Веркаўская сядзіба

Веркаўская сядзіба, або Веркаўскі палац (літ.: Verkių dvaras, польск.: Pałac w Werkach) — гістарычны палацава-паркавы ансамбль у Верках (цяпер раён Вільні, Літва), былая рэзідэнцыя віленскіх біскупаў і арыстакратычных родаў.

Славутасць
Веркаўская сядзіба
54°44′52″ пн. ш. 25°17′33″ у. д.HGЯO
Краіна	Літва
Месцазнаходжанне	Віленскае гарадское самакіраванне
Архітэктурны стыль	класіцызм
Архітэктар	Лаўрын Гуцэвіч
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Гісторыя

Ранні перыяд

Мінулае падвіленскіх Веркаў, з рэзідэнцыяй, размешчанай на вяршыні высокага ўзгорка, абмытага водамі Віліі і яе безназоўнага прытоку, і калісьці акружанага непраходнымі лясамі, сягае паганскіх часоў^[1]. Навакольныя землі, даўнюю спадчыну літоўскіх князёў, кароль Уладзіслаў Ягайла ў 1387 г. перадаў віленскім біскупам. Цудоўнае прыроднае размяшчэнне і адначасова блізкасць горада прывялі да таго, што неўзабаве біскупы ўзвялі ў Верках драўляную, але, як падаецца, даволі велічную сядзібу, якая доўгі час павінна была служыць ім летняй рэзідэнцыяй. Гэты будынак стаяў на самым мысе гары, выцягнутай у напрамку поўнач-поўдзень, адкуль адкрываўся асабліва маляўнічы краявід^[2].

Для гэтага двара нейкія барэльефы павінен быў выканаць Пітэр Данкарс-дэ-Ры^[en] (пам. 1661)^[3]. Біскуп Абрагам Война (пам. 1649) двойчы прымаў у Верках караля Уладзіслава IV. Першы раз каля 1633 г., а другі раз у 1639 г. Каля 1700 г. тагачасны віленскі біскуп Канстанцін Казімір Бжастоўскі (1644—1722) разабраў стары двор сваіх папярэднікаў, які ўжо хіліўся да заняпаду, узвёў новы мураваны барочны палац і акружыў яго садам у стылі той эпохі. Ва ўладанні віленскіх біскупаў Веркі заставаліся да другой паловы XVIII ст.^[2]

Эпоха Масальскага і Патоцкіх

У 1779 г. ксёндз біскуп Ігнацы Масальскі (1726—1794), са згоды сойма і апостальскага нунцыя, хоць і не без вялікага супраціву капітула, перадаў Веркі ў сваю спадчынную ўласнасць, аддаўшы ўзамен радавы маёнтак Чырвоны Двор пад Немянчынам. Не маючы як духоўная асоба ўласнага патомства, ён запісаў гэтыя маёнткі дачцэ свайго брата, Юзафа Адрыяна, падскарбія надворнага літоўскага, і Ганны з Радзівілаў — Алене Апалоніі з Масальскіх (1763—1815), якая была замужам у першым шлюбе за князем Шарлем Жазэфам Эманюэлем дэ Лінем^[ru], а неўзабаве пасля яго смерці, з 1792 года, за Вінцэнтам Патоцкім герба «Пілява» (пам. 1825), падкаморыем каронным, генералам-лейтэнантам каронных войскаў, спадчыннікам Нямірава на Падоллі^{[заўв. 1]}. Акрамя Веркаў, яна атрымала ў пасаг таксама іншыя вялікія маёнткі, у тым ліку Палангу. З прычыны занадта вялікай адлегласці, якая падзяляла Веркі ад Нямірава, і ўзніклых з гэтага адміністрацыйных цяжкасцяў, Патоцкія неўзабаве прадалі Веркі Станіславу Пятру Ясінскаму герба «Ястрабец» (пам. у Вільні каля 1850 г.), маршалку шляхты Віленскага павета, з 1806 г. члену Мальтыйскага ордэна^[4][2].

