ մշակույթում ներգրավված են բազմաթիվ արվեստագետներ և մասնագետներ, որոնք սկսել են իրենց գործունեությունը դեռևս 20-րդ դարի սկզբին, երբ կինոժապավենները հիմնական կինեմատոգրաֆիկ տեխնոլոգիան էին։
Չկա մեկ միասնական «աֆրիկական կինո» հասկացություն, քանի որ մայրցամաքում աուդիովիզուալ ավանդույթներ ունեցող երկրների թիվն ավելի քան 50 է։ Թե՛ պատմական, թե՛ մշակութային առանձնահատկություններով պայմանավորված՝ էական տարբերություններ կան Հյուսիսային Աֆրիկայի և Ենթասահարայի կինոարվեստի, ինչպես նաև առանձին երկրների կինեմատոգրաֆիայի միջև[271]։
Երաժշտություն
Աֆրիկա մայրցամաքի ընդարձակ լինելու պատճառով նրա երաժշտական մշակույթը բազմազան է։ Յուրաքանչյուր տարածաշրջան և երկիր ունի իր երաժշտական առանձնահատուկ ավանդույթները, որոնք արտահայտվում են ինչպես տարբեր ժանրերում, այնպես էլ գործիքների բազմազանության մեջ։
Աֆրիկյան երաժշտության հարուստ ժանրային համակարգը ներառում է մակվայա, հայլայֆ, մբուբե, թաունշիփ, ջյուջու, ֆուջի, ջաիվա, աֆրոբիթ, աֆրոֆյուժն, մբալաքս, կոնգոլեզական ռումբա, սուկուս, նդոմբոլո, մակոսսա, կիզոմբա, տաարաբ և բազմաթիվ այլ ուղղություններ[272]։ Այս ժանրերից յուրաքանչյուրն ունի իր յուրահատուկ գործիքային կազմը, որը ձևավորվել է տվյալ տարածաշրջանի ավանդույթների հիման վրա։
Աֆրիկյան երաժշտությունն իր հզոր ազդեցությունն է թողել համաշխարհային երաժշտական մշակույթի վրա՝ հատկապես աֆրիկյան սփյուռքի միջոցով։ Աֆրիկյան ավանդույթների վրա են հիմնված ամերիկյան երաժշտության այնպիսի ժանրեր, ինչպիսիք են Դիքսիլենդ ջազը, բլյուզը և ջազը, ինչպես նաև կարիբյան երաժշտության բազմաթիվ ուղղություններ, այդ թվում՝ կալիպսոն և սոկան։
Լատինաամերիկյան երաժշտությունը ևս մեծապես կրել է աֆրիկյան ազդեցությունը։ Կումբիան, սալսան, սոն կուբանոն, ռումբան, կոնգան, բոմբան, սամբան և զուկը, որոնք ձևավորվել են ստրկացված աֆրիկացիների երաժշտական ավանդույթների հիման վրա, հետագայում իրենց հերթին ազդեցություն են ունեցել աֆրիկյան ժողովրդական երաժշտության զարգացման վրա՝ ստեղծելով մշակութային յուրօրինակ երկխոսություն[272][273][274]։
Պար
Աֆրիկյան պարը, որը ներկայացնում է Ենթասահարայի պարային բազմազան ոճերը, տարածաշրջանի մշակութային ժառանգության կարևորագույն մասն է։ Այն անբաժանելի է երաժշտությունից և սերտորեն կապված է տեղական ավանդական ռիթմերի ու երաժշտական ավանդույթների հետ։
Աֆրիկյան պարարվեստի առանձնահատկություններից են պոլիռիթմիկ տարրերի օգտագործումը և ամբողջ մարմնի ներգրավումը շարժումների մեջ[275]։ Պարերը հիմնականում կատարվում են մեծ խմբերով՝ որպես հավաքական գործողություն, որտեղ կարևոր տեղ է հատկացվում պարողների և հանդիսատեսի միջև փոխազդեցությանը[276]։
Աֆրիկյան ավանդական հասարակություններում երգն ու պարը ծառայում են բազմաթիվ նպատակների։ Դրանք օգտագործվում են սոցիալական արժեքների փոխանցման և ուսուցման, հատուկ իրադարձությունների ու կյանքի կարևոր փուլերի նշման, բանավոր պատմության պահպանման և փոխանցման, ինչպես նաև հոգևոր արարողությունների անցկացման համար։
Սպորտ
.png)
