Figowiec pospolity

Figowiec pospolity (Ficus carica L.), zwany też figą pospolitą, figą karyjską, drzewem figowym lub figowcem owocowym – gatunek drzewa lub krzewu należący do rodziny morwowatych.

Figowiec pospolity

Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	różowce
Rodzina	morwowate
Rodzaj	figowiec
Gatunek	figowiec pospolity
Nazwa systematyczna
Ficus carica L. Sp. Pl. 2: 1059, 1753[3]
Synonimy
Ficus communis Lam. Ficus caprificus Risso
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[4]
najmniejszej troski

Gałązka z owocostanami

Pokrój

Przekrój przez świeży owocostan

Zasięg geograficzny

Rodzimy obszar jego występowania obejmował tereny państw: Algieria, Maroko, Tunezja, Afganistan, Cypr, Egipt (Synaj), Iran, Irak, Izrael, Jordania, Liban, Syria, Turcja, Gruzja, Azerbejdżan, Tadżykistan, Turkmenistan, Pakistan, Grecja, Włochy, Francja i Hiszpania. Samorzutnie, jako gatunek zawleczony lub introdukowany rozprzestrzenił się i obecnie rośnie dziko także w Makaronezji, Australii, USA, Ekwadorze, niektórych krajach Europy^[5]. Jest uprawiany w licznych krajach o ciepłym klimacie, zwłaszcza w obszarze tropikalnym i subtropikalnym^[5]. W Polsce gatunek ma status efemerofita – gatunku przejściowo dziczejącego^[6].

Morfologia

Pokrój

Dwupienne drzewa, osiągające do 10 m wysokości, o pokładających się gałęziach^[7]. Czasami jest to krzew z odrostami^[8].

Pień

Korowina jasnoszara, gładka. Pędy grube, zielone lub szare i pokryte gruzełkami. Wszystkie części rośliny zawierają sok mleczny, którego jednym z głównych składników jest kauczuk^[9].

Liście

Opadające, jednosezonowe. W zarysie okrągłe, dłoniasto-3-5-klapowe, o średnicy do 12 cm. Z wierzchu ciemnozielone, szorstkochropowate, od spodu gruczołkowato owłosione^[7][8].

Kwiaty

Osadzone są na wewnętrznej ściance dzbankowatej, jakby wydrążonej, mięsistej, zgrubiałej osi kwiatostanowej (na rys. nr 1 to przekrój kwiatostanu). Rośliny żeńskie wytwarzają jedynie żeńskie kwiaty długoszyjkowe o jednym słupku, które są zdolne do wytwarzania nasion po zapyleniu i dają figi jadalne. Rośliny męskie w górnej części "dzbana" zawiązują pięć (najczęściej) kwiatów męskich o 5 pręcikach i 5-działkowym okwiecie, a pod nimi płone, krótkoszyjkowe, kwiaty żeńskie, zwane wyroślami^[7][8].

Owoce

Są to gruszkowatego kształtu owocostany orzeszkowe zawierające liczne orzeszki i nazywane są figami. To, co w języku potocznym nazywamy owocem figi, w rzeczywistości jest owocostanem rzekomym. Powstaje on w wyniku rozrośnięcia się osi kwiatostanu, która rozszerza się i wynicowuje, zawijając się do środka. Powstaje w ten sposób worek z wąskim ujściem na zewnątrz. Wewnątrz niego wyrastają kwiaty, z których później powstają owoce^[8]. Właściwe figi powstają tylko z kwiatostanów żeńskich, z kwiatostanów męskich powstają nieprzydatne do spożycia kapryfigi, w środku puste, wypełnione tylko zeschłymi resztkami pyłku^[10].

Biologia i ekologia

Dziko rosnące figowce pospolite są roślinami dwupiennymi. Ich kwiaty zapylane są przez błonkówki z gatunku Blastophaga psenes. Błonkówki te w kwiatach figowca składają jaja, wylęgające się z nich larwy odżywiają się owocami. Odwiedzając kwiatostany zarówno drzew męskich, jak i żeńskich, błonkówka ta jest jedynym zapylaczem. Figowce pospolite uprawiane były bardzo dawno, ale owocowały nieregularnie i kapryśnie, ówcześni rolnicy nie znali bowiem mechanizmu ich zapylania. Na Dalekim Wschodzie uważano, że owoce figowców powstają bez udziału kwiatów, w sposób nadprzyrodzony. Dopiero Starożytni Grecy w IX wieku p.n.e. opracowali mechanizm sztucznego zapylania polegający na tym, że na drzewach żeńskich zawiesza się wiązki kwitnących gałązek drzewa męskiego zwanego caprificus. Stąd nazwa sztucznego zapylania figowców – kapryfikacja^[10]. Obecnie w uprawie są dwie grupy odmian:

• dalmatyńskie – zawiązujące owocostany bez nasion, nie wymagające zapylenia (rozmnażają się przez partenokarpię),
• smyrneńskie – wymagające zapylenia naturalnego lub kapryfikacji^[10].

