Зэльва

Зэ́льва — мястэчка ў Беларусі, на рацэ Зальвянцы. Адміністрацыйны цэнтар Зэльвенскага раёну Гарадзенскай вобласьці. Насельніцтва на 2018 год — 6678 чалавек^[2]. Знаходзіцца за 132 км на паўднёвы ўсход ад Горадні; чыгуначная станцыя на лініі Ваўкавыск — Баранавічы.

Зэльва лац. Zelva
Панарама мястэчка
Герб Зэльвы Сьцяг Зэльвы
Першыя згадкі:	1258
Магдэбурскае права:	?[1]
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Гарадзенская
Раён:	Зэльвенскі
Плошча:	15 км²
Вышыня:	138 м н. у. м.
Насельніцтва:	6678 чал. (2018)[2]
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 1564
Паштовы індэкс:	231940
СААТА:	4226551000
Нумарны знак:	4
Геаграфічныя каардынаты:	53°9′0″ пн. ш. 24°49′0″ у. д.
Зэльва на мапе Беларусі ± Зэльва Зэльва
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
https://zelva.gov.by

Зэльва — даўняе магдэбурскае мястэчка гістарычнай Ваўкавышчыны (частка Наваградчыны). Да нашага часу тут захавалася Траецкая царква (магчыма, былы тэатар Сапегаў) у стылі клясыцызму, помнік архітэктуры XIX ст. У двары царквы стаіць помнік беларускай пісьменьніцы Ларысе Геніюш. Сярод мясцовых славутасьцяў вылучаўся комплекс мураванага гасьцінага двара на Рынку, дзе праводзіўся славуты Зэльвенскі кірмаш, найбольшы ў Вялікім Княстве Літоўскім.

Назва

Тапонім Зэльва ўтварыўся ад назвы ракі Зальвянкі, раней Зальвеі. Тым часам гідронім, як мяркуецца, мае балтыйскае (імаверна, яцьвяскае) паходжаньне, дакладных адпаведнасьцяў у сучасных мовах няма^[3].

Гісторыя

Асноўны артыкул: Гісторыя Зэльвы

Вялікае Княства Літоўскае

Афіцыйна^[4] пачатак гісторыі Зэльвы вядзецца ад 1258 году, калі ў Іпацьеўскім летапісе ўпамінаецца населены пункт, што існаваў на яе месцы. Імаверна, старажытнае паселішча знаходзілася ў паўднёва-ўсходняй частцы сучаснага мястэчка, дзе існуе гара, якая ўзвышаецца над навакольлем на 20—25 мэтраў^[5].

Паводле сучасных энцыкляпэдычных даведнікаў, першы пісьмовы ўпамін пра Зэльву (Вялікую Зэльву) як сяло датуецца 1470 годам, калі Міхал Нацавіч заснаваў тут касьцёл^[6]. У 1477 годзе касьцёл зьявіўся ў суседнім маёнтку Малой Зэльве, уладаньні Івана Гінейтавіча. У XVI стагодзьдзі паселішчам валодалі Вішнеўскія, Ільлінічы, Забярэзінскія, Зяновічы, Камароўскія і інш. У 1524 годзе Вялікая Зэльва ўпамінаецца ў дакумэнтах як мястэчка ў складзе Ваўкавыскага павету. У першай палове XVII стагодзьдзя мястэчка перайшло ў валоданьне Сапегаў.

Рынак. Мураваныя крамы, 1723 г.

У 1616 годзе Зэльва складалася зь невялікага Рынку і трох вуліцаў; працавалі 17 шынкоў і 2 млыны. У 1643 годзе князь Казімер Леў Сапега прымаў тут караля і вялікага князя Ўладзіслава Вазу. У 1720^[6] годзе Сапегі атрымалі права праводзіць у мястэчку штогадовы кірмаш, які на працягу 130 гадоў заставаўся найбольшым у Вялікім Княстве Літоўскім. Сюды прыязджалі купцы з Украіны, Польшчы, Швэцыі, Даніі, Італіі, Прусіі, Аўстрыі, Францыі і Расеі. Пасярод Рынку існаваў гасьціны двор з 200 крамамі. Апроч кірмашоў, разьвіцьцю Зэльвы спрыяла і зручнае геаграфічнае становішча на гандлёвым шляху Менск — Слонім — Ваўкавыск — Горадня — Беласток. На рацэ Зальвянка, якая была ў той час суднаходным прытокам Нёмана, існаваў рачны порт. Сапегі ганарыліся мястэчкам, называлі яе «Зэльвенскім графствам». У XVIII стагодзьдзі тут зьявіўся тэатар, у якім гралі беларускія, польскія і францускія акторы. У 1739 годзе пачала дзеяць рэзыдэнцыя ордэну піяраў.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795 год) Зэльва апынулася ў склад Расейскай імпэрыі. Жыхары мястэчка бралі актыўны ўдзел у паўстаньні Т. Касьцюшкі, вызвольным паўстаньні 1830—1831 гадоў, нацыянальна-вызвольным паўстаньні К. Каліноўскага. За ўдзел у паўстаньні 1830—1831 гадоў расейскія ўлады канфіскавалі Зэльву ў Сапегаў. На 1863 год тут было 163 будынкі. У 1886 годзе праз Зэльву прайшла чыгунка Баранавічы — Беласток. У канцы XIX ст. працавалі 2 броварныя і медавараны заводы, сьвечачная майстэрня, расейскія мужчынская і жаночая народныя вучэльні, лесапільня. У пачатку XX ст. Малая Зэльва ўвайшла ў межы Зэльвы.

За часамі Першай сусьветнай вайны ў 1915 годзе Зэльву занялі войскі Нямецкай імпэрыі.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Зэльва абвяшчалася часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яна ўвайшла ў склад Беларускай ССР^[7]. Згодна з Рыскай мірнай дамовай 1921 году Зэльва апынулася ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, дзе стала цэнтрам гміны Ваўкавыскага павету Беластоцкага ваяводзтва.

У 1939 годзе Зэльва ўвайшла ў БССР, дзе 15 студзеня 1940 году атрымала афіцыйны статус пасёлку гарадзкога тыпу і стала цэнтрам раёну (у 1962—1965 гадох уваходзіла ў склад Ваўкавыскага, у 1965—1966 гадох — Мастоўскага р-наў^[8]). У Другую сусьветную вайну з 14 ліпеня 1941 да 12 чэрвеня 1944 году мястэчка знаходзілася пад акупацыяй Трэцяга Райху.

• Мястэчка на старых здымках
• 
  Вуліца Царкоўная. Старая царква, 1900 г.
• 
  Вуліца Касьцельная. Касьцёл, 1916 г.
• 
  Рынак. Новая царква-мураўёўка, 1916 г.
• 
  Сынагога(de), да 1939 г.

• 
  Рынак, да 1939 г.
• 
  Вуліца Млынавая. Млын, 1941 г.
• 
  Вуліца Вакзальная, 1917 г.
• 
  Аэрафотаздымак, 16.05.1915 г.

Насельніцтва

Дэмаграфія

• XIX стагодзьдзе: 1829 год — 1103 чал., зь іх 276 хрысьціянаў (159 муж. і 117 жан.), 827 юдэяў (452 муж. і 375 жан.); 1830 год — 621 муж., зь іх шляхты 4, духоўнага стану 3, мяшчанаў-юдэяў 453, мяшчанаў-хрысьціянаў і сялянаў 155^[9]; 1857 год — 1950 чал.^[10]; 1863 год — 1316 чал., у тым ліку 824 юдэі^[11]; 1897 год — 2879 чал.^[12]
• XX стагодзьдзе: 1909 год — 1,8 тыс. чал.^[13]; 1971 год — 4,3 тыс. чал.
• XXI стагодзьдзе: 2006 год — 7,7 тыс. чал.^[14]; 2007 год — 7,7 тыс. чал.; 2008 год — 7,7 тыс. чал.; 2009 год — 7396 чал.^[15] (перапіс); 2016 год — 6906 чал.^[16]; 2017 год — 6795 чал.^[17]; 2018 год — 6678 чал.^[2]

Забудова

Вуліцы і пляцы

Афіцыйная назва	Гістарычная назва	Былыя назвы
17 верасьня вуліца	Млынавая вуліца
50 год ВЛКСМ вуліца	Касьцельная вуліца
Булака вуліца	Фабрычная вуліца
Кастрычніцкая вуліца	Выганская вуліца
Пушкіна вуліца	Ружанская вуліца[18]
Савецкая вуліца	Царкоўная вуліца	Маршалкаўская вуліца

Эканоміка

Прадпрыемствы харчовай, лёгкай і будаўнічых матэрыялаў прамысловасьці.

• Філія «Камбінат каапэратыўнай прамысловасьці» Зэльвенскага раённага спажывецкага таварыства
• РУП «Трыкатажная фабрыка „Зальвянка“»

Турыстычная інфармацыя

На гістарычным Рынку

Інфраструктура

Спыніцца можна ў местачковай гасьцініцы. На беразе Зэльвенскага вадасховішча знаходзіцца турыстычная сядзіба «Лаўрыновічы».

Славутасьці

• Капліца (XIX ст.; каталіцкая)
• Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (1913)
• Млын (канец XIX ст.)
• Царква Сьвятой Тройцы (1815, паводле іншай вэрсіі — тэатар Сапегаў^[19]; Сьвяты Пасад, цяпер у валоданьні Маскоўскага патрыярхату)
• Чыгуначная станцыя (XIX ст.)

У двары Зэльвенскай царквы — помнік беларускай пісьменьніцы Ларысе Геніюш.

Страчаная спадчына

• Гасьціны двор (XVIII ст.)
• Сынагога (XVIII ст.)
• Царква Сьвятой Тройцы (2-я палова XIX ст., мураўёўка)

Галерэя

• Краявіды Зэльвы
• 
  Царква Сьвятой Тройцы
• 
  Царква, інтэр’ер
• 
  Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы
• 
  Касьцёл, інтэр’ер

Асобы

• Ларыса Геніюш (Міклашэвіч, 1910—1983) — беларуская паэтка, пісьменьніца, дзяячка нацыянальнага руху