Шматнітовае ткацтва

Шматнітовае ткацтва — від узорыстага ткацтва, калі ўзор ствараецца на чатырох або болей ніта́х  (макед.). Адпаведна колькасці нітоў вылучаюць двух-, трох-^[1], чатырох-, пяці-, шасці-, васьмі- і шаснаццацінітовыя ткацтвы. Тканіна ад кожнага з гэтых тыпаў мела традыцыйныя ўжыванні для розных вырабаў, а таксама называлася адпаведнымі словамі, напрыклад, тканіна, вытканая ў два ніты — двуніт, а тканіна, вытканая ў восем нітоў — асьмярык.

Ніты беларускіх кроснаў  (руск.) (Віцебская вобласць)

Ніты

Вячоркі ў в. Сенькавічы Івацэвіцкага раёна. 1938 год. Ткачыха за ткацкім станком, на шастку вісіць ручнік у тэхніцы шматнітовага ткацтва

Гісторыя

Даматканая ільняная посцілка ў тэхніцы чатырохнітовага двухуточнага ткацтва (дымка). Дадатковы ўзорны ўток — белая баваўняная нітка. Па краі — вязаныя кручком махры з кутасікамі.

Фарміраванне тэхнікі вырабу ўзорыстых шматнітовых тканін у Еўропе прыйшлося на позняе Сярэдневякоўе і ранняе Адраджэнне, а вяршыні свайго мастацкага развіцця дасягнула ў XVII стагоддзі^[2]. Яна была распрацавана ў краінах Паўночнай Еўропы — у Галандыі, Германіі, Швецыі і іншых скандынаўскіх краінах, г.зн. там, дзе тэкстыльны промысел быў заснаваны на ільне, у адрозненне ад Італіі і Іспаніі, дзе пад уплывам усходняй тэкстыльнай вытворчасці развівался шаўкаткацтва^[2].

Самы ранні музейны ўзор шматнітовых тканін — посцілка на ложак з характэрным шашачным узорам, вытканая на чатырох нітах, з княства Шлезвіг-Гольштэйн у Германіі, — датуецца XVII—XVIII стагоддзем^[3]. Узоры шматнітовых тканін былі папулярныя ў тэкстылі ў XVIII — XIX стагоддзях.

Ніты

Панажы ў Беларусі

Панажы ў Гане

Асноўны артыкул: Ніты

Ніты (рэмізкі)  (макед.) — часткі ткацкага станка, якія служаць для перамяшчэння нітак асновы ў працэсе ўтварэння зеву  (шведск.)^[4].

Для кіравання нітамі выкарыстоўваюцца панажы — прылада ў ткацкім станку ў выглядзе апор пад кроснамі, злучаных вяроўкай з нітамі, падвешанымі на блоку, націскаючы на якія нагамі прыводзяцца ў рух ніты. Апора можа прадстаўляць сабой дошчачку, прылажаную на манер педалі, пруток, падвешаны перпендыкулярна ступні, або мець іншую канструкцыю, зручную для зладжанага кіравання. Колькасць такіх апор адпавядае колькасці нітоў.

Апісанне

Пры шматнітовым ткацтве ўзнікае магчымасць ствараць тканіны са складаным і разнастайным перапляценнем нітак асновы і ўтка^[5]. Перапляценне пры гэтым залежыць ад таго, як ніткі асновы прапускаюцца ў ніты і ад паслядоўнасці ходу па падножках («хадзіць па панажах»)^[5]. Тыпалагічнай прыкметай шматнітовых тканін з’яўляецца перапляценне асновы і ўтка без выкарыстання дадатковага ўзорнага ўтка, геаметрычны арнамент з прамавугольных слупкоў ці «шашак», які складае адзінае цэлае са структурай тканіны, і двухбаковы пазітыўна-негатыўны характар узору^[4].

Двухнітовае ткацтва

Ткацкі станок, запраўлены ў два ніты (Беларусь)

Ткацкі станок, запраўлены ў два ніты (Гана)

Асноўны артыкул: Двухнітовае ткацтва

Простае двухнітовае ткацтва — адна з найбольш старажытных і распаўсюджаных тэхнік народнага ткацтва. Ткацтва на 2 нітах давала магчымасць атрымаць тканіны палатнянага  (руск.) ці рыпсавага перапляцення^[6]. Археалагічныя матэрыялы сведчаць, што тканіны палатнянага перапляцення былі вядомыя на тэрыторыі Беларусі яшчэ ў жалезным веку^[5].

