Вуліца Карла Маркса (Гродна)

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Вуліца Карла Маркса.

Ву́ліца Ка́рла Ма́ркса, былая Язе́рская (ці Азё́рская), Скі́дзельская, Брыгі́цкая, Куту́заўская, Купе́цкая — вуліца ў гістарычным цэнтры горада Гродна, названая ў савецкія часы ў гонар Карла Маркса (1818—1883), заснавальніка камуністычнай ідэалогіі. Працягласць вуліцы каля 650 м, ад плошчы Савецкай да Цэнтральнага Гродзенскага аўтавакзала.

Вуліца Маркса на карце Гродна

Вуліца Маркса

Карла Маркса Гродна
Агульная інфармацыя
Краіна	Беларусь
Горад	Гродна
Раён	Ленінскі
Працягласць	650
Пакрыццё	Асфальтавае
Рух	У адзін бок: з Савецкай плошчы ў бок праспекта Касманаўтаў
Каардынаты пачатку	53° 40′ 41.22" N 23° 49′ 51.59" E
Каардынаты канца	53° 40′ 36.48" N 23° 50' 25.50" E
Тралейбусныя маршруты	1, 2, 3, 6, 9, 11, 11В[1]
Аўтобусныя маршруты	1, 1Э, 3, 3Э, 8, 8Э, 12, 14, 21, 21Э, 27, 29, 29Э, 35, 40Э, 42[2]
Прыпынкі грамадскага транспарту	Дом сувязі
Ранейшыя назвы	Ulica Jezierska (1560,1775/1783), ulica Jezierska z Rynku idec (1680), ulica Brygidzka (1793), Скидельская (1824), Купеческая, Кутузовская, Brygidzka, Hermannstrasse, Маркса.
Архітэктурныя помнікі	Касцёл брыгітак Касцёл езуітаў Палац Сапегаў Былы кляштар езуітаў
Храмы	Касцёл брыгітак Касцёл езуітаў
Паштовыя аддзяленні	Дом сувязі
Забудова	гістарычная забудова канца 19 - пачатку 20 ст.
Паркі	Дом сувязі
Паштовы індэкс	230025[3]
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Вядома з другой паловы XVI ст.

Азёрская вуліца, якая выходзіла з Рынку, была галоўнай усходняй планіровачнай воссю Горадні. Крыніцы шматразова падкрэсліваюць яе значэнне ў жыцці горада. Так, у 1634 усходні тракт, які быў працягам Азёрскай вуліцы, адным з пісараў Гарадзенскага земскага суда быў акрэслены так: «… дорога Великая, которая идет з … Городна до Скидля»^[4].

Вуліца з’яўляецца своеасаблівым гандлёвым цэнтрам, на працягу амаль усёй вуліцы размешчаны крамы і камерцыйныя ўстановы. Асаблівасццю вуліцы з’яўляецца вялікая колькасць шлюбных салонаў у параўнанні з іншымі гарадскімі вуліцамі.

На вуліцы жылі Эліза Ажэшка, Станіслаў Касцялкоўскі, Зоська Верас і іншыя выдатныя постаці гродзенскай даўніны. Асноўная гістарычная забудова вуліцы, якая захавалася да нашага часу, адносіцца ў асноўным да канца XIX — пачатку XX ст.

Гісторыя

Сфарміравалася не пазней XV ст. уздоўж старога Смаленскага тракта. З’яўлялася адной з галоўных усходніх планіровачных восей Гродна. У XVI ст. ад гaрадскога рынку вуліца забудоўвалася ў асноўным дамамі рамеснікаў — 46 з 49 вулічных участкаў знаходзіліся ва ўласнасці мяшчан. Адным з нешматлікіх шляхецкіх уладальнікаў нерухомасці на Азёрскай вуліцы быў «боярин господарский» Мацейка Петрашкевіч^[4].

Асноўныя дамінанты гарада — Фарны касцёл (зялёны колер), Езуіцкі касцёл (сіні колер) і Брыгіцкі касцёл стаялі амаль на адной лініі, ствараючы лакальную горадабудаўнічую вось. Жоўтым колерам пазначана вуліца Язерская (Маркса).

У 1567 перад Смаленскай брамай знаходзілася так званая «Крывая карчма», якая пазней належала манахіням-брыгіткам, а за ей — ужо за горадам — гарадская шыбеніца. У 1634 усходні тракт, які быў працягам Азёрскай вуліцы, адным з пісараў гродзенскага земскага суда быў апісаны як «дорога Великая, которая идет з… Городна до Скидля».

З цягам часу на вуліцы стала больш шляхецкіх сядзіб. На працягу XVIII ст. працэс пераразмеркавання ўладанняў і выціскання з вуліцы мяшчанскай уласнасці паглыбіўся^[5].

З XVII ст. на архітэктурны стыль вуліцы паўплываў манастыр брыгітак, на тэрыторыі якога захаваўся помнік драўлянага дойлідства — лямус, і будынак манастыра езуітаў^[6], які выходзіў на вуліцу бакавым фасадам.

У рэвізіі горада 1680 было запісана, што толькі 13 участкаў належала мяшчанам. Паўднёвы бок Азёрскай вуліцы ў той час складаўся з 10 гарадскіх участкаў ды 4 земскіх сядзіб, а таксама зямельнага комплексу кляштара брыгітак. На паўночным баку вуліцы знаходзіліся ўчасткі кляштара езуітаў і па два ўчасткі гарадскога ды земскага падпарадкавання^[4].

У XVII—XVIII стст. на вуліцы былі пабудаваны такія важныя аб’екты, як комплекс Брыгіцкага кляштара (№ 27), частка Езуіцкага калегіума («Старая Бурса» і гаспадарчыя пабудовы) (№ 2), палац Бжастоўскіх (пазней палац Сапегаў — больш вядомы, як «Баторыеўка») (№ 1)^[7].

У 1780 з 33 участкаў Азёрскай вуліцы толькі адзін знаходзіўся ў распараджэнні горада. У выніку згаданых маёмасных адносін колькасць вулічных участкаў на Азёрскай вуліцы зменшылася з 49 (XVI ст.) да 33 (канец XVIII ст.)^[4].

У канцы XIX ст. — пачатку XX ст. вуліца насіла назву Купецкая. Фота на паштоўцы пачатку XX ст. Забудова вуліцы захавалася без змен.

Вуліца Купецкая (Маркса) з вышыні птушынага палёту. Пачатак XX ст.

Нямецкія вайскоўцы крочаць па вуліцы Карла Маркса. Ліпень 1941 г.

У 1864 вуліца змяніла назву на Купецкую.

У 1907 па вуліцы Купецкай дамамі валодалі:

№ 3 — Ямант;
№ 4 — дом праваслаўнага духавенства;
№ 5 — Фількевіч;
№ 6 — Булькаўштэйн;
№ 7 — Аўгусевіч;
№ 8 — Каўфман;
№ 9 — Іофэ;
№ 10 — Прусак (пасля Борэр);
№ 11 — Абрамскі;
№ 12 — Тарасевіч;
№ 13 — Вільнер;
№ 14 — Балун;
№ 16 — Капельман;
№ 18 — Сапачынскі;
№ 19 — Калецкі;
№ 20 — Троп;
№ 21 — Гінзбург;
№ 22 — Бартноўскі;
№ 23 — Макараў;
№ 24 — Міхальскі;
№ 25 — Шарашэўскі;
№ 27 — рымска-каталіцкі жаночы кляштар;
№ 28 — Казлоўская (пасля Кацэнэленбоген);
№ 29 — Восінскі;
№ 30 — Емяльянаў;
№ 31 — Стрыйскі;
№ 32 — Жамойцель;
№ 34 — Шэгідзевіч (пасля Дышко);
№ 36 — Дышко;
№ 38 — Шарашэўскі;
№ 40 — Алісоўскі;
№ 42 — Казлоўскі (пасля Грэчка);
№ 44 — Шварц^[8].

Нягледзячы на складаныя часы, нядрэнна захавалася жылая забудова канца XIX ст. — пачатку XX ст., у 1960—1970 праводзілася яе рэканструкцыя^[9], падчас якой змянілася архітэктурнае аблічча значнай колькасці будынкаў.

Будынкі

Няцотны бок

№ 1:

Асноўны артыкул: Палац Сапегаў у Гродне

Палац Сапегаў. Выгляд з боку вуліцы Карла Маркса

Экспазіцыя Гродзенскай кунсткамеры

Былы Палац Сапегаў у Гродна, «Баторыеўка» ці «Дом караля Стэфана Баторыя». Трохпавярховы будынак. Знаходзіцца на рагу плошчы Савецкай. Помнік архітэктуры XVII ст., адзін з самых старажытных свецкіх будынкаў горада.

Пабудаваны прыкладна ў сярэдзіне XVII ст. і за час свайго існавання неаднаразова перабудоўваўся. Будынак уяўляе сабой трохпавярховы мураваны атынкаваны палац, першапачаткова Г-падобны ў плане. Галоўным, доўгім фасадам выходзіў на Рынак. Магчыма, што паводле праектнага плана палац павінен быў мець сіметрычныя бакавыя крылы, з якіх было пабудавана толькі адно. На дваровым фасадзе меў адкрытыя галерэі і вялікі скразны аркавы праезд па цэнтры. Захаваўся план рэканструкцыі палаца ў 1717. Самае ранняе адлюстраванне фасадаў вядома па гравюры 1867 Напалеона Орды, на якім аднак адсутнічае адзін стаўпец акон. Як мяркуюць даследчыкі, самым стойкім дэкаратыўным элементам будынка з’яўляецца аздоба акон: дзве паўкалоны, якія падтрымліваюць шырокую панэль перакрыцця, што характэрна для архітэктуры Рэнесанса. Асаблівасцю будынка таксама з’яўляюцца парныя шырокія руставаныя лапаткі на сучасных рэштках былога палаца^[10].

Дом па вуліцы Карла Маркса, 3

Цяпер увесь будынак займае кафедра анатоміі медуніверсітэта, пры якой адчынена анатамічная экспазіцыя «Гродзенская кунсткамера», пры якой прадстаўлены каля 80 экпанатаў чалавечых пачварнасцяў, некаторыя з іх сустракаюцца вельмі рэдка^[11].

№ 3: Двухпавярховы будынак. Пабудаваны ў 1990—2000-х гг.

У пачатку XX ст. тут стаяла камяніца Яманта (Ямонта), пазней — Якуба Любіча. На 1911 тут жыў урач Хаім Шапіpa. На 1928 у ім працавалі пякарня Ёзеля Каплана і склеп Ю. Беркі. Будынак знішчаны ў 1944.

Дом па вуліцы Карла Маркса, 5

Будынак займае медыцынскае таварыства «Біотыка».

№ 5: Двухпавярховы будынак. Вядомы як «дом Касцялкоўскіх». Год пабудовы — 1870. Гісторыка-культурная каштоўнасць.

Двухпавярховы атынкаваны цагляны дом, дэкаратыўная аздоба якога сканцэнтравана на другім паверсе параднага фасада будынка (першы паверх яе страціў пасля шматлікіх перабудоваў). Карніз і дэкаратыўны міжпаверхавы пояс прафіляваны. Вокны другога паверха аздоблены падаконнымі цаглянымі ліштвамі і сандрыкамі з замкамі, міжаконныя прасценкі расчленены шматпластовымі пілястрамі. Фасад на першым паверсе мае аркавы праезд і рэшткі параднага ўвахода. Фасад мае два балконы, якія страцілі пepшапачатковы выгляд літых чыгунных крат. Будынак — прыклад эклектыкі ў ансамблі.

Першапачаткова камяніца належала Касцялкоўскім, пазней — Фількевічам. У доме жыў гісторык С. Касцялкоўскі, вольнапрактыкуючы ўрач Маісей Вольф (1903), вольнапрактыкуючы ўрач Энгельгард (1915). У розныя часы ў доме працавалі: аптэчная крама Развадоўскага і Атовіча (1895), крама Берты Тыпограф (з 1919), цырульня Каятана Савінскага, крамы Абрама Віліна, Тыпограф Берты і Квінты Стэфані (1928), аптэчны склад Эліі Лацкага (1938)^[12].

