Тбилиси

Тбили́си (груз. თბილისი tʰ'biliˌsi Tbilisi.ogg ^[27][28] — «йылы сығанаҡ», урыҫса «тёплый источник») — Грузияның баш ҡалаһы^[29]. Кура йылғаһы буйында урынлашҡан һәм 1,5 миллионға яҡын халҡы менән илдең иң ҙур ҡалаһы һанала. Уға V быуатта нигеҙ һалынған. Европа менән Азия сигендә урынлашыуы арҡаһында Тбилиси күп тапҡыр Кавказдағы төрлө көстәрҙең үҙ-ара бәхәсенә сәбәпсе була. Ҡаланың күп ҡырлы һәм бай тарихы уның архитектураһында сағылыш тапҡан: Руставели һәм Давид Агмашенебели проспекттарынан башлап, Нарикала районындағы иртә урта быуаттар осоронан һаҡланып ҡалған тар урамдарға хәтлем — барыһы ла үҙенсәлекле күренеште тәшкил итә.

Тбилиси
груз. თბილისი
Байраҡ[d]
Нигеҙләү датаһы	455
Рәсми атамаһы	თბილისი
Этнохороним	Tbilissienne[1], Tbilissien[1], Tbilisano, тбілісец, тбіліска, тбілісцы, тбилисец, тбилиска, тбилисцы һәм تَفْلِيسِيٌّ
Рәсми тел	Грузин теле һәм абхазский язык[d]
Донъя ҡитғаһы	Европа
Дәүләт	Грузия[2]
Административ үҙәге	Грузия, Грузино-Имеретинская губерния[d], Картли-Кахетинское царство[d], Рейхскомиссариат Кавказ[d], Тифлис губернаһы[d], Тифлис өйәҙе[d], Грузия ССР-ы[d], Закавказская демократическая федеративная республика[d], Кавказ аръяғы Социалистик Федератив Совет Республикаһы[d], Социалистическая Советская Республика Грузия[d], Тбилисский эмират[d], Иберия, Грузия батшалығы, Картлийское царство[d], Третья республика[d], Военный совет (Грузия)[d], Q3591823?, Грузия Демократик Республикаһы[d], Кавказ наместниклығы[d] һәм Тбилисская область[d]
Административ-территориаль берәмек	Грузия[2]
Сәғәт бүлкәте	UTC+4:00[d]
Һыу ятҡылығы буйында урынлашҡан	Кура[d]
Геомәғлүмәттәр	Data:Georgia/Tbilisi.map
Хөкүмәт башлығы	Кахабер Каладзе[d]
Етәксе орган	Мэрия Тбилиси[d]
Закондар сығарыу органы	Сакребуло Тбилиси[d]
Ойошма ағзаһы	Всемирная федерация туристических городов[d][3]
Халыҡ һаны	1 118 035 кеше (2014)
Идари бүлектәре	Глдани[d], Дидубе[d], Ваке[d], Исани[d], Крцаниси[d], Мтацминдский район[d], Надзаладеви[d], Сабурталинский административный район[d], Район Самгори[d] һәм Чугурети[d]
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	575 метр
Валюта	грузинский лари[d][4]
Туғандаш ҡала	Саарбрюккен[d][5][6][7][…], Любляна[5][8][7], Инсбрук[9][5][10], Палермо[11][5][7][…], Киев[12][5][13][…], Вильнюс[14][15][16][…], Кишинёв[5][17][18][…], Краков[5][19][10][…], Львов[20][5][7][…], Одесса[21][5][7], Люблин[22][23][7], Рига[5][24][7], Харьков[5][10][25][…] һәм Баҡы[5][26][10]
Ҡулланылған тел	Грузин теле, урыҫ теле, Әрмән теле, Әзербайжан теле һәм ҡорд телдәре
Майҙан	720 км²
Почта индексы	0100–0199
Рәсми сайт	tbilisi.gov.ge
Тема иҡтисады	economy of Tbilisi[d]
Иң тәүге яҙма ваҡыты	IV быуат
Урындағы телефон коды	32
Номер тамғаһы коды	GEO
Категория для почётных граждан субъекта	Категория:Почётные граждане Тбилиси[d]
Бында ерләнгән кешеләр категорияһы	Категория:Похороненные в Тбилиси[d]
Бында төшөрөлгән фильмдар категорияһы	Category:Films shot in Tbilisi[d]
Тбилиси Викимилектә

Тбилиси — дәүләт әһәмиәтендәге ҡала, Грузияның административ-территориаль бүленешенә ярашлы, илдәге крайҙарға тиңләштерелгән Тбилиси муниципалитетын тәшкил итә. Майҙаны 726 км²^[30], халҡы &&&&&&&&01113000.&&&&&01 113 000 кеше (2016 йыл)^[31].

Атамаһы

«Тбилиси» атамаһы тәүге тапҡыр IV быуатта телгә алына; уның килеп сығыуын ҡалала булған йылы көкөртлө сығанҡтар менән бәйләйҙәр (грузинса ტფილისი, [Тпилиси]; тбили — «йылы»); урыҫ телендә 1936 йылға тиклем грек әҙәбиәте аша үҙләштерелгән Тифли́с һүҙе ҡулланыла^[32]. 1936 йылдың 20 авгусынан рәсми нигеҙҙә атама милли яңғырашҡа яҡыныраҡ булған Тбилиси формаһында алына^[32].

Символика

Ҡаланың символдары: асҡыс, флаг, герб һәм мисәт.

Флаг

Тбилиси флагы тура мөйөшлө формала, дүрт төҫтән тора: аҡ фонда асыҡ күк, алтын һәм ҡара-ҡыҙыл төҫтәге элементтар урынлашҡан: киң асыҡ күк һәм сағыштырмаса нәҙек алтынса һыҙаттар бер-береһенә перпендикуляр булып киҫешә. Нәҡ ошо киҫешеү нөктәһендә ҡара-ҡыҙыл фонда ҡала гербының график һүрәтләнеше, ә уны түңәрәкләп алтын төҫтәге ете мөйөшлө ете йондоҙ урынлаштырылған. Һыҙаттарҙың ошолай киҫелеше символик әһәмиәткә эйә.

Герб

Ҡала гербы яҙыулы түңәрәк формалағы композициянан ғибәрәт: баш «тан» хәрефенең ҡарсыға менән фазан формаһында график һүрәтләнеше һәм хәрефтәрҙең бер-бер артлы урынлашыуы баш ҡала тураһындағы легенданың асылын сағылдыра. Гербтың өҫкө ярым түңәрәге буйлап ете мөйөшлө ете йондаҙ урынлашҡан. Төп һүрәт мәңгелек һәм көс символы булған имән ботағы менән уратып алынған, уның нигеҙен «Тбилиси» тигән яҙыулы әүернә рәүешле һүрәт (крестообразное изображение) тәшкил итә. Гербтың үҙәк булмышы һыу темаһына бағышланған^[33].

Мисәт

Тбилиси ҡалаһының мисәте уҙған быуаттың 80-се йылдары аҙағында эшләнә, ә 2005 йылдың 5 июнендә рәсми раҫла-на^[34]. Ҡала гербының һәм мисәтенең авторы — Эмир Бурджанадзе.

Билдәле шәхестәре

• Агаронов Ашот Моисеевич (4.11.1895—21.08.1962), СССР-ҙың ғалим-табибы, акушер, гинеколог, юғары мәктәп уҡытыусыһы, йәмәғәтсе. Башҡорт дәүләт медицина институтының акушерлыҡ һәм гинекология кафедраһын ойоштороусы һәм уның тәүге мөдире (1935—1945). Бөтә Рәсәй акушер-гинекологтар йәмғиәте Башҡортостан филиалының 1935—1945 йылдарҙағы рәйесе. Медицина фәндәре докторы (1940), профессор (1935). Башҡорт АССР-ының (1945) һәм Әрмән ССР-ының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1961).