Вітгенштэйны і наступныя ўладальнікі

Верагодна, за грошы з пасагу сваёй першай жонкі Стэфаніі Радзівіл (1809—1832), пасля якой ён атрымаў велізарны маёнтак, каля 1830 г. Веркі купіў князь Леў Пятровіч Вітгенштэйн^?! (пам. 1866), сын князя Пятра, фельдмаршала рускіх войскаў; другі раз, з 1834 г., жанаты з вядомай дабрачыннасцю і высакароднасцю княгіняй Леанілай з Баратынскіх^[ru] (1816—1918)^{[заўв. 2]}. Паколькі яго сын, Пётр, памёр у маладым узросце, усю фартуну атрымала ў спадчыну адзіная дачка Марыя (нар. 1829), народжаная ад Радзівілаўны, якая была замужам за князем Хлодвігам Гогенлоэ-Шылінгсфюрстам^?![2].

У канцы XIX стагоддзя іх сын Морыц^[de] распрадаў усе свае маёнткі, размешчаныя ў межах Расійскай імперыі. Тады Веркі набылі Чапялеўскія, а ад іх — Спінкі. Да 1939 г. рэшткі гэтых маёнткаў яшчэ некалькі разоў мянялі выпадковых уладальнікаў^[2].

• 
  План Веркаў (фрагмент). 1839 год. AGAD
• 
  Усходняя афіцына Веркаўскага палаца на літаграфіі Васіля Садоўнікава, 1846 год.
• 
  Уезд у Веркаўскі палац на літаграфіі Васіля Садоўнікава, 1846 год.
• 
  Школа для сялянскіх дзяцей у Верках на літаграфіі Васіля Садоўнікава, 1848 год.
• 
  Усходняя афіцына Веркаўскага палаца на малюнку Напалеона Орды, 1877 год. Нацыянальны музей у Кракаве
• 
  Веркі на малюнку Напалеона Орды, 1877 год.
• 
  Веркі на малюнку Вінцэнта Дмахоўскага, 1840 год. Літоўскі мастацкі музей

Архітэктура

Барочны палац

Барочны палац біскупа Канстанціна Казіміра Бжастоўскага павінен быў быць цалкам скончаны ў 1705 г., паколькі гаспадар мог прымаць у ім тады расійскага цара Пятра Вялікага^[5]. Аднак у 1773 г. ён знаходзіўся ўжо ў даволі сумным стане. Ксёндз Станіслаў Сестранцэвіч пісаў біскупу Масальскаму 2 верасня: «Праз дах Веркаўскага палаца нязмерна цячэ; трэба альбо гонтай пакрыць, альбо старацца купіць іншую дахоўку, якую яснавяльможны пан Кнакфус палічыў добрай, а гэтую садраць»^[6]. Са зместу ліста вынікае, такім чынам, што барочны палац мусіў быць захаваны, прынамсі яшчэ на нейкі час, хоць ужо ішлі працы па рэалізацыі новага, класіцыстычнага ансамбля^[2].

Класіцыстычная рэзідэнцыя

Да будаўніцтва новай рэзідэнцыі Масальскі спачатку спрабаваў прыцягнуць Якуба Фантана^[pl], але гэтыя намаганні не прынеслі станоўчага выніку. Невядома, пад чыім кіраўніцтвам вяліся папярэднія работы, якія працягваліся ўжо як мінімум з 1769 г. Гэта даказвае ліст М. Гербачэўскага, напісаны з Веркаў біскупу Масальскаму 4 чэрвеня таго года. Ён пісаў у ім: «Тутэйшую фабрыку, як можна, спяшаемся [пабудаваць]»^[7]. Хутчэй за ўсё, гэтыя працы з самага пачатку курыраваў Марцін Кнакфус (1740—1803), прафесар архітэктуры Віленскай акадэміі, архітэктар Яго Каралеўскай Мосці, які ў той час вёў усе будоўлі на тэрыторыі дыяцэзіі. З канца мая 1781 г. да будаўніцтва веркаўскага палаца быў, аднак, прыцягнуты Лаўрын Гуцэвіч. На працягу сваёй дзейнасці, якая працягвалася там усяго каля паўтара года, Кнакфус, верагодна, паспеў закласці толькі падмурак.

