Rewolucja 1905 roku w Królestwie Polskim

Rewolucja 1905 roku w Królestwie Polskim – rewolucja 1905 roku na obszarze Królestwa Polskiego. Spontaniczne strajki i walki trwały w polskich ośrodkach przemysłowych oraz na wsi od 1905 do 1907.

Rewolucja 1905 roku
w Królestwie Polskim

rewolucja 1905 roku
Stanisław Masłowski, Patrol kozaków, 1906
Czas	1905–1907
Terytorium	Królestwo Polskie
Przyczyna	dążenia do realizacji celów polskiego ruchu robotnicznego, z czasem także dążenia niepodległościowe Polaków
Wynik	stłumienie rewolucji
Strony konfliktu
Imperium Rosyjskie: Armia Imperium Rosyjskiego Ochrana polski ruch robotniczy: milicje zakładowe Polska Partia Socjalistyczna Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy Bund anarchiści
Dowódcy
Mikołaj II Romanow Siergiej Witte brak jednolitego dowództwa
brak współrzędnych

Odezwa PPS wydana 16 sierpnia 1906, po tak zwanej krwawej środzie

Ekspropriacja pod Rogowem dokonana przez Organizację Bojową PPS

Bojowcy z Organizacji Bojowej PPS

Pomnik Czynu Rewolucyjnego w Łodzi upamiętniający wydarzenia z 1905

Tablica w Ostrowcu Świętokrzyskim upamiętniająca wydarzenia z 1905

Demonstracja uliczna w 1905. Obraz Władysława Skoczylasa

Łódzki mural poświęcony rewolucji 1905 roku. Wykonawca: Takie Pany

Poza Królestwem Polskim w tym okresie wybuchały także strajki w sąsiednich regionach, zamieszkanych przez Polaków. W kresach północnych Austro-Węgier zamieszkałych przez Polaków: rejonie przemysłowym Wielkiego Księstwa Krakowskiego (28 listopada 1905), rejonie przemysłowym Księstwa Górnego i Dolnego Śląska. W Rzeszy Niemieckiej na kresach wschodnich rejencji opolskiej (124 strajki w 1905).

Geneza

Napięta sytuacja w ośrodkach przemysłowych utrzymywała się od co najmniej 1904 na skutek pogarszających się warunków pracy i informacjach o serii kompromitujących niepowodzeń Rosji podczas wojny z Japonią. Największa organizacja socjalistyczna na ziemiach polskich, Polska Partia Socjalistyczna, powołała swą Organizację Bojową już w maju 1904^[1]. W Paryżu przedstawiciele polskiego ruchu robotniczego omawiali z rosyjskimi eserowcami oraz łotewskimi i gruzińskimi nacjonalistami możliwość wywołania ogólnorosyjskiego powstania^[1]. Druga, mniejsza partia robotnicza, Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy korzystała z pomocy doradców mienszewików i bolszewików. Eserowcy i Bund nasilili działalność na zachodzie kraju. Na początku 1904 Józef Piłsudski spotkał się z japońskim ambasadorem, usiłując przekonać go do wsparcia antycarskiego powstania w Kongresówce oraz powołania legionu polskiego w Japonii^[1].

28 września 1904 w Białymstoku policja rozbiła demonstrację PPS. Żandarmi zaatakowali tłum próbując skonfiskować czerwony sztandar z hasłem „PPS: Precz z wojną i caratem! Niech żyje wolny polski lud!”. W odpowiedzi na atak, bojowcy PPS odpowiedzieli ostrzałem z rewolwerów, sześciu ludzi zginęło, a około setki robotników zostało aresztowanych. 13 listopada 1904 podobna manifestacja została rozpędzona na placu Grzybowskim w Warszawie. Sytuacja uległa zaostrzeniu na skutek informacji o „krwawej niedzieli” w Petersburgu z 22 stycznia 1905, upadku autorytetu cara Mikołaja II i wybuchu strajków w Rosji^[1]. W ciągu 1905 strajki zaczęły wybuchać w licznych zakładach przemysłowych na terenie zaboru rosyjskiego. Strajkom przewodziły Polska Partia Socjalistyczna i Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy. W tym samym miesiącu we wsi Pilaszków pod Łowiczem zebrali się potajemnie nauczyciele ze szkół elementarnych, którzy podjęli uchwałę o natychmiastowym wprowadzeniu do szkół wiejskich nauczania w języku polskim, którą to uchwałę zaczęli wprowadzać w życie, mimo rosyjskich represji.

Przebieg

Zobacz też kategorię: Uczestnicy rewolucji w Królestwie Polskim (1905–1907).

