Аліта

Алі́та^[2], таксама Алі́тус (літ.: Alytus) — горад у Літве, цэнтр Аліцкага павета і этнакультурнага рэгіёну Дзукія. Горад знаходзіцца на рацэ Нёман, недалёка ад мяжы з Польшчай і Беларуссю.

Горад Аліта літ.: Alytus Герб Сцяг Краіна  Літва Статус павятовы і раённы цэнтр, гарадское самакіраванне Павет Аліцкі Каардынаты 54°24′ пн. ш. 24°03′ у. д.HGЯO Заснаваны 1377 Першая згадка 1377 Плошча 48 км² Вышыня цэнтра 93 м Насельніцтва ▲51 856 чал. (1 студзеня 2023)[1] Часавы пояс UTC+2, летам UTC+3 Тэлефонны код 315 Паштовыя індэксы LT-62001 Афіцыйны сайт alytus.lt (літ.)​ (англ.) Аліта на карце Літвы

Медыяфайлы на Вікісховішчы

Гісторыя

Упершыню згадваецца ў хроніцы Віганда Марбургскага пад 1377 годам як драўляны замак Oliten у Вялікім Княстве Літоўскім, які бараніў дарогу на Вільню і Трокі, крыжакі захапілі і разарылі яе разам з Мераччу.

Наступным разам згадваецца каралём Ягайлам у грамаце ад 28 красавіка 1387 года, калі разам з усім Троцкім княствам Аліцкі замак з воласцю перададзены князю Скіргайлу^[3].

Таксама замак згадваецца падчас паходаў крыжакоў і Вітаўта на Літву падчас міжусобіцы з Ягайлам (1389—1392), У хроніцы Віганда распавядаецца, што падчас паходу на Аліту сярод нямецкіх і англійскіх крыжакоў узнялася спрэчка, хто будзе несці харугву святога Георгія, спрэчка вырашылася толькі ўмяшаннем Вітаўта. Пасля гэтага саюзныя войскі «рушылі наперад, прышлі з харугвамі да Аліты, дзе забілі і ўзялі ў палон 2000 чалавек. Быў там і Вітаўт»^[4]. Напэўна, колькасць загінулых і палонных перабольшана, у экспазіцыі Аліцкага краязнаўчага музея яна даецца як 200, але частыя выпадкі, калі лічба даецца без сумневаў, напрыклад, у Ёнаса Басанавічуса.

Пасля Грунвальдскай бітвы (1410) замак страціў стратэгічнае значэнне, і да пачатку XVI стагоддзя Аліта знікае з пісьмовых крыніц. У 1504 Аліта была перададзеная вялікім князем Аляксандрам ў карыстанне Яну Юр’евічу Забярэзінскаму ў кошт выплаты пазык. Яго сын, вялікі літоўскі маршалак Ян Забярэзінскі фундаваў у Аліце касцёл св. Яна Хрысціцеля, св. Панны Марыі і Св. Мікалая актам ад 23 красавіка 1524 года, касцёлу была запісаная маёмасць на ўтрыманне. У 1536 годзе Жыгімонт Аўгуст пацвердзіў перадачу Аліты Яну Забярэзінскаму ў пажыццёвае карыстанне, а пасля перадаў мястэчка сваёй жонцы Барбары Радзівіл.

15 чэрвеня 1581 года кароль Стэфан Баторый надаў Аліце магдэбургскае права, гараджанам дазвалялася самастойна вырашаць усе спрэчкі і судовыя справы. Таксама Баторы надаў наступныя важныя прывілеі: 1) вызваліў гараджан ад працоўнай павіннасці за валокі прынятай гарадской зямлі і пакінуў толькі чынш; 2) абмяняў гарадскі лес у Даўгайскай пушчы; 3) накіраваў дарогу Мерач-Коўна праз Аліту. Гэтыя прывілеі ў нязменным выглядзе пацвярджалі і наступныя каралі. Гербам нададзена белая ружа ў чырвоным полі (герб «Порай»).

З 1588 года — цэнтр Аліцкай эканоміі.

Неаднаразова разбуралася ў войнах XVII стагоддзя.

У 1670 годзе ў левабярэжнай Аліце пабудаваны касцёл святога Анёла-ахоўніка, заснавана парафія. Горад моцна пацярпеў у Паўночную вайну і ад пажараў 1733 і 1736 гадоў^[5]. У 1755 годзе з Трокаў і Мерачы ў Аліту пераведзены павятовыя суды, з-за больш выгоднага геаграфічнага становішча ў цэнтры Троцкага павета.

Гарадское самакіраванне захоўвалася да Сойма 1776 г.

Пры трэцім падзеле Рэчы Паспалітай у 1795 годзе горад Аліта быў падзелены па Нёмане: частка горада на яго правым беразе адышла да Расійскай імперыі, частка горада на левым беразе — Прусіі.

У 1807—1815 гадах левабярэжная частка Аліты ўваходзіла ў склад Варшаўскага герцагства, з 1815 года — у склад Царства (Каралеўства) Польскага ў складзе Расійскай імперыі. Правабярэжная частка горада мела статус мястэчка Троцкага павета Віленскай губерні.

У 1818 годзе быў узведзены мураваны касцёл святога Людовіка (на месцы былога касцёла, які фундаваў Ян Забярэзінскі).

Адміністрацыйны падзел горада быў скасаваны толькі пасля паўстання 1863 года.

У канцы ХІХ стагоддзя Аліта атрымала статус абарончага горада (крэпасць 3-га ранга), тут прайшла чыгунка, былі пабудаваны абарончыя фартыфікацыі (чатыры фарты і артылерыйская батарэя).