Цяпер у будынку зняходзяцца сувенірна-кветкавая крама «Архідэя», на яе месцы ў 2012 адкрылася крама жаночых штучак «Сарока», крама «Сантэхніка».

Дом па вуліцы Карла Маркса, 7

№ 7: Двухпавярховы будынак. Год пабудовы — 1870. Гісторыка-культурная каштоўнасць. Вядомы як «дом Аўгусевіча».

Двухпавярховы дом атынкаваны, дэкаратыўная аздоба якога сканцэнтравана на другім паверсе параднага фасада будынка. Першы паверх страціў аздабленне пасля шматлікіх перабудоў. Карніз і дэкаратыўны міжпаверхавы пояс прафіляваны. Вокны другога паверха аздоблены падаконнымі цаглянымі ліштвамі і сандрыкамі. Па цэнтры фасаду маецца аркавы праезд, над якім размешчаны літы чыгунны балкон. Будынак — прыклад эклектыкі ў ансамблі.

У 1910 у будынку размяшчаўся атэль «Венскі» (а да гэтага, магчыма, тут быў атэль «Кіеўскі»), у якім у 1870-х гг. спыняўся Зыгмунт Глогер (1845—1910) выдатны польска-беларускі археолаг, гісторык і этнограф. Тут жа мясцілася вядомая ў горадзе кандытарская^[13]. З 1914 у доме працавала спажывецкая крама Разаліі Панасюк. У 1922 у будынку мясціўся «Polski dom handlowy», а ў 1928, магчыма, працавала цукерня «Michal Racki i S»^[14].

Цяпер у будынку месціцца Швейная майстэрня па вырабу скуры, футра і дублёнак, швейная і багетная майстэрні.

Дом па вуліцы Карла Маркса, 9

№ 9: Двухпавярховы будынак. Гісторыка-культурная каштоўнасць. Вядомы як дом Іофе. Пабудаваны ў 1904.

Дэкаратыуная аздоба дома сканцэнтравана на другім паверсе параднага фасада будынка. Карніз і дэкаратыўны міжпаверхавы пояс прафіляваны. Вокны другога паверха аздоблены падаконнымі цаглянымі ліштвамі і сандрыкамі. Дэкаратыўная аздоба моцна пацярпела падчас капітальнага рамонту: зменены перакрыцці бакавога аркавага праезда, зменены са стратай дэкора вокны, нават на другім паверсе. Затое застаўся па цэнтры некрануты літы чыгунны балкон і гіпсавы партал увахода на яго. Будынак — прыклад эклектыкі ў ансамблі.

Будынак доўгі час належаў вольнапрактыкуючаму зубному ўрачу Іофэ, пэўны час належаў Міхелю Сярэбранаму. У 1928 тут працавалі крамы капялюшоў Шніткес Эйдля і крама па продажы пер’я Страсберга Ісака. У 1950 у будынку знаходзіўся «ОРС облстройтреста», у 1970 — крама «Кристалл»^[15], у 1984 адкрылася крама па продажу дываноў «Ковры», якая на плошчы ў 112 м кв. прадавала дываны Брэсцкага дывановага камбіната^[16].

Цяпер у будынку знаходзяцца крама «Зіка»; а таксама крама для майстроў прыгажосці «Парыхмахер.бай», якая размешчана ў асобнай двухпавярховай прыбудове, якая мае нумар 9а.

Дом па вуліцы Карла Маркса, 11

№ 11: Двухпавярховы будынак. Гісторыка-культурная каштоўнасць. Вядомы як дом Абрамскага. Пабудаваны ў 1861.

Доўгі двухпавярховы атынкаваны цагляны дом, дэкаратыўная аздоба якога сканцэнтравана на парадным фасадзе будынка. Карніз і дэкаратыўны міжпаверхавы пояс прафіляваны. Вокны другога паверха аздоблены падаконнымі цаглянымі ліштвамі і сандрыкамі. Першы паверх руставаны. Па цэнтры фасада размешчаны аркавы праезд. Па фасаду размеркаваны тры літыя чыгунныя балконы, адзін добра захаваўся, ад двух астатніх засталіся толькі кранштэйны. Будынак — прыклад эклектыкі ў ансамблі.

Месца і памеры будынка супадаюць з комплексам соймавай залы — гродзенскага палаца Сапегаў на вуліцы Брыгіцкай, які ўяўляў сабой прамавугольны ў плане будынак з цэнтральным рызалітам з паўднёвага боку (ад дзядзінца). У пачатку XVIII ст. ім валодалі Сапегі (віленскі ваявода Казімір Ян Сапега або яго сын, маршалак ВКЛ Аляксандр Павел Сапега). У 1717—1718 палац быў пераабсталяваны пад залу пасяджэнняў Пасольскай Ізбы і Сената ў час правядзення ў Гродне соймаў Рэчы Паспалітай. У 1726 па загаду караля Аўгуста II інтэр’еры палаца нанова аздоблены архітэктарам І. Д. Яўхам. Да пачатку XIX ст. палац знаходзіўся ў нязменным выглядзе.

З лютага 1865 да прыкладна 1882 у будынку размяшчалася адна з найстарэйшых гродзенскіх фотамайстэрняў — майстэрня вядомага фатографа Івана Іванавіча Садоўскага^[13], здымкі якога ёсць нават у «Альбоме костюмов России». З 1881 у будынку працавала фотамайстэрня Якава Ісакавіча Салавейчыка, пасля яго смерці ў 1884 яго справу працягнуў з 1887 сын Восіп Восіп Салавейчык. Майстэрня моцна пацярпела падчас аднаго з пажараў, таму майстар Салавейчык перанёс сваю дзейнасць у Беласток, дзе стаў адным з найлепшых фотамайстраў у горадзе (вядомы яго альбом «Widoki miasta Biafegostoku»).

На пачатку XX ст. тут мясціліся: бюро Балтыйскага страхавога таварыства і страхавога агенцтва «Якорь» (1894), Санкт-Пецярбургскага таварыства страхавання пажыццёвых капіталаў ад агню (1903), Агенцтва Расійскага транспартнага і страхавога таварыства (1910). У канцы 1920-х гг. апякун камяніцы Юзаф Франк пражываў у Варшаве. У 1920—1930-я гг. у доме жыў доктар М. Эпштэйн, працавалі прагімназія Рубінавай, піўная Міхеля Сідраньскага, «Swietlica Stowarzyszenia Dom Polakоw Wyznania prawoslawnego im. Кгulа Stefana Batorego».

У савецкі час будынак займалі: абласны будтрэст (1945), абласны камітэт «ДОСААФ» (1951), «Горпищеторг» (1970). У другой палове 1990-х гг. у доме працавала рэдакцыя газеты «Пагоня»^[17].

Дом па вуліцы Карла Маркса, 13

Цяпер у будынку знаходзіцца цэлы шэраг устаноў: крама «Дывановы рай», цэнтр шлюбнай моды «Мон Пары», ювелірная крама «Залатая мара», заа-крама «Залатая рыбка», шлюбны салон «Скарлет», салон сувязі МТС, Цэнтр гарантыйнага тэхнічнага абслугоўвання і рамонту Microlife-Bionime, крама «Ірыс», крама касметыкі «ТіанДэ», студыя шлюбнай моды «Беліз», рэкламная газета «Альянс», шлюбны цэнтр «Афіна».

№ 13: Двухпавярховы будынак. Гісторыка-культурная каштоўнасць. Вядомы як дом Вільнера. Пабудаваны ў 1889. Прымыкае да дома № 11.

Дэкаратыўная аздоба параднага фасада атынкаванага цаглянага дома страчана падчас капітальнага рамонту. Карніз і дэкаратыўны міжпаверхавы пояс прафіляваны. Вокны другога паверха аздоблены сандрыкамі. Застаўся па цэнтры некранутым літы чыгунны балкон.

У 1894 у будынку працавалі: фотамайстэрня Гірша Абрамавіча Шульнер-Дамбравіцкага і братоў Блох, агенцтва паўночнага страхавога таварыства і страхавое таварыства «Россия». Вядома, што ў 1911 у доме жыў урач Людвіг Чаркоўскі, а ў канцы 1920-х гг. упраўляючы Мозес Камінскі. Магчыма, што ў 1928 у будынку працавала майстэрня гадзіннікаў Вольфа Скібельскага^[18].