Гуцэвіч амаль цалкам змяніў праект галоўнага корпуса паводле сваёй уласнай задумы^[8]. Адсутнасць адпаведных матэрыялаў не дазваляе ў цяперашні час беспамылкова размежаваць работы, выкананыя Кнакфусам, ад тых, што з’яўляюцца справай яго пераемніка. Будаўніцтва ўсяго палацавага ансамбля працягвалася да 1792 г., але ніколі не было даведзена да канца. Гэта стала вынікам як палітычных падзей і хуткай смерці біскупа, так і ранейшых ускладненняў у яго блізкім сямейным коле. Закладваючы ў Верках пышную рэзідэнцыю, Масальскі выношваў думку стварыць там спадчынную ардынацыю для князёў дэ Лінь, прадстаўнікоў якіх ён таксама бачыў на польскім троне. Смерць князя Шарля дэ Ліня ў 1792 годзе на полі бітвы і бурлівае жыццё яго жонкі, аднак, разбурылі планы біскупа^[2].

Веркаўскі палац на малюнку Марцэлія Янушкевіча^[lt]. 1830-я.

Рэалізаваная рэзідэнцыя Ігнація Масальскага складалася з трох жылых карпусоў: цэнтральнага рэпрэзентатыўнага і дзвюх размешчаных па баках афіцын (флігеляў) ідэнтычнага выгляду. Дзякуючы захаваным гравюрам прыкладна 1830 г., у тым ліку літаграфіі, зробленай паводле малюнка Юзафа Азямблоўскага^{[заўв. 3]}, а таксама двум акварэлям Марцэлія Янушэвіча^{[заўв. 4]}, а акрамя таго вынікам даследаванняў, праведзеных на месцы Эдвардам Будрэйкам^[9], вядома, як палацавы ансамбль выглядаў звонку. Яго двухпавярховы галоўны корпус быў закладзены на плане моцна выцягнутага прамавугольніка, даўжынёй амаль 85, а шырынёй асновы каля 10 м. У франтальным фасадзе, 23-восевым паводле Азямблоўскага, а паводле, магчыма, больш вартага даверу Янушэвіча — 25-восевым, выступалі тры моцна акрэсленыя рызаліты: цэнтральны дзевяцівосевы і два бакавыя — трохвосевыя^[2].

Цэнтральны рызаліт дадаткова акцэнтаваў шасцікалонны іанічны порцік вялікага ордара, завершаны трохвугольным франтонам. Поле франтона запаўняў рэльеф, які прадстаўляў Цынцыната^?!, што арэ поле валамі. Барэльефы са сцэнамі палявых работ упрыгожвалі таксама вялікія прамавугольныя палі, якія вянчалі бакавыя рызаліты, таксама завершаныя трохвугольнымі шчытамі. Рэльефы былі працай вядомага скульптара Тамаза Рыгі^[it] (1727—1802), стваральніка скульптур у Віленскай кафедры. У садовым фасадзе цэнтральную частку будынка дадаткова ўзбагацілі паўкруглым рызалітам. Падобную паўкруглую форму меў спачатку таксама правы бакавы фасад, пазней перабудаваны ў прамы. Усе фасады былі расчлянёныя іанічнымі пілястрамі. Зверху ўвесь палац абягаў фрыз. Частку галоўнага корпуса, абмежаваную рамкамі цэнтральнага рызаліта, накрываў чатырохсхільны дах з купалам, крытым меднай бляхай. Бакавыя часткі, а таксама абмежаваныя крайнімі рызалітамі, мелі двухсхільны дах, гладкі, не вельмі высокі^[2].

Пра тое, што галоўны корпус палаца не быў скончаны Масальскім, выразна кажа Канстанцін Тышкевіч^[10]. Апіраючыся, напэўна, на мясцовыя паданні, ён піша, што здолелі накрыць толькі левае крыло і цэнтральную частку з медным купалам. Правае не мела ні даху, ні столяў, ні вокнаў. Вонкавыя аддзелачныя работы выканаў толькі Ясінскі. Для таго, хто не меў на гэтыя мэты адпаведных сродкаў, гэты факт стаў прычынай фінансавага разарэння і выклікаў неабходнасць продажу ўладанняў^[2].

Неглыбокія порцікі з чатырма калонамі з прыгожа мадэляванымі іанічнымі капітэлямі мелі таксама абедзве дзевяцівосевыя, двухпавярховыя, але з мезанінам афіцыны, з руставанымі фасадамі, вертыкальна падзеленымі іанічнымі пілястрамі. Антаблемент кожнага з порцікаў пакрываў арнаментальны фрыз, які перарываўся разеткамі і быў завершаны шырокім прафіляваным карнізам. Аконныя праёмы абрамлялі ліштвы, больш аздобленыя на ніжнім паверсе, завершаныя трохвугольнымі сандрыкамі і гірляндамі. Афіцыны былі накрытыя чатырохсхільнымі дахамі^[2].

Паводле Тышкевіча, у левым крыле галоўнага корпуса палаца была скончана, хоць, верагодна, не канчаткова, толькі капліца. Яна не мела ніякіх упрыгажэнняў. Алтар выглядаў сціпла. Падлога была выкладзена з вялікіх дубовых квадратаў. Замест лавак ці кленчнікаў вакол стаялі крэслы^[2].

Галоўнай рэпрэзентатыўнай залай палаца павінна была быць бальная зала, якая размяшчалася пад купалам. Пад ёй, на першым паверсе, знаходзілася другая зала. У верхняй княгіня дэ Лінь праектавала нават падчас аднаго са сваіх візітаў у Веркі пастаноўку, магчыма пры ўдзеле Багуслаўскага, «Вяселля Фігара». У сваім лісце, напісаным з Нясвіжа 3 ліпеня 1787 г., біскуп адзначае, аднак, што калі б гэты план, хутчэй за ўсё з прычыны няскончанасці залы, аказаўся немагчымым для рэалізацыі, варта было б пашукаць пакой меншы ў новым ці старым палацы^[11][2].

Няскончаны галоўны корпус рэзідэнцыі пацярпеў яшчэ дадаткова ад французскіх салдат, якія, кватэруючы ў Верках у 1812 г. — калі ім не хапіла іншага паліва — выразалі канструкцыйныя бэлькі і палілі імі^[12][13][2].

Рэканструкцыя Вітгенштэйна

Уступіўшы ў валоданне Веркамі ўжо, відаць, у 1830-я гады, князь Леў Вітгенштэйн загадаў разабраць няскончаны і заняпалы галоўны корпус палаца, а левую афіцыну разбудаваў для сябе як жылую. Да яе левага боку ён прыбудаваў новае, трохвосевае крыло, высунутае як наперад, так і назад, з бальнай залай на другім паверсе, завершанае квадратнай вежачкай. У ёй знаходзіўся рэзервуар вады для фантана. Пры бакавым правым фасадзе ён узвёў двухпавярховы, прасторны зімовы сад. У гэты ж час порцікі былі перасечаны на палове вышыні казырком, які закрываў пад’езд, а трохвугольны шчыт запоўнены ляпнінай з гербам і каронай князёў Вітгенштэйнаў^[2].

Будаўнічыя працы працягваліся да 1845 г. Імі спачатку павінен быў кіраваць вядомы архітэктар Карл Фрыдрых Шынкель^?!, які нават азнаёміўся з сітуацыяй на месцы, высока ацаніўшы майстэрства Гуцэвіча. Новы ўладальнік Веркаў, аднак, вырашыў канчаткова спыніцца на сціплым нямецкім майстры па прозвішчы Завадэ^[14]. Жалезную канструкцыю зімовага сада паводле праекта, дасланага з Парыжа, выканаў інжынер Ян Яшчалд^[15]. Разбудаваная афіцына, якая набыла характар італьянскай вілы, падобна як і ўвесь нанова перабудаваны комплекс, выклікала захапленне ва ўсіх наведвальнікаў вітгенштэйнаўскіх Веркаў^[2].

• 
  Афіцыйна Веркаўскай сядзібы на малюнку Курта Заўэрмільха. 1918 г.
• 
  Афіцыйна Веркаўскай сядзібы на фотаздымку Юзафа Чаховіча. 1875—1785 гг.
• 
  Будынак на тэрыторыі Веркаўскай сядзібы на фотаздымку Войцеха Буйко. Пачатак XX стагоддзя. Музей фатаграфіі ў Кракаве
• 
  Афіцыйна Веркаўскай сядзібы на фотаздымку пачатку XX стагоддзя.
• 
  Дом адміністрацыі каля млына на фотаздымку Юльюша Клоса. 1939 г.
• 
  У парку пры Веркаўскай сядзібе на фотаздымку Ёхана Гіксы. Каля 1890-х гг.

Іншыя пабудовы і парк

Уязная брама на палацавы дзядзінец

На перадпалацавы дзядзінец з боку Вільні вяла шаша, таксама твор Яна Яшчалда, якая вілася сярод парку, закладзенага на схілах гары. Каля ўязной брамы стаяў домік брамніка. Сярэдзіну дзядзінца ў часы Вітгенштэйнаў займаў фантан, абліцаваны часаным каменем. У планах яго меў яшчэ біскуп Масальскі. Ён нават падрыхтаваў прывезеныя з-за мяжы цынавыя трубы, па якіх вада павінна была быць праведзена з даволі аддаленага возера. Кошт гэтай інвестыцыі аказаўся, аднак, занадта вялікім, таму гэтыя праекты пакінулі. Засталіся толькі абрысы ўжо выкапанай сажалкі. На месцы, дзе стаяў даўні драўляны палац, зрабілі альтанку ў выглядзе агляднага бастыёна, а месца пасля разабранага ў канцы XVIII ст. барочнага палаца занялі газоны і клумбы^[2].

Творам Гуцэвіча быў яшчэ размешчаны паблізу брамы двухпавярховы, з крыжовымі скляпеннямі павільён, прамавугольны, блізкі да квадрата ў плане, накрыты купалам з ліхтаром. Яго называлі часам «малым палацам». Уваходу ў яго папярэднічаў заглыблены порцік, які абапіраўся на дзве дарычныя калоны. Фасад павільёна вянчаў шырокі карніз, які абапіраўся на кранштэйны. Прамавугольныя вокны дэкаравалі гарызантальныя сандрыкі. У планіроўцы вылучаўся цэнтральны вялікі квадратны пакой без вокнаў, з чатырма паўкруглымі нішамі ў кутах, прызначанымі, верагодна, для статуй. З левага боку глыбокай нішы порціка знаходзілася лесвічная клетка, а вакол — жылыя пакоі. На другім паверсе сярэдні пакой меў круглы аб’ём, накрыты купалам. Дзённае святло трапляла праз зашклёны ліхтар^[2].

Іншы двухпавярховы, узведзены на высокім цокалі з вокнамі павільён, таксама, хутчэй за ўсё, твор Гуцэвіча, меў план ідэальнага квадрата. Цокальную частку яго трохвосевых фасадаў пакрываў руст, у той час як першы і другі паверх — дарычныя пілястры. Гэты будынак накрываў чатырохсхільны дах, які таксама абапіраўся на кранштэйны. Несумненным творам Гуцэвіча быў таксама будынак стайні, размешчаны на супрацьлеглым баку ўязной дарогі, насупраць павільёна з купалам. Яго ўтвараў прасторны, як і ўсе астатнія пабудовы палацавага ансамбля, двухпавярховы жылы павільён, па ўсёй даўжыні папярэджаны шасцікалонным дарычным порцікам вялікага ордара. Ззаду ад яго адыходзілі два бакавыя, аднапавярховыя крылы ўласна стайняў, злучаных сцяной з прабітай брамай. Жылую частку накрываў гладкі чатырохсхільны дах, завершаны бельведэрам з вежачкай і балконам, а таксама шпілем, а стаенныя крылы — двухсхільны дах^[2].

Галоўным хараством прыроднага парку было яго размяшчэнне на верхавіне мыса, на якім узвышаліся палацавыя пабудовы, і на яго схілах. З розных бакоў адтуль адкрываўся цудоўны, такі паўсюдна ўхвалены краявід на Вілію, што вілася ўнізе, маляўнічае лясістае наваколле і вежы касцёлаў у Кальварыі і Трынапалі, якія вымалёўваліся ўдалечыні. Парарослыя векавымі дрэвамі схілы мыса аплеценыя сцежкамі і алеямі, што перакрыжоўваліся паміж сабой і былі абрамленыя дэкаратыўнымі кустамі. Пры разібіцці парку ў Верках выкарыстоўвалі мала мастацтва, пакідаючы месца прыродзе, якая адарыла яго асабліва шчодра^[16]. У 1880-я гады паркам апекаваўся садоўнік бельгіец Каміль Жамэ^[17][2].

Інтэр’еры і мастацкія зборы

Калекцыі Масальскага і Ясінскага

У часы Масальскага былі скончаны абедзве афіцыны. Знаходзячыся ў Верках, біскуп жыў часова ў левай афіцыне, якую абставіў раскошна. Ёсць сведчанні, што мэблю для яе ён прывёз з Парыжа ад вядомага ў той час фабрыканта Адрыена Дэлорма^[fr][18]. У гэтай жа афіцыне ён сабраў калекцыю твораў мастацтва, галоўным чынам карцін старых майстроў. Ён прывозіў іх са сваіх шматлікіх замежных падарожжаў, не шкадуючы на гэта сродкаў. Таксама Масальскі быў першым у краіне, хто адкрыў свае зборы для шырокай публікі. Вядучы ў Верках, як піша Тышкевіч, «пышнае і раскошнае жыццё», ён загадаў зрабіць доўгія, чатырохконныя павозкі, якія ездзілі ў Вільню і назад, прывозячы адтуль і адвозячы шматлікіх гасцей^[2].

Маршалак Ясінскі купіў Веркі разам з унутраным абсталяваннем левай афіцыны, і нават з многімі творамі мастацтва, неахайна раскіданымі па розных кутах. Частку карцін, аднак, мог забраць у Няміраў Вінцэнт Патоцкі і далучыў іх да сваіх уласных багатых збораў. Ясінскі жыў таксама ў левай афіцыне, а правую здаў у 1821 г. пад жаночы пансіён пані Казлоўскай. Летам там жылі таксама прафесары Віленскага ўніверсітэта разам з сем’ямі. Каля 1826 г. у зале пад купалам галоўнага корпуса зладзілі аматарскі тэатрык, у якім ігралі выхаванкі пансіёна^[19]. Пераймаючы звычаі біскупа Масальскага, Ясінскі таксама запрашаў у Веркі віленскае таварыства як для таго, каб палюбавацца прыгожым наваколлем, так і зборамі твораў мастацтва^[2].

Пра гэта згадвае Габрыэля Пузыніна, адзначаючы, што маршалак меў у сябе жывапісу «багата, нават знакамітага»^[20]. Усе творы мастацтва былі прададзеныя з аўкцыёну разам з палацам і маёнткам. Дзве вялікія карціны рэлігійнага зместу, а менавіта «Св. Францішак» і «Хрыстос перад Пілатам», якія раней упрыгожвалі капліцу, купіў для сваёй віленскай кватэры брат маршалка. Гэтыя палотны Адам Кіркор, які наведваў Веркі ў пяцідзесятыя гады, акрэсліў як творы «майстэрскага пэндзля»^[21]. Большасць твораў мастацтва з калекцыі Ясінскага, а перад тым Масальскага, набыў, верагодна, князь Вітгенштэйн^[2].

Зборы Вітгенштэйнаў

Вітгенштэйны таксама мелі ў Верках сур’ёзны збор твораў мастацтва. Акрамя калекцыі пасля Масальскага і Ясінскага, да якой належала таксама мэбля, яны далучылі да яго шмат прадметаў, разам са збраёўняй, якія паходзілі з Нясвіжскага замка. Збраёўня была размешчана ў самай вялікай зале, якая служыла сталовай і называлася таксама «рыцарскай». Яе ўпрыгожвалі, між іншым, шаснаццаць прысценных стройных карынфскіх калонак, а таксама шырокі фрыз, што бег вышэй. Ляпніна дэкаравала таксама столь, якая абапіралася на кранштэйны. Тут віселі дзве вялікія карціны, адна з якіх, пэндзля Араса Вернэ^?!, прадстаўляла «Кашталянку з сярэдніх вякоў, якая едзе на паляванне, з сокалам у руцэ, з мужам і дзецьмі»^[22]. Гэта быў групавы партрэт гаспадыні дома і яе сям’і. Карціна таго ж памеру, напісаная Крыгерам, якая вісела на супрацьлеглым баку, была партрэтам бацькі ўладальніка Веркаў, фельдмаршала Пятра Вітгенштэйна ў лагеры падчас турэцкай кампаніі.

Збраёўня ў Веркаўскім палацы на літаграфіі Васіля Садоўнікава. Нацыянальная бібліятэка Польшчы

У дзвюх махагоневых шафах знаходзілася літое і чаканенае сталовае срэбра, выробленае ў Англіі, на 40 чалавек. Вакол залы стаяла больш за дзесяць манекенаў, пакрытых багатымі даспехамі, перанесенымі з Нясвіжа і некалі падоранымі розным Радзівілам еўрапейскімі манархамі. Сярод іх былі па-майстэрску інкруставаныя золатам, выкананыя пераважна ў Мілане. Асаблівую цікавасць выклікаў вялізны даспех тоўстага князя Караля «Пане Каханку». Частка сцен была занятая пад калекцыю лукаў, стрэл, дзідаў, сякер, алебард, сайдакаў, шлемаў, булаваў і г.д., таксама з нясвіжскіх збораў^[2].

Галерэя карцін, размешчаная ў астатніх залах і пакоях, налічвала каля 200 палотнаў. З мастакоў найбольш моцна быў прадстаўлены Арас Вернэ. Акрамя ўжо згаданага палатна, там былі яшчэ тры іншыя: «Агляд войска Напалеонам», «Паляванне ў Алжыры на дзіка» і партрэт князя Баратынскага, брата княгіні Вітгенштэйн, які сядзіць пад дрэвам. Акрамя іх, Тэадор Трыплін^[23] называе яшчэ Леапольда Рабера^[en]: «Разбойнік у пустыні», Гюдэна^[en]: «Неапалітанскі заліў» (пры гэтай карціне Трыплін адзначыў «вялікай цаны»), Гранье^[en]: «Стары пад дрэвам», Гранэ^?!: «Інтэр’ер касцёла» і «Каланада базілікі Св. Пятра ў Рыме», на якой фантаны здаваліся «шамацяць падаючымі кроплямі», Ракплана^[en]: «Каралеўская сям’я пад адкрытым небам у туманную раніцу снедае, якой мастак на кларнеце іграе, цудоўна зробленая», «Паненка, якая атрымлівае ліст ад каханка, дзе радасць і пачуццё на твары малююцца, дасканаласць у кожным пункце», рымскай школы, «Стары» фламандскай школы, які прыпісваецца Рэмбранту, «Пан Езус паміж фарысеямі, які тлумачыць любоў да бліжняга», што вылучаецца «прыгажосцю кампазіцыі» і прыпісваецца Леанарда да Вінчы, і «Старажытны пейзаж» невядомага мастака^[2].