Падчас Першай сусветнай вайны Аліта была занята нямецкімі войскамі. 12 лютага 1919 года ў Аліце адбыліся баі паміж літоўскім войскам і Чырвонай Арміяй.

Пасля польска-літоўскіх баёў і падпісання пагаднення паміж Польшчай і Літвой у 1919 годзе Аліта трапіла ў склад Літвы. У 1940 годзе Аліта апынулася ў складзе Літоўскай ССР. З 1941 да 1944 года горад знаходзіўся ў нямецкай акупацыі, а потым зноў трапіў у склад СССР да 1991 года.

Эканоміка

Прадпрыемствы машынабудавання, тэкстыльнай, камбікормавай і харчовай прамысловасці; вытворчасць будаўнічых матэрыялаў^[6].

Насельніцтва

Год Колькасць 1968 22 500 [7] 1987 71 000 [8][9] 2001 71 460 [1] 2002 71 261 [1] 2003 71 012 [1] 2004 70 053 [1] 2005 68 838 [1] Год Колькасць 2006 67 443 [1] 2007 66 749 [1] 2008 65 856 [1] 2009 64 770 [1] 2010 63 630 [1] 2011 60 302 2012 58 515 Год Колькасць 2013 57 281 2014 56 357 2015 55 614 2016 54 431 2017 52 792 [1] 2018 51 534 [10] 2019 50 422 [11] Год Колькасць 2020 49 895 [11] 2021 52 727 [1] 2022 51 793 [11] 2023 51 856 [1]

Культура

Краязнаўчы музей.

Гарады-пабрацімы

•  Ірпінь, Украіна (2019)
•  Альбана-Лацыяле^[d], Італія
•  Амацкі край, Латвія (2010)^[12]
•  Аполе, Польшча (1993)^[13]
•  Астралэнка, Польшча (2002)^[12]
•  Батчурка, Швецыя (2000)^[12]
•  Бярдзічаў, Украіна (2005)^[12]
•  Велізі-Вілакубле^[d], Францыя (2013)^[12]
•  Гіжыцкі павет, Польшча (2011)^[12]
•  Крамянчуг, Украіна (2017)^[12]
•  Кроўлі^[d], Вялікабрытанія (2012)^[12]
•  Мандал, Нарвегія (1996)^[12]
•  Нінбо, Кітай (2014)^[12]
•  Рочэстэр, ЗША (2010)^[14]
•  Руан, Францыя (2004)^[12]
•  Сан-Марцін^[d], Аргенціна (2006)
•  Сувалкі, Польшча (1996)
•  Факшаны, Румынія^[15]
•  Хірацука, Японія (2017)^[12]
•  Цэсіс, Латвія^[16]
•  Элк, Польшча (2014)^[12]

Вядомыя асобы

• Саўлюс Казевічус (нар. 1975) — літоўскі баскетбаліст.

Зноскі

1. Resident population by city / town at the beginning of the year — State Data Agency of Lithuania, 2023. Праверана 12 лютага 2023.

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q112626509'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q12663462'></a>
2. Вялікі гістарычны атлас Беларусі : у 4 т. / Дзяржаўны камітэт па маёмасці Рэспублікі Беларусь, Рэспубліканскае унітарнае прадпрыемства «Белкартаграфія»; рэдкалегія: В. Л. Насевіч (галоўны рэдактар) [і інш.]. — Мінск: Белкартаграфія. — Т. 4 / [рэд. В.Л. Насевіч]. — 270 с., іл. с. — ISBN 978-985-508-476-2. С. 19.
3. «А отъ Троковъ за Немонъ рубежъ отъ Мерецкаго города поколя Мерецкая волость, оттуля внизъ по Немну алижъ и до Немецъ оба полъ Немна, и пуща по старому и городки: первый Немунекъ и волостка, второй — Олита и волостка, третій Пуня и волос(т)ка, четвертый Бирштанъ и волостка». Jakubowski, Jan. Opis Księstwa Trockiego z r. 1387: przyczynek do badań nad ustrojem Litwy przedchrześcijańskiej // Przegląd historyczny t. 5 (1907), s. 45.
4. Гагуа Р. Б. Междоусобная война Витовта против Скиргайло (1390—1392) в описании в «Новой хронике Пруссии» Виганда фон Марбурга // Вестник Полесского государственного университета. Серия общественных и гуманитарных наук. 2015.
5. Аліта // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — С. 220. — 688 с. — ISBN 985-11-0314-4 (т. 1), ISBN 985-11-0315-2.
6. Алітус // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 1: А — Аршын / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1996. — Т. 1. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0036-6 (т. 1).
7. Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. — Т. 1. — С. 438.

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17378135'></a>
8. Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 1: А — Аршын — Мн.: 1996. — Т. 1. — С. 261. — 552 с. — ISBN 978-985-11-0036-7

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17428485'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q13028710'></a>
9. Географический энциклопедический словарь: Географические названия / под ред. В. М. Котляков — 3-е изд. — М.: Большая российская энциклопедия, 1989. — С. 22. — 903 с. — ISBN 5-85270-216-1

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q120475222'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q4236098'></a>
10. State Data Agency of Lithuania Праверана 2 чэрвеня 2019.

    <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q12663462'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q33102669'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q55566806'></a>
11. Resident population by city / town at the beginning of the year — State Data Agency of Lithuania, 2023. Праверана 19 чэрвеня 2022.

    <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q112626509'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q12663462'></a>
12. https://www.alytus.lt/lt/apie-alytu/tarptautinis-bendradarbiavimas-1
13. https://www.opole.pl/dla-mieszkanca/alytus
14. https://www.cityofrochester.gov/article.aspx?id=8589949403
15. https://www.focsani.info/pagina/cooperare-internationala
16. https://www.cesis.lv/lv/novads/cesu-novads/starptautiska-sadarbiba-73241/