Выкарыстоўвалася самастойна і ў спалучэнні з іншымі відамі ткацтва (закладным, браным, выбарным, ажурным, пераборным)^[6]. Двухнітовым спосабам звычайна ткалі льняное палатно (кужаль, зрэб’е, радно), некаторыя ўзорыстыя тканіны (спаднічныя, посцілкавыя) з разнаколернай ільняной або шарсцяной пражы, ручнікі, фартухі, палавікі і гэтак далей. Аснова дэкаратыўнага рашэння — клетка і палоска^[6]. На аснове палатнянага перапляцення атрымлівалі розныя дробныя ўзоры, выкарыстоўваючы каляровыя ніткі асновы і розныя камбінацыі двухчаўночнага ўтку^[6].

Тканіну, вытканую простым палатняным перапляценнем, у два ніты, звалі адпаведна двуніт. Паколькі такая тэхніка была для гарызантальнага ткацкага станка адной з самых базавых і шырока выкарыстаных, то часам пра яе казалі «ткаць у проста, пакі́даць у проста, упроста»^[7][8].

Трохнітовае ткацтва

Асноўны артыкул: Трохнітовае ткацтва

Пры трохнітовым ткацтве аснова прапускалася ў два ніты як для звычайнага палатна, а ў трэці бралася адна нітка з кожнай пары. Ніткі асновы, якія знаходзіліся ў вочках першага ніта, не перапляталіся з уточнай, а ішлі верхам^[5].

На поўдні тканіны з прадольнымі палосамі ткаліся двухнітовым ткацтвам, а на поўначы і ўсходзе — часцей трохнітовым, таму зваліся «трынітоўкамі». Калі для двухнітовых тканін характэрнае палатнянае перапляценне  (польск.), то ў трохнітовых асобныя палосы ткаліся ў выглядзе хвалістых ліній^[9].

Чатырохнітовае ткацтва

Станок, запраўлены ў чатыры ніты. Швейцарыя

Узорнік для чатырохнітовага ткацтва

Асноўны артыкул: Чатырохнітовае ткацтва

Чатырохнітовае ткацтва — адна з самых распаўсюджаных і ўніверсальных тэхнік шматнітовага ткацтва, паколькі пры адносна невялікай складанасці яна давала магчымасць вырабляць тканіны самых розных узораў.

Базавым перапляценнем для чатырохнітовага ткацтва было саржавае. Яно атрымлівалася, калі аснову прапускалі ў кожны ніт (пакідалі ў проста), а на панажы націскалі паслядоўна. Нескладанымі па тэхнічным выкананні былі ткацтва ў ёлачку, рады і ромб^[5].

Тканіну, вытканую ў чатыры ніты, звалі адпаведна чвараніт^[10], чваранітак^[11] або чваранітная тканіна.

Пяцінітовае ткацтва

Асноўны артыкул: Пяцінітовае ткацтва

Пры пяцінітовым ткацтве аснова прапускалася ў чатыры ніты, адпаведна задуманаму ўзору, а ў адзін, напрыклад у трэці, кожны раз прапускаліся ўсе ніткі асновы. Па панажах хадзілі так, што спачатку апускаліся першы і другі ніты, а паднімаліся трэці, чацвёрты і пяты, а затым апускаліся другі і трэці, а паднімаліся чацвёрты, пяты і першы. У пяць нітоў ткаліся тканіны, для рукавоў кашуль, абрусы і інш^[5].

Шасцінітовае ткацтва

Шасцінітовае перапляценне

У кадры шэсць запраўленых нітоў. Выраб тканіны кентэ  (англ.), Гана

Асноўны артыкул: Шасцінітовае ткацтва

Пры шасцінітовым ткацтве ў першыя два ніты прапускалася аснова для палатна, а ў астатнія чатыры — для ўзору^[5]. Ход па панажах быў даволі складаным, а выніковы выраб меў падвышаную шчыльнасць, таму такая тэхніка выкарыстоўвалася для стварэння посцілак і палавікоў-дарожак^[5].

Тканіна, вытканая ў шэсць нітоў, звалася шасцінітоўка^[12].

Васьмінітовае ткацтва

Асноўны артыкул: Васьмінітовае ткацтва

Пры гэтым спосабе выкарыстоўвалі восем нітоў і адпаведна столькі ж панажоў. Перапляценне атрымлівалася атласнае, а тканіна больш шчыльная. Самы распаўсюджаны ўзор — «шашачка». Калі ў чатырохнітовай тэхніцы на паверхні тканіны колькасць нітак утковых і асноўных усюды аднолькавая, то ў васьмінітовай у адной шашачцы даецца больш нітак асновы, а ў другой — больш нітак утка. Пры васьмінітовым ткацтве ўточныя ніткі не проста пакрываюць ніткі асновы, як у чатырохнітовым, а пераплятаюцца паміж сабой. Таму васьмінітовая тканіна мае больш гладкую паверхню. Як адзначаюць даследчыкі, васьмінітовае ткацтва — гэта ўжо спелая і даволі развітая тэхніка. Васьмінітовым спосабам ткаліся ў асноўным абрусы, радзей ручнікі^[5].

