Qiyas

Makala hii ni sehemu ya shindano la kuandika makala za Uislamu kupitia Wiki Loves Ramadan 2025.

Sehemu ya mfululizo wa makala juu ya Uislamu

Imani na ibada zake

Umoja wa Mungu Manabii Misahafu Malaika Uteule Kiyama Nguzo za Kiislamu Shahada • Swalah • Saumu Hija • Zaka

Waislamu muhimu

Muhammad Abu Bakr • Ali Ukoo wa Muhammad Maswahaba wa Muhammad Mitume na Manabii katika Uislamu

Maandiko na Sheria

Azif • Qur'an • Sunnah • Hadithi Wasifu wa Muhammad Sharia Elimu ya Sheria za Kiislamu • Kalam

Historia ya Uislamu

Historia Sunni • Shi'a • Kharijiya • Rashidun • Ukhalifa • Maimamu

Tamaduni za Kiislamu

Shule • Madrasa Tauhidi • Falsafa • Maadili Sayansi Sanaa • Ujenzi • Miji Kalenda • Sikukuu Wanawake Viongozi • Siasa Uchumi Umma • Itikadi mpya • Sufii

Tazama pia

Uislamu na dini nyingine Hofu ya Uislamu

Katika fiqhi ya Kiislamu, qiyas (Kiarabu: قياس, qiyās, mlinganisho) ni mchakato wa mlinganisho wa kimaantiki unaotumika kulinganisha na kupambanua mafundisho ya hadith na yale ya Qurani, ili kutekeleza amri inayojulikana katika hali mpya na hivyo kutoa amri mpya. Hapa, hukumu kutoka sunnah na Qurani inaweza kutumika kama njia ya kutatua au kujibu tatizo jipya linalotokea. Hii, hata hivyo, hutekelezwa tu iwapo msingi uliowekwa au mfano uliotangulia na tatizo jipya linalozuka vinashiriki sababu ya kisheria ya pamoja (عِلّة, ʿillah). ʿIllah ni mazingira maalum yanayochochea utekelezaji wa sheria. Mfano wa matumizi ya qiyās ni katazo la kuuza au kununua bidhaa baada ya adhana ya mwisho ya sala ya Ijumaa hadi sala iishe kama ilivyotajwa katika Qurani 62:9. Kwa mlinganisho, katazo hili linapanuliwa hadi shughuli na miamala mingine kama kazi za kilimo na shughuli za kiutawala.^[1] Miongoni mwa Waislamu wa Sunni, Qiyas umekubalika kama chanzo cha pili cha sheria ya Kiislamu sambamba na Ijmaʿ, baada ya vyanzo vikuu vya Qurani na Sunnah.

Ufafanuzi wa Sunni

Fiqhi ya Sunni ya karne za mwisho na ya kisasa hutambua mantiki ya mlinganisho kama chanzo cha pili cha sheria ya Kiislamu sambamba na makubaliano ya lazima, baada ya Qurani na mapokeo ya Mtume. Ingawa wanazuoni wa baadaye wa jadi walidai kuwa qiyas ilikuwepo tangu mwanzo wa dini ya Kiislamu,^[2] wanazuoni wa kisasa kwa ujumla huelekeza sifa ya kuanzisha matumizi ya qiyas kama chanzo cha pili cha sheria kwa mwanazuoni Abu Hanifa.^{[3][4][5][6][7][8][9][10]} Tangu kuanzishwa kwake, qiyas imekuwa mada ya uchambuzi wa kina kuhusu nafasi na matumizi yake sahihi katika sheria ya Kiislamu.

Uhalali kama chanzo cha sheria

Miongoni mwa mapokeo ya Sunni, bado kuna mitazamo tofauti kuhusu uhalali wa qiyas kama mbinu ya kutoa hukumu. Imam Bukhari, Ahmad ibn Hanbal, na Dawud al-Zahiri, kwa mfano, walikataa matumizi ya qiyas moja kwa moja, wakisema kuwa kutegemea maoni binafsi katika kutunga sheria kungepelekea kila mtu kutoa hitimisho lake binafsi.^[11][5][12] Bernard G. Weiss, mmoja wa wataalamu mashuhuri wa sheria ya Kiislamu na falsafa ya Kiislamu, anaeleza kuwa ingawa qiyas ilikubalika kama chanzo cha nne cha sheria na vizazi vya baadaye, uhalali wake haukuwa jambo lililokubalika kwa wote miongoni mwa wanazuoni wa awali wa Kiislamu.^[13] Hivyo, ingawa nafasi yake kama chanzo cha nne cha sheria ilikubalika na wanazuoni wengi wa baadaye na wa kisasa, hali haikuwa hivyo katika mwanzo wa fiqhi ya Kiislamu kama taaluma.

Upinzani dhidi ya qiyas ulitoka katika mitazamo mbalimbali. Profesa Walîd b. Ibrâhîm al-`Ujajî wa Chuo Kikuu cha Kiislamu cha Imam Muhammad ibn Saud anaeleza upinzani huu kama ulivyotokana na sababu kadhaa:^[2]

Baadhi ya watu walidai kuwa qiyas inapingana na akili. Hoja moja ilisema: “Kujishughulisha na mbinu hii ni jambo linalokera kiakili lenyewe.” Hoja nyingine ilisema: “Hukumu za Kiislamu zinatokana na maslahi ya mwanadamu, na hakuna anayejua maslahi ya mwanadamu isipokuwa Yule aliyetupa sheria takatifu. Hivyo basi, njia pekee ya kujua sheria takatifu ni kupitia wahyi.” Wanazuoni wengine walidai kuwa qiyas haipingani na akili, bali imekatazwa na sheria yenyewe.

Scott Lucas, anapozungumzia msimamo wa Ahmad Dallal kuhusu Usalafi, anasema kuwa Dallal:

...alitangaza kuwa Usalafi “unaeleweka vyema kama mbinu ya kufikiri au njia ya kuelekea kwenye vyanzo vya mamlaka badala ya kuwa madhehebu ya kipekee” ambayo inajumuisha kuinua daraja la Qurani na hadith sahihi juu ya maoni yanayohusishwa na waanzilishi wa madhehebu manne ya Sunni na kupinga (au kupunguza kwa kiasi kikubwa) matumizi ya qiyas.