Ֆուտբոլի Աֆրիկայի կոնֆեդերացիան ներառում է հիսունչորս երկրի ֆուտբոլային հավաքական։ Այս երկրների թվում առանձնանում է Եգիպտոսը, որը ռեկորդային յոթ անգամ նվաճել է Աֆրիկայի գավաթը, որից երեքն անընդմեջ։
Աֆրիկյան երկրները նշանակալի հաջողություններ են գրանցել նաև համաշխարհային առաջնություններում։ Կամերունը, Նիգերիան, Մարոկկոն, Սենեգալը, Գանան և Ալժիրը կարողացել են հասնել ՖԻՖԱ-ի աշխարհի առաջնությունների փլեյ-օֆ։ Հատկանշական է, որ Մարոկկոն 2022 թվականին Կատարում կայացած Ֆուտբոլի աշխարհի առաջնությունում դարձավ աֆրիկյան առաջին երկիրը, որը հասավ տղամարդկանց Աշխարհի առաջնության կիսաեզրափակիչ։ Իսկ 2010 թվականին Հարավային Աֆրիկան դարձավ աֆրիկյան առաջին երկիրը, որը հյուրընկալեց աշխարհի առաջնությունը։
Ակումբային մակարդակում ֆուտբոլային լիգայի աֆրիկյան լավագույն թիմերը մասնակցում են Աֆրիկյան ֆուտբոլային կոնֆեդերացիայի չեմպիոնների լիգային, իսկ ավելի ցածր դասակարգում ունեցող ակումբները մրցում են Աֆրիկյան ֆուտբոլային կոնֆեդերացիայի գավաթի համար։
Վերջին տարիներին մայրցամաքում կառուցվել են բասկետբոլային ժամանակակից կառույցներ այնպիսի խոշոր քաղաքներում, ինչպիսիք են Կահիրեն, Դակարը, Յոհաննեսբուրգը, Կիգալին, Լուանդան և Ռադեսը[277]։ 2010-ական թվականներից սկսած՝ նկատելիորեն աճել է նաև ԱՄՆ-ի Բասկետբոլի ազգային ասոցիացիայում խաղացող աֆրիկացի բասկետբոլիստների թիվը[278]։
Կրիկետը ևս մեծ տարածում ունի աֆրիկյան մի շարք երկրներում: Հարավային Աֆրիկայում և Զիմբաբվեում տարածված է կրիկետի թեստային տարբերակը, իսկ Քենիայում հակառակը՝ ոչ թեստային տարբերակը: Ի դեպ Քենիայում 1997 թվականի հոկտեմբերի 10-ից մինչև 2014 թվականի հունվարի 30-ը կրիկետ հիմնականում խաղում էին «մեկօրյա միջազգային» տարբերակով։
2003 թվականին Քենիան, Հարավաֆրիկյան Հանրապետությունը և Զիմբաբվեն համատեղ հյուրընկալեցին Կրիկետի աշխարհի գավաթը։ Նամիբիան ևս մասնակցել է Աշխարհի գավաթին, իսկ Մարոկկոն, չնայած 2002 թվականին հյուրընկալել էր Մարոկկոյի գավաթը, դեռևս չի մասնակցել որևէ խոշոր մրցաշարի։
Ռեգբին տարածված է հարավաֆրիկյան մի քանի երկրներում։ Հարավային Աֆրիկան Ռեգբիի աշխարհի գավաթի ամենահաջողակ հավաքականն է. չորս անգամ՝ 1995, 2007, 2019 և 2023 թվականներին նվաճել է մրցաշարի հաղթողի տիտղոսը[279]։ Նամիբիան և Զիմբաբվեն նույնպես բազմիցս մասնակցել են Ռեգբիի աշխարհի գավաթին։
Ավանդական սպորտաձևերը խստորեն մարգինալացվել են գաղութային շրջանում, և շատերը չեն դիմացել արդիականացման ճնշմանը։ Այնուամենայնիվ, ավանդական որոշ սպորտաձևեր, ինչպիսիք են սենեգալյան ըմբշամարտը, դամբեն, նգունի մականամարտը և սավիկան, շարունակում են հայտնի սպորտաձևեր մնալ՝ չնայած պետական ճանաչման կամ աջակցության բացակայությանը[280][281]։
Remove ads
Պետություններ, տարածքներ և տարածաշրջաններ
Այս աղյուսակում ներառված երկրները դասակարգված են ըստ Միավորված ազգերի կազմակերպության կողմից կիրառվող աշխարհագրական ենթատարածաշրջանների սխեմայի։ Իսկ առկա տվյալները ներկայացված են ըստ հղվող հոդվածներում առկա աղբյուրների։ Որտեղ դրանք տարբերվում են, կա նշում։
Remove ads
Նշումներ