28 stycznia PPS i SDKPiL wezwały do strajku, który objął ponad 400 tysięcy pracowników. Ruch rewolucyjny polskiego proletariatu w styczniu i lutym 1905 r. wywarł wpływ również na część inteligencji pracującej. Do strajku styczniowego i lutowego przyłączyły się żywiołowo liczne grupy inteligencji. W Warszawie, Łodzi i innych miastach Królestwa urzędnicy wielu biur i instytucji prywatnych porzucili pracę. Z akcją strajkową solidaryzowali się także pracownicy instytucji publicznych jak np. telefonistki warszawskie^[2]. Bezpośrednią reakcją na wydarzenia „krwawej niedzieli”, był trwający ponad trzy lata strajk szkolny. Od 1905 do 1906 w Kongresówce wybuchło ponad 6991 strajków, w których uczestniczyło 1,3 miliona pracowników^[1]. Wystąpienia robotników potępiła endecja, warszawska Gazeta Polska nawoływała do zdławienia socjalistycznej anarchii a liczba morderstw politycznych sięgnęła 40–50 tygodniowo. Przeciwnicy Romana Dmowskiego uważali że zawarł on tajne porozumienie z carem w celu zwalczania PPS. Działalność Narodowej Demokracji w okresie rewolucji doprowadziła do wzmożonej niechęci między Polakami i Żydami, apele Polskiej Partii Socjalistycznej o wspólną walkę z caratem, niezależnie od wyznania i narodowości stopniowo pozostawało bezskuteczne^[3]. Aby odwrócić uwagę od wystąpień pracowników, w Białymstoku 15 sierpnia 1905 siły carskie zorganizowały pogrom Żydów^[4].

W odpowiedzi na represje nasiliły się starcia między Organizacją Bojową PPS a siłami carskimi. Bojowcy planowali zamachy na oberpolicmajstra Nolkena i generała Nowosilcowa. Rewolucjoniści prowadzili podziemną wojnę skierowaną w sieć agentów carskich infiltrujących polskie organizacje polityczne^[5].

Warszawa

W Warszawie w styczniu 1905 w starciach demonstrantów z wojskiem zginęło około stu osób. 23 marca dokonano nieudanego zamachu na oberpolicmajstra Karla Nolkena(inne języki), wskutek czego aresztowany został jeden z zamachowców, 19-letni Stefan Okrzeja. Śmiercią 25 osób zakończyła się demonstracja pierwszomajowa, w czasie której pochód prowadzony przez Feliksa Dzierżyńskiego został ostrzelany przez wojsko u zbiegu ulicy Żelaznej i Alej Jerozolimskich^[6]. Do starć doszło także w innych miejscach Warszawy, co zwiększyło bilans ofiar do 31^[6]. 21 lipca opinią publiczną wstrząsnęła egzekucja Okrzei, bojowca OB PPS i bohatera bitwy stoczonej z oddziałami carskimi na placu Grzybowskim^[4].

Łódź

W Łodzi strajk włókniarzy przeobraził się w dwudniowe starcia (22–24 czerwca), w efekcie których zginęło i zostało rannych około dwóch tysięcy osób. W walkach w powstaniu w ciągu tygodnia zginęło 55 Polaków, 79 Żydów i 17 Niemców^[4]. Pacyfikacją strajkujących kierował generał Shuttleworth, a car ustanowił stan wojenny^[4]. Pomimo tego, kolejne strajki wybuchały aż do 1907 r., a 30 września 1905 zamordowano fabrykanta Juliusza Kunitzera. Ostateczny bilans ofiar wyniósł 1000 zabitych^[4].

Sosnowiec

1 lutego 1905 w Sosnowcu wybuchły strajki w fabryce Fitznera i Gampera, a później w kopalni Renard. 9 lutego 1905 przed Hutą Katarzyna w Sosnowcu żołnierze rosyjscy otworzyli ogień do manifestacji pracowników kilku zakładów pracy, zabijając ponad 40 demonstrantów i raniąc około 150 osób.

Dąbrowa

Pod wpływem wydarzeń w Sosnowcu w Dąbrowie rozpoczęły się strajki i demonstracje, w których uczestniczyli pracownicy KWK Koszelew, KWK Paryż, Huty Bankowej oraz uczniowie Szkoły Realnej i Szkoły Górniczej. W trakcie zamieszek zginęła jedna osoba. Kolejne strajki, w tym w KWK Mortimer nastąpiły w lipcu, które złamano przez lokaut (zobacz Republika Zagłębiowska, Republika Sławkowska).

Ostrowiec

W Ostrowcu proklamowano 27 grudnia Republikę Ostrowiecką. W dławieniu robotniczych wystąpień z caratem współdziałali przemysłowcy, przedstawiciele endecji i kościoła katolickiego.

Częstochowa

8 lutego 1905 wybuchł strajk w hucie żelaza Hantkego w Częstochowie. Wkrótce do strajku przystąpiły załogi fabryki „Częstochowianka”, „Warta”, przędzalnia bawełny Mottów, fabryka szpagatu „Stradom”, przędzalnia wełny Peltzerów, fabryka Brassa i fabryka kwasów Zachsa.

Radom

31 stycznia 1905 w Radomiu 1500 robotników wzięło udział w manifestacji. W dniu 3 lutego żołnierze rosyjscy otworzyli ogień do manifestujących zabijając 14 osób i raniąc 50. Podczas demonstracji w dniu 24 grudnia 1905 w obronie sztandaru PPS poległ Wiktor Cymerys-Kwiatkowski.