Акрамя таго, былі ў калекцыі Вітгенштэйнаў творы розных іншых еўрапейскіх школ, у тым ліку Гранэ, Беланжэ^[en], Дэкана^?!, Вербукховена^[en], Ваперса^[en], Маса^?!, Ізабэ^?!, а з польскіх «Чаркес» пэндзля Брадоўскага. Некаторыя карціны Трыплін выразна акрэсліў як тыя, што паходзяць з Нясвіжа. Сярод іх была поўная галерэя радзівілаўскіх партрэтаў, якая сягала ад XV ст. аж да другой паловы XVII ст., а з іншых палотнаў дзве карціны, нядаўна адноўленыя Марцінам Янушэвічам і вывезеныя ў Пецярбург: «Паляванне на дзікоў» Снейдэра^?! і «Асалода Бахуса» Рубенса^?!, а акрамя таго «Галава старой» галандскай школы, палатно, якое павінна было вылучацца «ва ўсім праўдай і вучонасцю каларыту»^[2].

З Нясвіжа таксама паходзілі, безумоўна, два барэльефы, выкананыя са слановай косці. Адзін з іх прадстаўляў «Зняцце Хрыста з Крыжа», а другі — «Ахвяраванне Яго ў святыні». Трыплін прыпісаў іх нямецкай школе XVI ст. Акрамя вышэйзгаданага жывапісу, а таксама каштоўных рэчаў пасля біскупа, было яшчэ ў Верках шмат статуй і бюстаў з карарскага мармуру і гіпсаў Дантана^[en], якія, хутчэй за ўсё, таксама паходзілі са збораў Масальскага ці Радзівілаў^[2].

Зімовы сад у Веркаўскім палацы

Быў альбом рэпрадукцый шэдэўраў, які Тышкевіч ахарактарызаваў як складзены «з саміх акварэляў працы самых першых мастакоў у Еўропе», а Міхал Балінскі прыпісаў яго Пятру Міхалоўскаму^[pl][24]. Лесвіцу ў палац упрыгожвала вялікая колькасць фігурак Пінелі^[en], а таксама грэчаскія і рымскія скульптуры. Зімовы сад на першым паверсе злучаўся з жылымі апартаментамі князя. На другім паверсе, каля мураванай сцяны, цягнулася галерэя, на якую можна было выйсці з верхніх пакояў. Інтэр’ер, поўны дрэў і экзатычных раслін, пастаянна асвяжалі два фантаны^[2].

Вітгенштэйны, пародненыя са Снарскімі і Радзівіламі, наладзілі таксама вельмі жывы кантакт з вышэйшымі коламі віленскага грамадства і навакольнымі маёнткамі, даючы, асабліва зімой, «фэсты [святы], на якія ўвесь горад ехаў у марозную раніцу кавалькадай саней». Як казалі, у Верках «на што паглядзець — прыгожае, на чым пасядзець — мяккае, што пакаштаваць — смачнае, што панюхаць — пахне»^[25][2].

Лёс калекцый

Буйнае жыццё квітнела ў Верках, аднак, толькі да смерці князя Льва Вітгенштэйна. У часы князя Гогенлоэ мясцовае грамадства там ужо не бывала. Паколькі палац быў прададзены Чапялеўскім прынамсі з часткай даўніх збораў, у нейкім выглядзе яны існавалі аж да Першай сусветнай вайны. Пасля Другой сусветнай вайны з левай афіцыны прыбралі некаторыя пазнейшыя напластаванні, як казырок над уваходам, і зладзілі ў ёй т.зв. «Дом вучоных», а таксама музей. З даўніх збораў біскупа Масальскага там апынуўся толькі яго партрэт і маленькая алейная карціна італьянскай школы^[2].