- Այս դեպքերում ժամանակի տևողությունը չի վերաբերում անհատի ճակատագրին, այլ սոցիալական խմբին: Այն գետ չէ, որը հոսում է մեկ ուղղությամբ՝ հայտնի աղբյուրից դեպի հայտնի ելք: Ընդհանրապես, ավանդական աֆրիկյան ժամանակում հավերժությունը երկու ուղղությամբ է՝ ի տարբերություն քրիստոնյաների, որոնք հավերժությունը դիտարկում են մեկ ուղղությամբ: Աֆրիկյան ոգեպաշտության մեջ ժամանակը մի մրցարան է, որտեղ թե՛ խումբը, թե՛ անհատը պայքարում են իրենց կենսունակության համար: Նպատակն է բարելավել իրենց վիճակը՝ այդպիսով լինելով դինամիկ: Նախորդ սերունդները մնում են ժամանակակից և նույնքան ազդեցիկ, որքան իրենց կյանքի ընթացքում, եթե ոչ ավելին: Այս հանգամանքներում պատճառականությունը գործում է առաջընթաց ուղղությամբ՝ անցյալից դեպի ներկա և ներկայից դեպի ապագա, սակայն ուղիղ միջամտությունը կարող է գործել ցանկացած ուղղությամբ[48]։
- Էգբայի միացյալ կառավարությունը՝ էգբա ժողովրդի կառավարությունը, բրիտանացիների կողմից պաշտոնապես ճանաչվել էր որպես անկախ պետություն, մինչև որ 1914 թվականին միացվեց Նիգերիայի գաղութին և պրոտեկտորատին[132]:
- Աֆրիկայի 1,4 միլիարդ բնակչության մոտ 20%-ը խոսում է եվրոպական լեզուներով: Ըստ նախորդ երեք հղումների՝ մայրցամաքում կան 130 միլիոն անգլերեն, 120 միլիոն ֆրանսերեն և ավելի քան 30 միլիոն պորտուգալերեն խոսողներ (2022 թվականի տվյալներով):
- Մայրցամաքային տարածաշրջանները ներկայացված են ըստ ՄԱԿ-ի կողմից ընդունված կատեգորիզացիայի։
- Իսպանական Կանարյան կղզիները, որոնց թվում Լաս Պալմաս դե Գրան Կանարիան և Սանտա Կրուս դե Տեներիֆեն համարվում են վարչական կենտրոններ, հաճախ դիտարկվում են որպես Հյուսիսային Աֆրիկայի մաս, քանի որ բավականին մոտ են գտնվում Մարոկկոյին և Արևմտյան Սահարային։ Բնակչության թիվն ու տարածքը ներկայացված են ըստ 2001 թվականի տվյալների։
- Ընդունված է համարել, որ Եգիպտոսը միջաշխարհամասային պետություն է Հյուսիսային Աֆրիկայում և Արևմտյան Ասիայում։ Ներկայացված տարածքն ու բնակչությունը վերաբերում են միայն Եգիպտոսի աֆրիկյան հատվածին, որն ընկած է Սուեզի ջրանցքից դեպի արևմուտք։
- Պորտուգալական Մադեյրա կղզեխումբը հաճախ դիտարկվում է որպես Հյուսիսային Աֆրիկայի մաս։ Պատճառն այն է, որ կղզեխումբը բավականին մոտ է Մարոկկոյին։ Բնակչության թիվն ու տարածքը ներկայացված են ըստ 2001 թվականի տվյալների։
- Արևմտյան Սահարայի տարածքը կռվախնձոր է Մարոկկոյի և ինքնահռչակ Սահարայի Արաբական Դեմոկրատական Հանրապետության միջև։ Վերջինիս որպես ինքնիշխան պետության անկախությունը ճանաչել է Աֆրիկյան միությունը։ Մարոկկոն պնդում է, որ վիճահարույց այս տարածքը գտնվում է իր Հարավային պրովինցիաների կազմում։ Մարոկկոն վերահսկում է տարածքի 4/5-ը, մինչդեռ ՍԱԴՀ-ի վերահսկողության տակ է տարածքի միայն 1/5-ը։ Միջազգային հանրությունը չի ճանաչում Մարոկկոյի կողմից Արևմտյան Սահարայի տարածքի անեքսիան։
- Բլումֆոնտեյնը Հարավաֆրիկյան Հանրապետության դատական մայրաքաղաքն է, Քեյփթաունում է գտնվում օրենսդիր մարմինը, իսկ Պրետորիայում՝ երկրի կառավարությունը։
- Յամուսուկրոն Կոտ դ’Իվուարի պաշտոնական մայրաքաղաքն է, բայց Աբիջանում է գտնվում նախագահի նստավայրը։
Remove ads
Ծանոթագրություններ
Աղբյուրներ
Գրականություն
Արտաքին հղումներ
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads