Белавежа

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Белавежа (значэнні).

Белаве́жа^[2] (польск.: Białowieża) — вялікая вёска ў Гайнаўскім павеце Падляскага ваяводства (Польшча), каля ракі Нараўка. Сядзіба гміны Белавежа. Насельніцтва складае 2270 чалавек (2002 г.).

Вёска
Белавежа
польск.: Białowieża
Герб
52°42′14″ пн. ш. 23°51′09″ у. д.HGЯO
Краіна	Польшча
Ваяводства	Падляскае
Павет	Гайнаўскі
Гміна	Белавежа
Гісторыя і геаграфія
Заснаваны	1699
Вышыня цэнтра	163 м
Часавы пояс	UTC+1, летам UTC+2
Насельніцтва
Насельніцтва	▼1 620 чал. (31 сакавіка 2021)[1]
Лічбавыя ідэнтыфікатары
Тэлефонны код	85
Паштовы індэкс	17-230
Іншае
0023076
bialowieza.net.pl (польск.)
Белавежа Белавежа
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Гісторыя

Сляды дзейнасці чалавека на тэрыторыі сучаснай гміны Белавежа сведчаць, што паселішча існавала тут у раннім каменным веку. Найстарэйшыя сляды дзейнасці чалавека датаваныя неалітам, прыкладна 5 тысяч гадоў таму. У 1827 ва ўрочышчы Старая Белавежа было адкрытае масавае пахаванне, а да 1976 года на тэрыторыі Белавежскага нацыянальнага парку налічана 30 месцазнаходжанняў курганоў.

У XIII стагоддзі ваколіцы Белавежы былі прыгранічнай тэрыторыяй Мазавецкага, Галіцка-Валынскага княстваў, Вялікага Княства Літоўскага і яцвяжскіх плямёнаў.

У часы Рэчы Паспалітай абодвух народаў абшар уваходзіў у склад Берасцейскага ваяводства Вялікага Княства Літоўскага. Першыя згадкі пра паселішча ў Белавежы датаваныя 1639 годам, калі тут існаваў фальварак і двор караля Уладзіслава IV Вазы. Наступны двор паўстаў у часы панавання Аўгуста III Саса. У 1775 годзе вёска налічвала 20 двароў.

Па трэцім падзеле ў 1795 годзе Белавежа адышла да Расійская імперыі. Падчас Лістападаўскага паўстання 1831 года ўся лясная варта далучылася да паўстанцаў, а ў 1863 года тут адбываліся сутычкі аддзелаў Рамана Рагінскага, Ануфрыя Духінскага і Валерыя Урублеўскага з расійскімі войскамі.

У 1915—1918 года Белавежа знаходзілася пад акупацыяй Германіі, а ў 1919 сюды ўвайшлі польскія войскі.

Установа лясной адукацыі «Ягелонскае»

З 3 лютага па 2 красавіка 1932 года падчас забастоўкі рабочых лесапільных заводаў Гайнаўкі прайшоў «Марш галодных» да Белавежы ў якім ад стрэлаў паліцыі загінуў Ян Верпахоўскі^[3].

1 верасня 1939 Белавежу бамбардзіравалі лётчыкі Люфтвафэ, была пашкоджана царква. Пасля заняцця Белавежы 3-й танкавай дывізіяй Трэцяга рэйха яна была перададзена СССР, які заняўся высяленнем мясцовага насельніцтва ў Сібір. У час нямецка-савецкай вайны 322-і батальён нямецкай паліцыі праводзіў у ваколіцах забойствы мясцовага насельніцтва. У 1943 годзе тут дзейнічала партызанскія брыгады, аддзелы Арміі Краёвай а ў 1944—1945 у раёне Белавежскай пушчы дзейнічаў аддзел маёра Зыгмунта Шандаляжа «Лупашкі».

25 ліпеня 1944 Іосіф Сталін з дэлегатамі ПКНВ (Эдвард Асубка-Мараўскі, Андрэй Вітас) у Маскве падзялілі Белавежскую пушчу паміж ПНР і БССР. Белавежа адышла Польшчы.

Восенню 1944 г. звыш 6 тысяч жыхароў Белавежы Гайнаўскай гміны накіравалі ў ЦК КП(б)Б калектыўны ліст, у якім прасілі «партыю і ўрад БССР» далучыць г. Белавежу і Белавежскую пушчу да БССР^[4].

У 1975—1998 гадах уваходзіла ў склад Беластоцкага ваяводства.

Гаспадарка

Музей Белавежскага Нацыянальнага Парка

У Белавежы знаходзіцца сядзіба Белавежскага нацыянальнага парку, Белавежская геабатанічная станцыя (польск.: Białowieska Stacja Geobotaniczna) Варшаўскага ўніверсітэта, Інстытут біялогіі сысуноў Польскай Акадэміі навук^[5] і Еўрапейскі цэнтр натуральных лясоў Інстытута паляўнічага лясніцтва.

Транспарт

Ваяводская дарога 689 ад Бельска.

З 2005 года ў вёсцы Грудкі за 4 км ад Белавежы дзейнічае пешаходна-веласіпедны польска-беларускі памежны пераход.

Турызм

Дырэкцыя Белавежскага нацыянальнага парку і музей прыроды

Белавежа прыцягальная для турыстаў дзякуючы нацыянальнаму парку «Белавежская пушча», уключанаму ў спіс Сусветнай спадчыны UNESCO. Дзейнічаюць аграсядзібы.

Славутасці

Царква Св. Мікалая ў Белавежы

Абеліск, прысвечаны паляванню Аўгуста III у 1752 годзе.

Алтар у касцёле

Касцёл

• Царква Св. Мікалая
• Касцёл
• абеліск на тэрыторыі палаца расійскага імператара
• Палацава-паркавы ансамбль XIX стагоддзя.
• чыгуначная станцыя Белавежа Таварная, пабудаваная ў 1903 годзе
• скансен — музей пад адкрытым небам драўлянага дойлідства ўсходнеславянскага насельніцтва Падляшша
• дом ксяндза (1933)
• воданапорная вежа

Вядомыя асобы

• Аляксандр Аляксандравіч Вашкевіч — Герой Савецкага Саюза.
• Альберт Асоўскі (1920—2004) — беларускі грамадскі і вайсковы дзеяч.
• Георгій Валкавыцкі (1923—2013) — беларускі паэт і пісьменнік.

У вёсцы пахаваны беларускі вайсковы дзеяч Язэп Булак-Балаховіч.

Зноскі

1. https://bdl.stat.gov.pl/api/v1/data/localities/by-unit/062013805022-0023076?var-id=1639616&format=jsonapi Праверана 5 кастрычніка 2022.
2. Напісанне ў адпаведнасці з ТКП 236-2010 (03150) «Спосабы і правілы перадачы геаграфічных назваў і тэрмінаў Рэспублікі Польшча на беларускую мову». Гл. польска-беларускую практычную транскрыпцыю.
3. Палуян, І. В. Белавежска-Гайнаўская забастоўка рабочых лесапільных заводаў // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 1: А — Беліца / Рэдкал.: М. В. Біч і інш.; Прадм. М. Ткачова; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1993. — С. 342—343. — 20 000 экз. — ISBN 5-85700-074-2.
4. Вялікі Анатоль. На раздарожжы. Беларусы і палякі ў час перасялення (1944-1946 гг.) / Селяменеў В. Дз.. — Мінск: Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь. Установа адукацыі "Беларускі дзяржаўны педагагічны універсітэт імя Максіма Танка". Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь. БДПУ, 2005. — 319; іл. с. — ISBN 985-435-915-8.
5. Афіцыйны сайт цэнтра даследавання млекакормячых Польскай акадэміі навук у Белавежы (польск.)