Kapusta

Kapusta (Brassica L.) – rodzaj roślin zielnych z rodziny kapustowatych. Wyróżnianych jest w jego obrębie od ok. 35^[5] do 44^[4] gatunków. Pierwotny zasięg obejmował Europę, Azję i północną Afrykę, ale rośliny te zostały rozprzestrzenione na wszystkie kontynenty (z wyjątkiem Antarktydy)^[4]. W Polsce rosną jako rośliny uprawiane i zdziczałe^[6].

Kapusta

Kapusta czarna
Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	kapustowce
Rodzina	kapustowate
Rodzaj	Kapusta
Nazwa systematyczna
Brassica L. Sp. Pl. 666. 1 Mai 1753
Typ nomenklatoryczny
Brassica oleracea L.[3]
Synonimy Agrosinapis Fourr. Bonannia C.Presl Brassica-napus A.Vilm. Brassicaria Pomel Brassicastrum Link Crucifera E.H.L.Krause Erussica G.H.Loos Guenthera Andrz. ex Besser Melanosinapis K.F.Schimp. & Spenn. Micropodium Rchb. Mutarda Bernh. Napus Mill. Rapa Mill. Rapum Hill Sinabraca G.H.Loos[4]

Różne odmiany kapusty warzywnej

Kapusta warzywna głowiasta

Formy dziko rosnące zasiedlają siedliska ruderalne i piaszczyste, często na terenach nadmorskich. Liczne gatunki, mieszańce, odmiany i kultywary są uprawiane jako warzywa w różnych regionach świata^[7]. Do tego rodzaju należą najważniejsze rośliny warzywne i olejodajne z rodziny kapustowatych^[8]. Rośliny uprawiane są już od starożytności – Pliniusz Starszy wymieniał już 12 różnych odmian^[9]. Kluczowym ośrodkiem pochodzenia i upraw warzyw z tego rodzaju były Chiny^[8]. Większość odmian uprawnych pochodzi od czterech gatunków i ich mieszańców: kapusty czarnej B. nigra, warzywnej B. oleracea, sitowatej B. juncea i właściwej B. rapa^[9][8].

Rozmieszczenie geograficzne

Kapusta kreteńska

Kapusta sitowata

Zasięg rodzaju obejmuje Europę i Azję (z wyjątkiem północnych części tych kontynentów), na wschodzie sięgając po Mongolię i środkowe Chiny, oraz północną Afrykę (kraje śródziemnomorskie i Rogu Afryki)^[4]. Największe zróżnicowanie gatunków znajduje się w basenie Morza Śródziemnego. W Europie występują 22 gatunki^[9]. Gatunki z tego rodzaju rozprzestrzenione zostały szeroko na różnych kontynentach^[4].

W Polsce uprawianych jest ok. 10 gatunków, cztery spotykane są w stanie dzikim, z czego trzy zadomowione, a jeden dziczejący przejściowo^[6].

Gatunki flory Polski^[6]

Ujęcie taksonomiczne i nazwa naukowa według Vascular plants of Poland, na drugim miejscu podana jest nazwa naukowa (synonim) według Plants of the World online^[4].

• kapusta chińska Brassica chinensis L. ≡ B. rapa L. – gatunek uprawiany
• kapusta chrzanolistna Brassica elongata Ehrh. – antropofit zadomowiony
• kapusta czarna, k. gorczyca Brassica nigra (L.) W.D.J.Koch – antropofit zadomowiony
• kapusta kreteńska Brassica cretica Lam. – gatunek uprawiany
• kapusta pekińska Brassica pekinensis (Lour.) Rupr. ≡ B. rapa L. – gatunek uprawiany
• kapusta rzepak Brassica napus L. – gatunek uprawiany
• kapusta sitowata Brassica juncea (L.) Czern. – efemerofit
• kapusta skalna Brassica rupestris Raf. – gatunek uprawiany
• kapusta warzywna Brassica oleracea L. – gatunek uprawiany
• kapusta właściwa, rzepa Brassica rapa L. – antropofit zadomowiony

Morfologia i biologia

Pokrój

Rośliny jednoroczne, dwuletnie i półkrzewy^[10]. Osiągają do 2 m wysokości^[7]. Pędy zwykle pachykauliczne – o grubiejącej łodydze i słabo rozgałęzione^[9], często sine, nagie lub owłosione, z włoskami prostymi^[8].

Liście

Mięsiste, pojedyncze lub pierzasto albo lirowato podzielone^[7][8]. Często skupione tylko u nasady pędu. Dolne liście zwykle ogonkowe, górne ogonkowe lub siedzące, często o nasadzie w różny sposób obejmującej łodygę, uszkowatej lub strzałkowatej^[8].

