Саранск

Сара́нск (мукш. Саранош, эрз. Саран ош) – Россия Федерациясе шәhәре, Мордовия Республикасының башкаласы.

Саранск
рус. Саранск
Байрак[d]	Илтамга[d]
Нигезләнү датасы	1641
Рәсми исем	Саранош һәм Саран ош
Кушамат/тәхәллүс	Город на берегах реки Инсар[1]
Дәүләт	Россия
Нәрсәнең башкаласы	Саран өязе, Мордва округы, Мордва автономияле өлкәсе, Мордва Автономияле Совет Социалистик Республикасы, Мордовия, Городской округ Саранск[d] һәм Саранский район[d]
Административ-территориаль берәмлек	Мордовия
Сәгать поясы	UTC+03:00
Башкарма хакимият башлыгы	Тултаев, Пётр Николаевич[d][2]
Халык саны	310 898 (1 гыйнвар 2024)[3]
Административ бүленеше	Октябрьский район[d]
Диңгез дәрәҗәсе өстендә биеклек	160 метр
Кардәш шәһәр	Ботевград[d], Гожув-Велкопольски, Калинкавичы[4], Коһтла-Ярве һәм Черадз[d]
Мәйдан	81,478 км²
Почта индексы	430000–430034
Рәсми веб-сайт	adm-saransk.ru
Беренче язма телгә алу	1641
Җирле телефон коды	8342
Шәрәфле ватандашлар төркеме	[d]
Монда җирләнгәннәр төркеме	[d]
Объектның күренешләре өчен төркем	[d]
Саранск Викиҗыентыкта

Халык саны — 297 425 кеше, буйсындырылган торак пунктлары белән — 324 981 кеше.^[5]

География

Шәhәр Инсар елганың сул ягында, Мәскәүдән 642 километр көчыгыштарак урнашкан.

Климат — уртача континеталь, гыйварның урта температурасы — -11°С, июльнең урта температурасы — +19°С; явымнар саны — ел эчендә 500 мм.

Куйбышев тимер юлының Саранск станциясе. Шәһәр аша Р158 (Түбән Новгород — Арзамас — Пенза — Сарытау), Р178 (Саранск — Сембер), Р179 (Саранск — Рузай — Инсар), Р180 (Саранск — Краснослободск — М5 «Урал» автоюлы) автоюллар узалар.

Саранск аэропорты.

Сарансктан эре шәһәрләр кадәр ераклыгы (автоюллар буенча)[6]
			Мәскәү ~ 650 км. Коломна ~ 550 км. Рязань ~ 470 км.	Городец ~ 362 км. Түбән Новгород ~ 291 км. Арзамас ~ 179 км.	Казан ~ 444 км. Чабаксар ~ 347 км. Алатыр ~ 141 км.
			Ковылкино ~ 99 км. Краснослободск ~ 110 км. Шацк ~ 308 км.	Роза ветров	Сембер ~ 228 км. Мәләкәс ~ 313 км. Уфа ~ 863 км.
			Тамбов ~ 390 км. Липецк ~ 530 км. Воронеж ~ 622 км.	Рузай ~ 26 км. Пенза ~ 128 км. Сарытау ~ 352 км.	Сызран ~ 363 км. Тольятти ~ 421 км. Самар ~ 470 км.

Тарих

Саранск гербы (1781)

Саранск гербы (1967—1994)

Саранск 1641 елда Россиянең көньяк-көнчыгыш чикләрендә крепость буларак нигезләнә.

1651 елдан — Саранск өязе үзәге.

1708-1709 елда — Азов губернасы составында, 1709—1719 еллдарда — Әстерхан губернасы, 1719—1780 елларда — Казан губернасы составында.

1780 елда шәһәр статусын ала һәм өяз белән Пенза калгайлыгы составына кертелә.

1856 елда Саранскта 16 чиркәү, 1525 йорт һәм 54 лавка (кибет) булган.

1893 елда шәһәр аша Мәскәү—Сасово—Канаш—Казан тимер юлы төзелә.

1917 елның декабрендә шәһәрдә совет хакимияте урнаштырыла; Ватандашлар сугышы вакытында Саранскка Башкорт АССР-ының ревкомы эвакуацияләнә.