Тканіну, вытканую ў восем нітоў, звалі васьмініт (васьмінітовая)^[13], асьмярык^[14].

Шаснаццацінітовае ткацтва

Фрагмент тканага пакрывала з узорам «Зорка і ромб» з белай, сіняй, зялёнай і чырвонай воўны і бавоўны. Было, верагодна, выраблена ў Кентукі ці Паўднёвай Індыяне ў 1830-х гадах. Складаны ўзор запатрабаваў шаснаццаці рамізак на ткацкім станку, каб стварыць мудрагелісты дызайн. Захоўваецца ў калекцыі Conner Prairie  (англ.), Індыяна

Асноўны артыкул: Шаснаццацінітовае ткацтва

У Літве ў рэгіёне Дзукія мелася спецыяльная назва «адкачай» (літ.: adkočiai) для тканін, вырабленых на шаснаццаці нітах. Падобным словам — «літ.: adkočinis» — называлі рамесленнікаў, якія хадзілі па вёсках са сваімі станкамі. Найбольш старыя тканіны такога тыпу сустракаюцца ў плечавых накідках — «літ.: drobulės»^[15], якія датуюцца XVIII — першай палавінай XIX стагоддзя^[16].

Іншая колькасць выкарыстаных нітоў

Для ткацтва з колькасцю нітоў, роўным дзесяці і болей ніткі асновы і ўтку павінны быць вельмі тонкімі, а дасведчанасць ткача — вельмі высокай, таму такія спосабы атрымалі распаўсюд толькі ў XX стагоддзі з павелічэннем узроўню тэхнічнай дасканаласці ткацкай справы^[5].

Рэгіянальныя асаблівасці

Арэал распаўсюджання шматнітовых тканін у Еўропе ахоплівае Заходнюю і Цэнтральную Беларусь, беларуска-польскае памежжа^[17], Літву, Латвію, Швецыю, Малдову^[18] і частку Украіны, у Расіі рэдкія^[19].

У Беларусі

Шматнітовыя тканіны ў Слуцкім этнаграфічным музеі

На думку даследчыкаў, беларуская народная лексіка шматнітовага ткацтва сведчыць пра тое, што на Беларусі ткацкая тэхналогія была ўспрынята з Захаду, суадносілася з такімі краінамі, як Вялікае Княства Літоўскае, Германія, Польшча, і асацыявалася з народамі, якія былі яе носьбітамі, — літвінамі/літоўцамі, палякамі, немцамі^[20].

Як лічыць М. Матусек, засваенне сялянамі на тэрыторыі Усходняй Польшчы, Беларусі і Палесся шматнітовага ткацтва магло быць звязана з Гродзенскай каралеўскай мануфактурай у Гарадніцы^[21]. На фабрыцы сталовай бялізны, якую заснаваў там А. Тызенгаўз, ткалі вырабы рознага памеру, у тым ліку абрусы на 80 асоб, якія па «бялюткасці, тонкасці і прыгажосці» не саступалі галандскім^[22]. Вядома, што на палатнянай фабрыцы Каралеўскай мануфактуры працавалі замежныя майстры, а таксама мясцовыя ткачы, напрыклад, ткач Сузановіч з Навагрудскага ваяводства^[23]. Пасля закрыцця фабрык Гродзенскай каралеўскай мануфактуры некалькі тысяч работнікаў вымушаныя былі шукаць сабе працу^[24]. Многія ткачы папоўнілі сялянскае саслоўе, што не магло не паўплываць на ўзровень развіцця народнага ткацтва. Накпрыклад, яшчэ ў 1840-я гады на высокім узроўні стаяла ткацкае рамясло — «рэха ўжо даўно не існавалых гродзенскіх мануфактур» у ваколіцах Аўгустова, адкуль шырока разыходзіліся сялянскія ільняныя ўзорыстыя тканіны^[25]. Паводле даных на 1905 год, у Гродзенскай губерні было 3186 ткачоў-рамесленнікаў, да якіх адносіліся таксама наёмныя рабочыя і вучні^[26], у той час, як у Мінскай губерні ў 1900 годзе налічвалася ўсяго 174 ткачы^[27].