Kamienna

4 lutego 1905 w Kamiennej (dziś Skarżysko-Kamienna) odbyła się manifestacja robotników, którzy zostali ostrzelani przez żołnierzy rosyjskich, w wyniku czego zginęło od 24 do 32 osób, natomiast około 40–100 zostało rannych. W osadzie miały miejsce nadto dwa duże strajki kolejowe (od 25 października do 17 listopada 1905 i od 26 grudnia 1905 do początku stycznia 1906)^[7].

Łanięta

Pomnik poległych robotników z Łaniąt w trakcie rewolucji 1905 roku na cmentarzu parafialnym w Kutnie

W marcu 1905 roku, doszło w Łaniętach do masakry robotników folwarcznych. Żołnierze 192 wawerskiego pułku piechoty pod dowództwem kapitana Griba otworzyli ogień do bezbronnego tłumu strajkujących, zabijając dwanaście i raniąc piętnaście osób^[8]. W 1950 odsłonięto we wsi pomnik upamiętniający strajk robotników rolnych. Pomnik-kamień ku czci pomordowanych robotników folwarcznych znajduje się także na cmentarzu parafialnym w Kutnie^[9].

Kielce

3 lutego 1905 strajk przeprowadziła młodzież kieleckich gimnazjów: męskiego i żeńskiego. 3 lipca 1905, na ulicy Piotrkowskiej, doszło do starć Organizacji Bojowej PPS z rosyjskim wojskiem i policją; ranne zostały cztery osoby, w tym dwie pochodzenia żydowskiego^[10]. W wyniku ożywienia życia politycznego w Królestwie Polskim i liberalizacji cenzury, w Kielcach powstał w 1906 tygodnik postępowo-demokratyczny „Echa Kieleckie”.

Skutki

Rewolucja w Rosji i na ziemiach polskich ostatecznie wygasła w 1907 r. W społeczeństwie polskim zaboru rosyjskiego ujawniła ona podziały między ruchem socjalistycznym a obozem narodowym. Ugrupowania te wyrosły na najważniejsze polskie partie polityczne w Królestwie Polskim. Stały się one partiami masowymi, skupiającymi po kilkadziesiąt tysięcy członków^[11].

Rewolucja przyniosła szereg pozytywnych zmian na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim. Pojawiła się możliwość tworzenia polskich instytucji i organizacji społecznych: polskiego szkolnictwa prywatnego (między innymi Polska Macierz Szkolna), ruchu spółdzielczego (między innymi Towarzystwo Kooperatystów); zelżała cenzura, wprowadzono wolność wyznania i dopuszczono używanie języka polskiego w urzędach gminnych. Efektem rewolucji 1905 roku był też rozłam w polskim ruchu socjalistycznym związany z różnicami w priorytetach poszczególnych działaczy. Dla starszych priorytetem była niepodległość Polski, dla młodszych prawa robotnicze. W efekcie Polska Partia Socjalistyczna podzieliła się na IX zjeździe PPS w listopadzie 1906 na PPS Frakcja Rewolucyjna (Józef Piłsudski), której celem była przede wszystkim walka o niepodległość oraz PPS Lewica (Feliks Kon), której celem była przede wszystkim walka o prawa robotników. Doświadczenia z rewolucyjnej działalności Organizacji Bojowej PPS posłużyły do utworzenia w 1908 we Lwowie Związku Walki Czynnej.

Pod naciskiem rewolucjonistów, car zgodził się na ustępstwa. W kwietniu 1905 wszedł w życie nakaz tolerancji religijnej który przyczynił się do zaprzestania represji wobec mniejszości unickiej^[12]. Do polskich szkół powrócił język polski, zalegalizowano związki zawodowe. Manifest carski z 30 października 1905 obiecywał wprowadzenie konstytucji oraz utworzenie parlamentu^[12]. Zmiany konstytucyjne zostały jednak złamane w latach 1906–1907. W praktyce udział Polaków w Dumie Państwowej, pozbawionej realnej władzy, ograniczał się wyłącznie do narodowych demokratów^[12]. Część osiągnięć robotniczych na polu ekonomicznym zostało cofniętych pod naciskiem fabrykantów. Do rangi symbolu urósł kilkumiesięczny lokaut w Łodzi, trwający od grudnia 1906 do końca marca 1907. Bez środków do życia pozostawało wtedy, według różnych szacunków, od osiemdziesięciu do stu tysięcy osób^[13]. Pod presją wydarzeń rewolucyjnych w latach 1905-1907 zaczęto wprowadzać dwie ustawy (które sfinalizowano dopiero w 1912 r.) – o ubezpieczeniach na wypadek choroby i wypadków przy pracy. W dalszym ciągu były jednak elastyczne dla pracodawców, a koszty wypłaty ubezpieczeń ponosili głównie sami robotnicy^[14].