Kwiaty

Zebrane w grona silnie wydłużające się w czasie owocowania^[8]. Promieniste, 4-krotne, drobne. Działki kielicha nieco woreczkowato rozdęte. Płatki barwy żółtawej, białej lub czerwono nabiegłe, u nasady długo zwężające się z zielonymi miodnikami. Pręcików 6 czterosilnych; 4 wewnętrzne dłuższe od 2 zewnętrznych. Zalążnia górna z krótką zwykle szyjką słupka zwieńczoną główkowatym znamieniem^[7].

Owoce

Łuszczyny długie, wąskie, nieco spłaszczone, walcowate lub nieco czterokanciaste^[7][8], zawierające od kilku do blisko 50 nasion^[8].

Systematyka

Pozycja systematyczna

Rodzaj z rodziny kapustowatych (Brassicaceae) z plemienia Brassiceae^[11]. Niejasne są relacje z innymi blisko spokrewnionymi rodzajami, które prawdopodobnie są zagnieżdżone w obrębie tego rodzaju: rokietta Eruca, rzodkiew Raphanus i gorczyca Sinapis^[9].

Wykaz gatunków^[4]

Długa historia uprawy pozwoliła uzyskać bardzo zróżnicowane odmiany, których klasyfikacja przysparza problemów taksonomicznych – u różnych autorów rośliny mają różną rangę taksonomiczną. Analizy molekularne i cytologiczne oraz doświadczenia z krzyżowaniem roślin pozwoliły już w XXI wieku ustalić, że opisywanych dawniej 25 osobnych gatunków uprawianych w istocie reprezentuje cztery gatunki: kapustę czarną B. nigra, warzywną B. oleracea, sitowatą B. juncea i właściwą B. rapa^[9][8].

• Brassica assyriaca Mouterde
• Brassica aucheri Boiss.
• Brassica baldensis (Prosser & Bertolli) Prosser & Bertolli
• Brassica balearica Pers.
• Brassica barrelieri (L.) Janka
• Brassica beytepeensis Yild.
• Brassica bourgeaui (Webb ex Christ) Kuntze
• Brassica cadmea Heldr. ex O.E.Schulz
• Brassica carinata A.Braun
• Brassica cretica Lam. – kapusta kreteńska
• Brassica deflexa Boiss.
• Brassica deserti Danin & Hedge
• Brassica desnottesii Emb. & Maire
• Brassica dimorpha Coss. & Durieu
• Brassica elongata Ehrh. – kapusta chrzanolistna
• Brassica fruticulosa Cirillo
• Brassica gravinae Ten.
• Brassica hilarionis Post
• Brassica incana Ten.
• Brassica insularis Moris
• Brassica juncea (L.) Czern. – kapusta sitowata
• Brassica loncholoma Pomel
• Brassica macrocarpa Guss.
• Brassica maurorum Durieu
• Brassica montana Pourr.
• Brassica napus L. – kapusta rzepak
• Brassica nigra (L.) W.D.J.Koch – kapusta czarna
• Brassica nivalis Boiss. & Heldr.
• Brassica oleracea L. – kapusta warzywna
• Brassica oxyrrhina Coss.
• Brassica procumbens (Poir.) O.E.Schulz
• Brassica raimondoi Sciandr., C.Brullo, Brullo, Giusso, Miniss. & Salmeri
• Brassica rapa L. – kapusta właściwa, rzepa
• Brassica repanda (Willd.) DC. – kapusta wygięta^[12]
• Brassica rupestris Raf. – kapusta skalna
• Brassica setulosa (Boiss. & Reut.) Coss.
• Brassica somalensis Hedge & A.G.Mill.
• Brassica souliei (Batt.) Batt.
• Brassica spinescens Pomel
• Brassica tardarae Ilardi, Geraci & Troìa
• Brassica taurica (Tzvelev) Tzvelev
• Brassica trichocarpa C.Brullo, Brullo, Giusso & Ilardi
• Brassica tyrrhena Giotta, Piccitto & Arrigoni
• Brassica villosa Biv.

Zastosowanie

• Warzywa – wiele spośród uprawianych gatunków, mieszańców i odmian to rośliny jadalne uprawiane na całym niemal świecie.
• Niektóre odmiany (rzepak) są uprawiane dla nasion, z których wytwarza się olej jadalny i biodiesel.
• Niektóre gatunki i odmiany są uprawiane jako rośliny pastewne.
• Kwiaciarstwo – niektóre kultywary o ozdobnych liściach używane są w kwiaciarstwie.

Etymologia

Nazwa kapusta trafiła do polszczyzny jako zapożyczenie z łaciny, od słowa caputium (główka)^[13].