Barszcz Mantegazziego

Barszcz Mantegazziego, barszcz kaukaski, barszcz mantegazyjski (Heracleum mantegazzianum) – gatunek rośliny z rodziny selerowatych (Apiaceae). Pochodzi z regionu Kaukazu. Rozprzestrzeniony został początkowo jako roślina ozdobna w zachodniej części Europy i w Ameryce Północnej, gdzie rozprzestrzenił się jako gatunek inwazyjny. W Polsce po raz pierwszy notowany w drugiej połowie XX w. We florze Polski ma status kenofita. Jest kontrolowany, ale bez powodzenia^[5]. Blisko spokrewniony z równie kłopotliwym gatunkiem inwazyjnym, jakim jest barszcz Sosnowskiego.

Barszcz Mantegazziego

Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	selerowce
Rodzina	selerowate
Rodzaj	barszcz
Gatunek	barszcz Mantegazziego
Nazwa systematyczna
Heracleum mantegazzianum Sommier & Levier Nuovo Giorn. Bot. Ital. Ser. 2, 2:79. 1895[3]
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[4]
najmniejszej troski
Zasięg
Ekspansja barszczy w Europie. Ze względu na niejasności dotyczące oznaczenia gatunku, przypisanie koloru poszczególnym gatunkom może być nieprawidłowe; domniemane stanowiska barszczu Mantegazziego zaznaczone są na czerwono, barszczu Sosnowskiego na niebiesko (z pewnością obszar zbyt mały), a barszczu perskiego na zielono

Charakterystyczny kształt liścia – ostro zakończone odcinki odróżniają ten gatunek od podobnego barszczu Sosnowskiego

Rozmieszczenie geograficzne

Zasięg naturalny

Naturalny zasięg obejmuje zachodnią część pasma górskiego Wielkiego Kaukazu, gdzie występuje w ziołoroślach od górnej granicy lasu (2200 m n.p.m.) po niziny rozpościerające się na północny zachód i na południowy wschód od pasma górskiego. W północno-zachodniej części zasięgu barszcz rośnie w ziołoroślach towarzyszących lasom łęgowym w dolinie rzeki Kubań i nad jej lewostronnymi dopływami, także na stanowiskach ruderalnych i na odłogach^[6].

Obszar inwazji

Barszcz Mantegazziego sprowadzony został do Europy Zachodniej co najmniej na początku XIX wieku. Jego obecność w Królewskich Ogrodach Botanicznych w Kew w Londynie odnotowana została w 1817. W 1828 pierwszą zdziczałą populację w Anglii stwierdzono w hrabstwie Cambridgeshire^[7]. W XIX wieku gatunek występował już w 14 krajach zachodnio- i północnoeuropejskich. Wszędzie przyczyną jego rozprzestrzeniania było wprowadzanie tego gatunku jako ozdobnego do ogrodów botanicznych oraz do parków i terenów zieleni przy posiadłościach ziemskich^[7]. W latach 70. i 80. XX wieku gatunek ten opisywany jest jako rozprzestrzeniający się w prowincji Ontario w Kanadzie oraz w stanie Nowy Jork w USA^[8]. Współcześnie jest inwazyjny także w Nowej Szkocji i Quebecu na wschodzie Kanady oraz w Kolumbii Brytyjskiej na zachodzie, a także w stanach Maine, Connecticut, Pensylwania, Michigan i Illinois w północno-wschodnich USA oraz w stanach Waszyngton i Oregon na północnym zachodzie^[9][10]. W Ameryce Północnej jego zasięg pozostaje jednak ograniczony do niewielkich obszarów, jego trend rozprzestrzeniania się oceniany na wysoki i średni^[9]. W Stanach Zjednoczonych gatunek wymieniony jest na federalnej liście uciążliwych chwastów, w wielu stanach jest rośliną zakazaną i podlega obowiązkowi zwalczania^[10]. Gatunek zawleczony został także do Australii i Nowej Zelandii^[3].

Gatunek ujęty jest na liście inwazyjnych gatunków stwarzających zagrożenie dla Unii Europejskiej^[11][12].