Физик-географик характеристика

Тбилиси ботаника баҡсаһындағы шарлауыҡ

Ҡаланың географик урыны

Тбилиси, Ҡура йылғаһы үҙәнендә һәм уны өс яҡтан уратҡан тауҙар биттәрендә 30 саҡрымға тиерлек тар һыҙат булып һуҙылып, Тбилиси соҡоронда урынлашҡан. Диңгеҙ кимәленән бейеклеге — 380—770 метр. Ҡаланың тирә-яғында 6-, 7- һәм 8-баллы ер тетрәүҙәр булырлыҡ участкалар бар. Көнсығыштан, көньяҡтан һәм өлөшләтә көнбайыштан Тбилиси Гардабан районы, төньяҡтан һәм ҡалған көнбайыш яҡтан — с Мцхет районы менән сиктәш^[35].

Климат

Ҡала климаты уртаса континенталь: оҙайлы эҫе йәй, ҡыҫҡа йылы яҙ һәм йомшаҡ, бер үк ваҡытта ҡоро ҡыш.

• Уртаса йыллыҡ температура: +13,3 °C
• Елдең уртаса йыллыҡ тиҙлеге: 1,5 м/с
• Һауаның уртаса йыллыҡ дымлығы: 67 %
• Температураның экстремаль (һуңғы сиктәге — иң түбән һәм иң юғары) күрһәткестәре: минимум −24,4° (21 ғинуар 1883 йыл); максимум +42,0° (17 июль 1882 йыл)

Ҡала климаты
Күрһәткес	Ғин	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Йыл
Абсолют максимум, °C	19,5	22,4	28,7	34,4	35,1	40,2	42,0	40,6	37,9	33,3	27,2	22,8	42,0
Уртаса максимум, °C	6,6	7,7	12,6	18,9	23,1	28,1	31,2	30,9	26,4	19,8	12,8	8,4	18,9
Уртаса температура, °C	2,3	3,1	7,2	12,7	17,2	21,7	24,9	24,7	20,2	14,2	7,9	3,7	13,3
Уртаса минимум, °C	−0,8	0,0	3,2	8,4	12,4	16,5	19,8	19,5	15,4	10,4	4,9	1,3	9,3
Абсолют минимум, °C	−24,4	−14,8	−12,8	−3,8	1,0	6,3	9,3	8,9	0,8	−6,4	−7,1	−20,5	−24,4
Яуым-төшөм нормаһы, мм	18,9	25,8	30,3	50,5	77,6	76	44,9	47,5	35,6	37,5	29,9	21	495,5
Сығанаҡ: Погода и климат (температура), Всемирная метеорологическая организация (ВМО), Гонконг обсерваторияһы (яуым-төшөм нормаһы)

Туғанлашҡан ҡалалар

Ҡалалар дуҫлығын иҫкә төшөрөп торған юл күрһәткесе (Саарбрюккен, Германия)

Тбилиси менән туғанлашҡан ҡалалар:

• Саарбрюккен (нем. Saarbrücken), Германия (1975)^[36]
• Ереван (әрм. Երևան), Армения
• Нант (франц. Nantes), Франция (1979)^[36]
• Любляна (слов. Ljubljana), Словения (1975)^[36]
• Инсбрук (нем. Innsbruck), Австрия (1982)^[36]
• Атланта (ингл. Atlanta), АҠШ (1987)^[36]
• Сан-Антонио (ингл. San Antonio), АҠШ (1994)
• Палермо (итал. Palermo), Италия (1987)^[36]
• Бристоль (ингл. Bristol), Бөйөк Британия (1988)^[36]
• Бильбао (исп. Bilbao, баск. Bilbo), Испания (1989)^[36]
• Киев (укр. Київ), Украина (1999)^[36]
• Астана (ҡаҙ. Астана), Ҡаҙағстан (2005)^[36]
• Вильнюс (лит. Vilnius), Литва (2009)^[36]
• Варшава (пол. Warszawa), Польша (2010)^[36]
• Кишинёв (молд. Chişinău), Молдавия (2011)^[37]
• Томск, Рәсәй (2002)^[38]
• Грозный (чеч. Соьлжа-ГӀала), Рәсәй
• Доха (ғәр. الدوحة‎‎‎), Катар (2012)^[39]