Учалы

Учалы́ (рус. Учалы )  — республика әһәмиәтендәге ҡала. Башҡортостандың көнсығышында, Урал тауҙары итәгендә, Өфөнән 350 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Учалы районының административ үҙәге (1965 йылдан алып)^[5].

Был терминдың башҡа мәғәнәләре лә бар, ҡарағыҙ: Учалы (мәғәнәләр).

Учалы
Учалы
Байраҡ[d]
Нигеҙләү датаһы	1955
Рәсми атамаһы	Учалы
Рәсми тел	башҡортса‎ һәм урыҫ теле
Дәүләт	Рәсәй
Административ үҙәге	Учалы ҡалаһы ҡала биләмәһе[d][1] һәм Учалы районы
Административ-территориаль берәмек	Учалы ҡалаһы ҡала биләмәһе[d]
Сәғәт бүлкәте	UTC+05:00[d]
Халыҡ һаны	36 175 кеше (2021)[2]
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	540 метр
Майҙан	46 км²[3][4]
Почта индексы	453700–453703
Рәсми сайт	uchaly-102.ru
Иң тәүге яҙма ваҡыты	XIX быуат
Урындағы телефон коды	34791
Учалы Викимилектә

География

Өфөнән көньяҡ көнсығышҡа табан 376 км алыҫлыҡта Башҡортостандың Урал аръяғы төньяғында, Ҡарағастүбә (586 м) һәм Олотау (659 м) тауҙары араһындағы уйпатлыҡта урынлашҡан. Учалы ҡалаһы биләмәһе сиктәрендә, Энергетиктар урамы буйлап һәм Бурансы биҫтәһенән төньяҡҡа ҡарай Кесе Учалы күле урынлашҡан

Исем

Учалы атамаһының башҡа варианттары — Асыуҙы, Ушалы^[6].

«Учалы» исеме ҡала эргәһендәге күл атамаһынан килә. XVIII быуаттың бөтә документтарында һәм 1786 йылғы картала был күл Ачулы — Асулы тип бирелгән. Уның башҡортса мәғәнәһен ҡайһы бер ғалимдар «асыулы» һүҙенә бәйләй, икенселәр иһә «асылы» — әсе, татырлы һуҙенән алынған тип аңлата; «юшалы» (йәшмәле) тигән аңлатма ла бар.

Бер риүәйәт буйынса, Учалы исеме «Үс алды» һүҙенән килә. XIV быуатта Аҡһаҡ Тимер Туҡтамыш ханды еңеп, уның союздаштары булған бер-нисә башҡорт ырыуын юҡҡа сығарған урын тип аңлатыла.

Тарихы

Учалы төбәге төрлө файҙалы ҡаҙылмаларға бай булғанлыҡтан, бында XVIII быуатта уҡ рудниктар барлыҡҡа килә. Был ерҙәрҙә борон-борондан төрлө төҫлө һәм ҡара металл рудалары, шул иҫәптән алтын һәм баҡыр сығарыла. Төрлө биҙәкләү таштары ла, айырыуса йәшмә күп табыла.

1830 йылда ер өҫтөнә сығып тороусы алтын ятҡылыҡтары табыла. XIX быуатта урыҫ помещиктары бында 7,5 тонна алтын ала. ХХ быуат башында ятҡылыҡтарҙың күбеһе сит ил кешеләре ҡулында була. Башҡорт типтәрҙәре, ер аҙлыҡҡа күрә төрлө приискыларҙа, шахталарҙа ялланып көн күрә.

РСФСР Юғары Советы Президиумының 1963 йылдың 1 февралендәге Указы менән, Бәләкәй Учалы һәм Яңы Учалы ҡасабалары «Учалы» исеме бирелгән яңы ҡалаға берләштерелә.

1975 йылда архитетор Салауат Шәбиев Учалы ҡалаһының планлаштырыу проекты эшләй.

2009 йылда «Башкиргражданпроект» институты әҙерләгән ҡаланың яны генераль планы раҫлана.

Билдәле шәхестәре

• Абдрахманов Ильяс Әхмәт улы (21.10.1951), хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре. Техник фәндәр кандидаты (2009). Башҡорт АССР-ының 12-се саҡырылыш Юғары Советы һәм Башҡортостан Республикаһының 2-се һәм 3-сө саҡырылыш Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай депутаты. Рәсәй Федерацияһының (2007) һәм Башҡортостан Республикаһының (1999) атҡаҙанған металлургы. Рәсәй Хөкүмәте премияһы лауреаты (2003). 2‑се дәрәжә Изге Станислав (2002), Башҡортостан Республикаһының Халыҡтар дуҫлығы ордены (2002) һәм Салауат Юлаев (2008) ордендары кавалеры.
• Ғүмәрова Лилиә Салауат ҡыҙы (16.12.1976), Башҡортостан Республикаһының һәм Рәсәй Федерацияһының дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, ғалим. 2012—2014 йылдарҙа Башҡортостан Хөкүмәте Премьер-Министр урынбаҫары, 2014 йылдан Рәсәй Федерацияһының Федераль Йыйылышының Федерация Советында Башҡортостан Республикаһы дәүләт власы башҡарма органы вәкиле. Педагогия фәндәре кандидаты.
• Минасов Марат Шамил улы (23.03.1951), дәүләт хеҙмәте ветераны. 1998 йылдан Башҡортостан Республикаһы иҡтисад министры урынбаҫары, 2007 йылдан — беренсе урынбаҫары. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы (2003)^[7].
• Ишниязова Дияна Рафаэль ҡыҙы (22.12.1975) — йырсы, халыҡ йырҙарын башҡарыусы, Хөсәйен Әхмәтов исемендәге Башҡорт дәүләт филармонияһының солист-вокалисы, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған артисы^[8].