Na terenie Polski pierwsze doniesienia o tym gatunku odnotowane zostały w latach 70. XX wieku w zachodniej części kraju^[13]. Problemem w precyzyjnym określeniu rozprzestrzenienia tego gatunku jest to, że bywa nierozróżniany od podobnego barszczu Sosnowskiego^[14]. Uznaje się, że barszcz Mantegazziego jest w Polsce rzadszy, występuje głównie w południowo-zachodniej części kraju, częściej niż barszcz Sosnowskiego spotykany jest w miastach, gdzie sadzony był jako roślina ozdobna^[13]. Ponieważ nazwy tych gatunków uznawane były za synonimy, rzeczywisty stan rozprzestrzenienia obu tych gatunków pozostaje niejasny nie tylko w Polsce, ale także w innych krajach, zwłaszcza tam gdzie oba te gatunki współwystępują^[13].

Morfologia

Łodyga

Wysoka nawet do 5 m, gruba do 10 cm, pusta w środku. W górnej części silnie owłosiona, w dolnej mniej lub bardziej luźno owłosiona sztywnymi włoskami, szorstko bruzdowana, pokryta purpurowymi plamami.

Liście

Skrętoległe, trzykrotnie-pierzastodzielne, osiągają do 3 m długości. Złożone są z wąskich i ostrych odcinków, na końcach wyciągniętych.

Kwiaty

Zebrane w baldachy złożone o średnicy do 50 cm, posiadające 50–150 szypuł. Zewnętrzne płatki korony poszczególnych kwiatów są wydłużone, białe i mają długość do 12 mm.

Owoc

Owalne i płaskie niełupki o średnicy około 1 cm^[15].

Gatunki podobne

Należący do tej samej sekcji i blisko spokrewniony barszcz Sosnowskiego ma liście słabiej (choć nie zawsze) podzielone na szersze i krócej zaostrzone lub tępe na końcach odcinki^[15]. Jego łodyga na całej długości jest z rzadka owłosiona^[7]. Promienie baldachów u barszczu Mantegazziego pokryte są wąskimi, przejrzystymi i błyszczącymi brodawkami, podczas gdy na barszczu Sosnowskiego są krótko owłosione^[16]. Poza tym przewody olejkowe na grzbietowej stronie niełupek u barszczu Mantegazziego sięgają do końca owoców, a u barszczu Sosnowskiego tylko do 3/4 ich długości^[16]. Wszystkie różnice diagnostyczne są mało wyraźne i nie odróżniają jednoznacznie obu gatunków^[17]. Z tej samej rodziny selerowatych rośnie w Europie środkowej rodzimy tu dzięgiel litwor, który także osiąga okazałe rozmiary (do 3 m wysokości). Ten gatunek różni się m.in. kolistymi kwiatostanami (dojrzałe baldachy barszczy są płasko rozpostarte) oraz zupełnie nagą i gładką łodygą^[15].

Barszcz Mantegazziego w ogrodzie botanicznym Jaÿsinia w Samoëns (Francja)

Biologia

Cechy fitochemiczne

We wszystkich częściach rośliny, w tym we włoskach gruczołowych na łodygach i w liściach oraz w korzeniach, znajduje się olejek eteryczny zawierający m.in. związki kumarynowe (furanokumaryny). Związki te pełnią funkcję obronną – chronią roślinę przed owadami i patogenami^[13]. Zawartość furanokumaryn jest zmienna u różnych roślin^[7]. Zawartość i skład olejku eterycznego ulega także zmianom w trakcie sezonu wegetacyjnego. Poza wymienionymi związkami w jego skład wchodzą m.in. także: alfa-pinen, beta-pinen, kamfen, mircen, limonen, ocymen^[18].