1928 елдан — Урта Идел өлкәсенең (1929 елдан — краеның) Мордва округы үзәге. 1934 елдан — Мордва Автономияле Совет Социалистик Республикасының башкаласы.

1958 елда Саранск составына Посоп авылы кертелә.

2012 елда Саранск 2018 елдагы футбол буенча дөнья чемпионаты матчлары кабул итүче шәһәрләр исемлегенә кертелә.

Халык

1840[7]	1856[8]	1897[9]	1913[8]	1926[8]	1931[8]	1939[8]	1959[10]	1970[11]	1979[12]	1989[13]	2002[14]	2010[5]
10 131	~5 400	14 584	~16 800	~15 700	~20 200	~41 100	91 034	190 575	263 337	312 128	304 866	297 425

Саранск – күп милләтле шәһәр. Шәһәрлеләр арасында төп халыклар булып руслар – 70,98%, мордва – 21,20% һәм татарлар – 5,41% дип санала.

Эчке бүленеш

Саранск эчке бүленеше буенча өч административ районга бүленгән:

• Ленин районы (102 219 кеше, 2010)
• Октябрь районы (108 393 кеше, 2010)
• Пролетариат районы (95 002 кеше, 2010)

Икътисад

Сәнәгатьнең төп тармаклары:

• машиналар төзү, металл эшкәртү, приборлар төзү, яктырту техникасы сәнәгате (МР ДУП «Лисма»), электроэнергетика, кара һәм төсле металлургия, химия сәнәгате, станоклар төзү, телевизорлар, төзү материалларны ясау, урман һәм агач эшкәртү сәнәгате, җиңел һәм азык-төлек сәнәгате.

Мәгариф

Шәһәрдә 67 мәктәпкәчә мәгариф учреждениясе, 50 мәктәпкәчә мәгариф учреждениясе һәм 7 өстәмә белем бирү учреждениясе эшли.^[15]

Югары уку йортлары

• М.Е. Евсевьев исемле Мордовия дәүләт педагогика институты;
• Н.П. Огарёв исемле Мордовия дәүләт университеты;
• Мордовия һуманитар институты;
• Саранск политехника техникумы
• Россия кооперация институты филиалы;
• Россия Федерациясе юстиция министрлыгы Россия хокук академиясенең Урта Идел филиалы;

һ. б. югары уку йортлары

Мәдәният

Музыка театры

• Мордовия Республикасы дәүләт рус драматик театры
• Мордовия Республикасы дәүләт курчаклар театры
• Мордовия Республикасы дәүләт милли театры
• И. М. Яушев исемле Мордовия Республикасы дәүләт музыка театры
• Опера һәм балет театры
• «Крошка» театры

Спорт

• Футбол: «Мордовия» футбол клубы — Россиянең Футбол Премьер-Лигасында уйный.
• Хоккей: «Мордовия» хоккей клубы — Россия Хоккей Лигасында уйный.

Дин

Православие

Ислам

• Мордовия Республикасы мөселманнары Диния нәзарәте
  • «Әл-Мансур» җәмигъ мәчете
• Мордовия Республикасы мөселманнарының Үзәк Диния нәзарәте
  • Рухи-мәдәни үзәк
• Мордовия Республикасы мөселманнарының төбәк Диния нәзарәте
  • «Ускүдар» җәмигъ мәчете

Фотогалерея

• 
  «Старт» стандионы
• 
  Коммунистик урамы
• 
  А.С.Пушкин паркы күренеше
• 
  Саранск тимер юлы вокзалы
• 
• 
  «Әл-Мансур» мәчете
• 
  «Ускүдар» мәчете

Шәхесләр

• Ренат Биккинин (1979), спортчы (грек-рим көрәше), Европа чемпионы (2002).
• Регина Биккинина (1988), театр һәм кино актрисасы.
• Илмирә Галимбәкова, спортчы.
• Ирина Йовович (Ибраһимова), модель һәм телеалыпбаручы.
• Әнисә Кирдәпкина, җиңел атлетикачы.
• Марат Мостафин, футбулчы һәм тренер.
• Антонина Нефедьева (1921), астроном, физика-математика фән. докторы (1974), проф. (1983), КДУның атказанган профессоры (2006).
• Лариса Хмелницкая (Рамазанова), спортчы.