Owocostany figowców stanowią pożywienie dla nietoperzy owocożernych i niektórych ptaków. Zwierzęta te w efekcie rozprzestrzeniają nasiona^[11].

Historia uprawy

Roślina uprawna, uprawiana już w epoce brązu. Figi były ważnym źródłem pożywienia w starożytnych cywilizacjach na Bliskim Wschodzie, liczne ich pestki odkryto wykopaliskach sprzed 5 tysięcy lat w Gezer^[11]. Pierwsze udokumentowane uprawy w Sumerze, a następnie w Egipcie (zachowały się płaskorzeźby przedstawiające zbiory fig z ok. 2500 r. p.n.e.), gdzie figowiec należał do jednych z ważniejszych upraw. W IX w. p.n.e. Grecy rozpoczęli uprawę figowca – początkowo na wyspach Morza Egejskiego, a potem rozpowszechnili ją w całym basenie Morza Śródziemnego^[10].

Zastosowanie

Sztuka kulinarna

Głównym celem uprawy figowca pospolitego są jego owoce – figi. Nadają się do spożycia zarówno po przetworzeniu, jak i na surowo. Zaliczane są do bakalii i używane jako dodatek do ciast. W Polsce dostępne są głównie figi suszone i sprasowane, o charakterystycznej bursztynowej barwie. Takie suszone figi są bardzo trwałe – można je przechowywać nawet przez rok. Nadają się na przekąskę, na konfitury, dżemy i konserwy. Można z nich robić kompot. W Europie Południowej wytwarza się z nich wino figowe. Figi suszone i podprażone są wykorzystywane jako namiastka kawy. Ma ona lekko orzechowy smak^[10].

Osobny artykuł: figa.

Inne zastosowania

• Figowce często są sadzone w krajach, gdzie rosną jako rośliny wiatrochronne na skrajach plantacji winorośli^[10].
• Drewno figowców jest twarde i zwarte, dzięki czemu w stolarstwie służy do wyrabiania detali toczonych.
• Medycyna ludowa: w krajach południowych zaleca się figi przy schorzeniach sercowo-naczyniowych i niedokrwistości. Konfitury i odwary z "owoców" medycyna ludowa zaleca na nieżyty żołądka i zaparcia. W Gruzji odwar z liści stosowany jest przy kaszlu i przeziębieniach, a sok mleczny do leczenia ran^[10].
• W starożytności i średniowieczu sok z pędów figowca był używany do sporządzania spoiwa temperowego^[12]

Udział w kulturze

Martwa natura z figami i chlebem (ok. 1773)
Luis Meléndez Paryż, Luwr

• W Biblii figowiec pospolity wymieniony jest 70 razy. Np. w Księdze Rodzaju (3.1–3.24) jest tekst opisujący sytuację, gdy pierwsi ludzie, przebywając w raju, po skosztowaniu owocu z Drzewa Poznania Dobra i Zła uświadomili sobie, że są nadzy – spletli gałązki figowe i zrobili sobie z nich przepaski. Dlatego określenie "listek figowy" oznacza bardzo skromne, prowizoryczne okrycie, osłaniające coś bardzo wstydliwego^[11].
• Gdy prorocy biblijni chcieli zobrazować coś najlepszego i najcenniejszego, powoływali się na owoce figi, a szczególnie na ich pierwszy zbiór, który dawał najsmaczniejsze owoce (I 28,4, J 24,1-10, Na 9,10)^[11].
• Drzewo figowe i wspinająca się na nim winorośl były symbolem pomyślności i pokoju (Mi 4,3-4)^[11].
• Zniszczenie drzew figowych podczas wojny lub przez szarańczę było jednym z największych nieszczęść w świecie starożytnym. Za ścięcie drzewa figowego Talmud Babiloński przewidywał karę śmierci^[11].
• Nieznajomość mechanizmu zapylania figowca tłumaczy nieregularne jego owocowanie opisane w przypowieści Jezusa o drzewie figowym (np. Ewangelia Łukasza 13,6-9)^[10].
• Nieznajomość mechanizmu zapylania figowców stała się przyczyną, że w Chinach figowiec nazywany jest „wu hua guo” – „owocem bez kwiatów”^[10].
• Ateński prawodawca Solon zabronił eksportu produktów rolnych, a zwłaszcza fig, poza Attykę. Istniał tzw. sykofant, czyli donosiciel zawiadamiający władze o kradzieży fig ze świętych drzew lub o nielegalnym ich wywozie z kraju^[10].