Toksyczność

Zawarte w wodnistym soku oraz w wydzielinie włosków gruczołowych furanokumaryny stanowią zagrożenie dla zdrowia ludzi. Związki te w kontakcie ze skórą i w obecności światła słonecznego, w szczególności ultrafioletu^[7], powodują oparzenia (fotodermatozę) II i III stopnia. Objawy pojawiają się przy naświetleniu promieniowaniem ultrafioletowym już po kilkunastu minutach od kontaktu, przy czym największa wrażliwość i natężenie pojawiania się objawów następuje w ciągu od 30 minut do 2 godzin od kontaktu z rośliną. Ponieważ zanim pojawią się objawy oparzeń mija długi czas, przy nieświadomości ryzyka ofiary oparzeń nierzadko intensywnie i długo mają do czynienia z rośliną (narażone są zwłaszcza dzieci, pracownicy zajmujący się utrzymaniem zieleni, rolnicy)^[7]. Na siłę reakcji wpływ ma osobista wrażliwość poszczególnych osób, a poza tym zwiększa się ona w wysokiej temperaturze i przy dużej wilgotności powietrza, w tym także w przypadku silnego spocenia się^[7]. W ciągu 24 godzin nasilają się objawy w postaci zaczerwienienia skóry (erythema) i pęcherzy z surowiczym płynem (oedema). Stan zapalny utrzymuje się przez około 3 dni. Po tygodniu miejsca podrażnione ciemnieją (następuje hiperpigmentacja) i stan taki może utrzymywać się przez kilka miesięcy. Miejsca podrażnione na skórze zachowują wrażliwość na światło ultrafioletowe nawet przez kilka lat^[7]. Dodatkowo odkryto także działanie kancerogenne i teratogenne niektórych furanokumaryn wytwarzanych przez ten gatunek^[7].

Ekologia

W obszarze naturalnego zasięgu jest gatunkiem występującym w różnych zbiorowiskach ziołoroślowych, wykształcających się na polanach śródleśnych i w innych miejscach otwartych, nasłonecznionych, o wysokiej wilgotności powietrza, na żyznych i próchnicznych glebach. Rośnie w towarzystwie innych wysokich na 2–3 m roślin zielnych, przy czym w zbiorowiskach tych nigdy nie jest gatunkiem dominującym i jego udział rzadko przekracza 25%^[6].

Systematyka i pochodzenie

Mandenowa w 1950 zaliczyła barszcz Mantegazziego wraz z dziesięcioma innymi gatunkami do sekcji Pubescentia w obrębie rodzaju Heracleum (później powiększoną przez innych badaczy o dwa kolejne gatunki)^[16], która została w badaniach molekularnych potwierdzona jako grupa monofiletyczna (wszystkie taksony pochodzą od wspólnego przodka)^[19]. Zdaje się to potwierdzać hipotezę o autochtonicznym pochodzeniu gatunku, który zróżnicować się miał w rejonie Kaukazu w trzeciorzędzie. Według alternatywnej koncepcji gatunek miałby być reliktem europejskiej flory trzeciorzędowej, który skolonizował rejon Kaukazu podczas plejstocenu^[6] i tam się zachował.

Historia uprawy

W kontekście wczesnej (początek XIX wieku) obecności w uprawie w Europie zachodniej, zaskakująca jest data odkrycia gatunku w naturze – 1890 rok. Ponieważ zachodnia część Kaukazu pozostawała dla badaczy w XIX wieku długi czas niedostępna z powodu konfliktów zbrojnych, uważa się, że okazałe barszcze pozyskiwane w rejonie Kaukazu reprezentują raczej barszcz Sosnowskiego^[16]. Rośliny spotykane w kolekcjach i parkach nazywano Sphondylium pubescens Hoffm. (Hoffmann, 1814), Heracleum giganteum Spr., a później Heracleum pubescens (Hoffm.) M. Bieb. (Marschall von Bieberstein, 1819). W każdym razie pierwszy botaniczny opis gatunku opublikowali Stefano Sommier i Emile Levier w 1895.

Zwalczanie

Jako agresywna roślina inwazyjna, barszcz Mantegazziego jest zwalczany w Polsce i innych krajach, w których jest gatunkiem obcym. Metody zwalczania i zasady bezpieczeństwa są analogiczne, jak w przypadku barszczu Sosnowskiego. W Niemczech na walkę z barszczem Mantegazziego oraz usuwanie skutków związanych ze złym wpływem na zdrowie człowieka wydaje się rocznie od 6 do 21 milionów €^[20].

Obecność w kulturze

Barszczowi Mantegazziego poświęcony jest utwór zespołu Genesis pt. The Return of the Giant Hogweed, zamieszczony na albumie Nursery Cryme z 1971 roku.