Иҡтисад

Ҡаланың иҡтисад нигеҙе — сеймал табыу һәм яғыулыҡ әҙерләү сәнәғәте, эшкәртеү сәнәғәте.

• Учалы тау-байыҡтырыу комбинаты
• май-сыр заводы
• тегеү фабрикаһы
• урман машиналарын эшләү заводы
• тимер-бетон заводы
• “Газ Сервис” ПАЙ-ның “Учалыгаз” филиалы
• “Башҡортостан—Көнсығыш энергетик тауар һатыу компанияһы” ЯСЙ филиалы Белорет бүлексәһенең Учалы участкаһы
• Учалы йылылыҡ селтәрҙәре, ПАЙ
• “Учалы электр селтәрҙәре” ААЙ
• «“Баштальк” тау ҡаҙылма компанияһы»
• “Башкиргеология” ААЙ филиалы

Транспорт

Район биләмәләре аша Белорет—Учалы—Мейәс—Силәбе, Учалы—Магнитогорск (Ахун ауылы йәки Межозерный аша), Учалы—Ҡорама— Уй—Силәбе автомобиль юлдары үтә.

Тимер юлы. Район аша Рәсәй тимер юлдарының Көньяҡ Урал бүлексәһенә ҡараған Межозерный—Учалы—Мейәс тимер юлы үтә. 1995 йылға тиклем бынан Учалы—Өфө—Күмертау—Ырымбур поезы йөрөнө.

2000 йылдан поезд Күмертауға тиклем, 2005 йылдан — Өфө тиклем генә барһы, 2010 йылдан — Мейәскә тиклем генә йөрөй. 2012 йылдан ошо юлдан пассажирҙар ташыу туҡтатылды.

Гербы

Учалы ҡалаһы гербында Кеҫәртке урынлашҡан.

Ҡала панорамаһы

Учалы ҡалаһының Учалы тау-байыҡтырыу комбинаты идаралығы яғынан күренеше

Учалы ҡалаһының Учалы тау-байыҡтырыу комбинаты идаралығы яғынан күренеше

Учалы ҡалаһы Юлдаш ауылы яғынан

Учалы ҡалаһы Юлдаш ауылы яғынан

Галерея

• 
  Ташбик тау итәгендәге Тыныслыҡ урамы
• 
  Ҡаланың мәҙәниәт һәм ял итеү паркы. 2010 йыл (Реконструкция алдынан)
• 
  Ҡала һәм район хакимиәте урынлашҡан Карл Маркс урамы
• 
  Ҡалҡан күле
• 
  В. И. Ленин (Үҙәк) майҙаны. Һәйкәл артында Учалы филармонияһы (Ленин урамы, 27-се йорт).
• 
  Учалы ҡала-район муниципаль район хакимиәте йорто

Факттар

• Учалы урамы Асҡарҙа, Сибайҙа һәм Белоретта бар.
• Ҡаланан 1 километр алыҫлыҡта Учалы ауылы урынлашҡан. Унда йәшәгән 6,5 мең кеше Учалы ҡалаhының халҡы иҫәбенә инмәй.
• Ҡала 1965 йылдан Учалы районы үҙәге, быға тиклем ул Учалы ауылында булған.
• Район китапханаһы һәм район мәҙәниәт йорто, тимер-юл станцияһы Учалы ауылында урынлашҡан.
• Ҡаланан Силәбе өлкәһе сигенә тиклем 15 километр.
• Ҡалала 2 мәсет (үҙәк мәсет, З. Рәсүлев мәсете); 1 сиркәү бар.
• Ҡалала БДУ-ның филиалы эшләй.
• Учалы ҡалаһында урынлашҡан иң ҙур күл — Ҡарағайкүл Ҡатырға-рубероид заводы ҡалдыҡтары менән бысратылған.
• Учалы районында Яйыҡ (Урал) йылғаһы башлана.
• Учалы ҡалаһының иң оҙон урамы — Ленин урамы.
• Учалы халҡының күпселеге Башҡортостан урамында йәшәй (2 мең кеше).

Халыҡ һаны

Халҡы 37,9 мең кеше. Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)
1920 йыл 26 август
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар
1959 йыл 15 ғинуар
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар	32317	14855	17462	46,0 %	54,0 %
2002 йыл 9 октябрь	37196	17030	20166	45,8 %	54,2 %
2010 йыл 14 октябрь	37788	17351	20437	45,9 %	54,1 %

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

• 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

• 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

• 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

• 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

• 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

• 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
• 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
• Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Һылтанмалар

• Учалы // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9. (Тикшерелеү көнө: 22 март 2021)
• Учалы районының һәм ҡалаһының рәсми сайты 2010 йыл 9 октябрь архивланған.
• «Яйыҡ», Учалы ҡалаһы һәм районының берләштерелгән ижтимағи-сәйәси гәзите 2010 йыл 20 ноябрь архивланған.