У Латвіі

Шматнітовыя тканіны ў латвійскім традыцыйным інтэр’еры

Працэс пераходу ткачоў, а з імі і іх ведаў і досведу з прафесійных ткацкіх мануфактур на сялянскія падвор’і ў Латвіі праходзіў вельмі падобна да такіх самых рухаў у Беларусі^[28]. У выніку шматнітовае ткацтва шырока распаўсюдзілася па краіне. Латышская даследчыца А. Алсупэ лічыць, што галоўным дасягненнем гарадскіх рамесленнікаў і сельскіх саматужнікаў-ткачоў было тое, што яны здолелі прыстасаваць для масавых патрэбаў прыёмы вырабу ільняных палотнаў, распрацаваных рамесленнікамі і мануфактурамі ў перыяд феадалізму^[29].

Захаваліся альбомы латышскіх ткачоў, датаваныя 1771, 1813 і 1856 гадамі^[30].

У Літве

Шматнітовая тканіна, Радзвілішкіс

Шматнітовае ткацтва было шырока распаўсюджана па ўсёй тэрыторыі Літвы. Буйным цэнтрам ткацкай вытворчасці з цэхавай арганізацыяй рамяства была Вільня^[31]. Аснаўным сацыяльным пластом, які забяспечваў попыт на рамесленыя тканіны, якія тут вырабляліся, была шляхта. Для падтрымання і павелічэння попыту на свае вырабы віленскі ткацкі цэх ахвотна прымаў ткачоў-немцаў, якія прыбывалі з Прусіі, у прыватнасці з Краляўца, Германіі і заходніх раёнаў Польшчы. Лічыцца, што ткацкае рамяство на землях Віленшчыны і Наваградчыны знаходзілася пад моцным уплывам нямецкай экспансіі^[32].

У Польшчы

Старонка з польскага падручніка па ткацтве, выдадзенага ў Львове. 1906 год.

Падобна Беларусі і Літве тэхніку вырабу і кампазіцыю шматнітовых тканін у народнае ткацтва ўсходніх раёнаў Польшчы, па сцвярджэнні М. Матусек, прынеслі прафесійныя ткачы, якія запрашаліся для працы ў ткацкія майстэрні і мануфактуры з краін Заходняй Еўропы, або яны самі прыходзілі ў пошуках працы. Пасля распаду мануфактур у Рэчы Паспалітай адна частка ткачоў-рамесленікаў перасялілася ў вёскі, іншая — асела ў гарадах і мястэчках, дзе забяспечвала патрэбы ў тканінах местачковай шляхты і заможных сялян. Вучні ткачоў, набраныя з сялян, у сваю чаргу распаўсюджвалі ўменне ткаць узорыстыя тканіны сярод свайго саслоўя, асабліва сярод вясковых жанчын^[33].

Захаваўся ўзорнік XVIII стагоддзя з Люблінскага павета ў Польшчы^[34].

У Расіі

Для сялянскага тэкстылю Расіі шматнітовыя тканіны менш характэрныя. Яны сустракаюцца ў Наўгародскай і Пскоўскай абласцях, якія прымыкаюць да беларуска-балтыйскага арэалу. У той самы час яны амаль невядомыя на Рускай Поўначы  (руск.)^[35].

Ва Украіне

Шматнітовыя ручнікі ў Жытомірскім краязнаўчым музеі  (укр.)

Ва Украіне такія тканіны распаўсюджаны больш за ўсё ў цэнтральнай і ўсходняй частцы Украінскага Палесся  (укр.) (Жытомірская, Чарнігаўская, Сумская, Кіеўская вобласці), у меньшай ступені — на паўночна-заходніх землях (Камінь-Кашырскі раён Валынскай вобласці, Ракытнянскі раён Ровенскай вобласці)^[36].

У ЗША

Тканая посцілка, вырабленая Лаўрай Тэадосіяй Галаўэй каля 1870 года. Музей мастацтваў Хай  (руск.)

У музеях ЗША захоўваюцца шматнітовыя тканіны XVIII стагоддзя, прывезеныя перасяленцамі з Еўропы, і старэйшы ўзор датаваны 1789 годам. У першай траціне XIX стагодзя шматнітовыя тканіны вырабляліся ў Амерыцы майстрамі-ткачамі нямецкага паходжання^[37].

Захаваўся альбом 1800 года нямецкага ткача, які працаваў у Пенсільваніі, у ЗША, у канцы XVIII — пачатку XIX стагоддзя^[38].