Зэльва

Зэ́льва^[2] (трансліт.: Zeĺva; руск.: Зельва) — гарадскі пасёлак у Гродзенскай вобласці Беларусі, цэнтр Зэльвенскага раёна, на р. Зэльвянка. За 132 км на паўднёвы ўсход ад Гродна; чыгуначная станцыя на лініі Ваўкавыск — Баранавічы. Насельніцтва 6 795 чал. (2017)^[3].

Гарадскі пасёлак Зэльва Троіцкі касцёл Герб Сцяг Краіна Беларусь Вобласць Гродзенская Раён Зэльвенскі Каардынаты 53°09′ пн. ш. 24°49′ у. д.HGЯO Першая згадка 1470 Ранейшыя назвы Вялікая Зэльва Гарадскі пасёлак з 1940 Плошча 15 км² Вышыня цэнтра 138 м Насельніцтва ▼6 193 чал. (1 студзеня 2025)[1] Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код +375 1564 Паштовы індэкс 231940 Аўтамабільны код 4 СААТА 4226551000 Афіцыйны сайт zelva.gov.by Зэльва на карце Беларусі ±

Зэльва на Вікісховішчы

Назва

Назва Зэльвы паходзіць ад імя ракі Зэльвянкі, на якой размешчана паселішча. У Іпацьеўскім летапісе рака названа Зелевя («по Зелеви»), у крыніцах XVI ст. — Зельва, Зельвея, пазней пачала ўжывацца цяперашняя форма назвы Зэльвянка.

Назва балцка-яцвяжскага паходжання, звязаная з літоўскім žalvas «зеленаваты»^[4].

У Літве аналагі — гідронімы Želva, Želvis, Zelva, Zelvė. Дзве апошнія назвы — возера і рака каля Еўя, узніклі пад уплывам яцвягаў^[5], бо ў яцвяжскай мове, як і ў іншай заходнябалцкай мове — прускай, быў пераход ž > z. Яцвяжскае гучанне назвы аднаўляецца як *Zelvō (Зелво)^[6].

Назву Зэльвы ставяць у адзін шэраг з такімі гідронімамі на левабярэжжы Нёмана, як *Zeita (назва возера, што дала назву ракі Zietela, ад якой праз некалькі этапаў трансфармацыі ўзнікла назва мястэчка Дзятлава)^[7] і Свіцязь (мясцовыя літоўскамоўныя аўтахтоны ўжывалі назву Svitožis)^[8]. Па-літоўску (па-ўсходнябалцку) гэтыя тры назвы мелі б карані Želv-, Žiet-, Švit- (заходнябалцкім мовам таксама быў уласцівы пераход š > s).

Назва Зэльвы з’яўляецца гідранімічнай спадчынай яцвягаў, у якую, апроч згаданых водных назваў, улучаюць таксама назвы рэк Ясельда, Грыўда, Саколда, Голда, Нёўда, Сёгда, у якіх другі складнік паходзіць ад яцвяжскага *udā «вада, рака»^[9].

Гісторыя

Паселішча вядома з 1470 года як сяло Вялікая Зэльва, належала М. Нацэвічу. З 1477 года вядомы суседні маёнтак Малая Зэльва.

З XVI стагоддзя Вялікая і Малая Зэльва знаходзіліся ва ўласнасці Вішнеўскіх, Ільінічаў, Забярэзінскіх, Зяновічаў, Камароўскіх і інш. З першай паловы XVII стагоддзя — уладанне Сапегаў.

З 1524 года Вялікая Зэльва (з XVI стагоддзя ў крыніцах проста Зэльва) — мястэчка Ваўкавыскага павета.

У 1643 годзе К. Сапега прымаў тут караля польскага і вялікага князя літоўскага Уладзіслава Вазу.

У 1721 годзе каралём Аўгустам Моцным Зэльве дадзены прывілей на торг і кірмашы (гл. Ганненскі (Зэльвенскі) кірмаш).

У 1739 годзе ў мястэчку заснаваная рэзідэнцыя ордэна піяраў.

З 1795 года — у Расійскай імперыі, цэнтр воласці Ваўкавыскага павета.

У 1831 годзе Зэльва за ўдзел Сапегаў у паўстанні 1830—1831 гадоў канфіскаваная.

У XX стагоддзі Малая Зэльва ўвайшла ў межы Зэльвы.

З 1921 года ў складзе Польшчы, цэнтр гміны ў Ваўкавыскім павеце Беластоцкага ваяводства.

З 1939 года ў БССР, з 1940 года — гарадскі пасёлак, цэнтр Зэльвенскага раёна.

У 1962—1966 гадах — у Ваўкавыскім раёне, з 1966 года — цэнтр Зэльвенскага раёна.

Насельніцтва

• 1829 год — 1 103 чал. (хрысціян — 159 мужч., 117 жанч.; яўрэяў — 452 мужч., 375 жанч.), 161 двор (63 — хрысціянскіх, 98 — яўрэйскіх)^[10]
• 1832 год — 175 двароў^[10]
• 1857 год — 1 950 чал., 240 двароў^[10]
• 1897 год — 2 852 чал. (1 404 мужч., 1 448 жанч., у т.л. сялян — 470 мужч., 421 жанч.; асоб несялянскіх саслоўяў — 842 мужч., 981 жанч.)^[10]
• 1971 год — 4,3 тыс. чал.^[11]
• 2006 год — 7,7 тыс. чал.
• 2016 год — 6 906 чал.^[12]
• 2017 год — 6 795 чал.^[3]

Эканоміка

Прадпрыемствы харчовай, лёгкай і будаўнічых матэрыялаў прамысловасці. Гасцініца. На беразе Зэльвенскага вадасховішча турыстычная сядзіба «Лаўрыновічы» (за 5 км ад Зэльвы). Зэльвенская ГЭС.

Славутасці

• Зэльвенская Троіцкая царква
• Зэльвенскі Троіцкі касцёл

Вядомыя асобы

• Ларыса Геніюш (1910—1983) — беларуская паэтэса і празаік
• Міхаіл Міхайлавіч Інькоў (нар. 1954) — беларускі скульптар і архітэктар.
• Іосіф Самуілавіч Канцэпольскі (1903—1976) — вучоны, доктар хімічных навук, прафесар
• Уладзімір Мазго (нар. 1959) — беларускі паэт.
• Іона Лазаравіч Фрэйдзін (1896—1991) — савецкі географ, эканаміст, доктар геаграфічных навук
• Аляксей Сцяпанавіч Шышко (нар. 1972) — беларускі архітэктар і дызайнер.
• Дзмітрый Вярстак (нар. 1980) — беларускі футбаліст.
• Дзмітрый Фёдаравіч Хворык (нар. 1977) — беларускі ўрач-дэрматавенеролаг. Доктар медыцынскіх навук (2010), прафесар (2012).

Гл. таксама

• ДЮСШ г. п. Зэльва
• Зэльвенскую сярэднюю школу № 2