Дом па вуліцы Карла Маркса, 15

У доме знаходзіцца шлюбны салон «Какос».

№ 15: Двухпавярховы будынак. Знаходзіцца на скрыжаванні з вуліцай Сацыялістычнай. Гісторыка-культурная каштоўнасць. Вядомы як дом Длугача, дом Якава Бярковіча. Год пабудовы — 1885.

Двухпавярховы атынкаваны цагляны дом, у якога дэкаратыўная аздоба парадных фасадаў страчана пасля капітальнага рамонту. Засталіся па цэнтры некранутымі два літыя чыгунныя балконы. Захаваліся падвалы, якія, магчыма, належалі папярэдняму будынку, што стаяў на гэтым месцы. У 1903 у доме працавала страхавое таварыства «Россия», у 1911 жыў урач Фабіян Эпштэйн. У 1920-я працавала крама галантарэйных вырабаў Шломы Машавіцкага. Магчыма, у 1928 працавалі абутковая крама Іоселя Мацульскага, крама для падарожных Шломы Машавіцкага ды цукерня Мілны Баль. У 1960 у будынку знаходзілася крама № 46 «Детская обувь», а ў 1968 адкрылася крама «Канцтовары»^[19], якая працуе і да гэтуль.

Цяпер у будынку знаходзяцца салон прыгажосці «Масцер клас», шлюбны дом «Bizar», спецыялізаваная юрыдычная кансультацыя, а таксама вышэйзгаданая крама № 1 «Культтавары».

Дом па вуліцы Карла Маркса, 19

№ 19: Двухпавярховы Г-падобны ў плане будынак. Гісторыка-культурная каштоўнасць. Вядомы як дом Калецкага, дом Апенберга (1928). Пабудаваны ў 1890.

Доўгі двухпавярховы атынкаваны цагляны дом, разам з флігелям уяўляе П-падобны ў плане будынак. Дэкаратыўная аздоба будынка сканцэнтравана на парадным фасадзе будынка. Карніз і дэкаратыўны міжпаверхавы пояс прафіляваны, карніз аздоблены сухарыкамі. Вокны першага паверха ўпрыгожаны сандрыкамі, другога падаконнымі цаглянымі ліштвамі. Бліжэй да цэнтру размешчаны аркавы праезд. Па фасаду размеркаваны два літыя чыгунныя балконы. Будынак — прыклад эклектыкі ў ансамблі.

У глыбіні двара знаходзіцца корпус флігеля, які ўяўляе двухпавярховы атынкаваны цагляны будынак, дэкаратыўная аздоба якога сканцэнтравана на парадным фасадзе будынка. Карніз і дэкаратыўны міжпаверхавы пояс прафіляваны, карніз і сандрыкі аздоблены сухарыкамі. Вокны ўпрыгожаны падаконнымі цаглянымі ліштвамі. Па фасаду размеркаваны два балконы неакрэсленай прыроды. Па баках парадныя ўваходы з гіпсавымі парталамі, завершанымі трохкутнымі франтонамі.

У розны час у будынку знаходзіліся: фабрычная інспекцыя і штаб 26-й пяхотнай дывізіі (1894), камера судовага следчага другога ўчастка (1895), а пасля першага ўчастка (1903). У доме жыў Аляксандр Турчыновіч (1911). З 1919 у будынку працавала пякарня і цукерня Ошэра Хазана^[20].

У доме знаходзіцца крама шлюбнай моды «Грацыя».

Дом па вуліцы Карла Маркса, 21

№ 21: Двухпавярховы будынак. Гісторыка-культурная каштоўнасць. Вядомы як дом Гінзбурга. Пабудаваны ў 1900.

Дэкаратыўная аздоба параднага фасада будынка страчана пры капітальным рамонце. Карніз і дэкаратыўны міжпаверхавы пояс прафіляваны. Вокны другога паверха аздоблены падаконнымі цаглянымі ліштвамі і сандрыкамі. Застаўся па цэнтры некранутым літы чыгунны балкон.

У 1928 у будынку, магчыма, працавала крама Беньяміна Хасіна^[21].

Цяпер у будынку знаходзяцца шлюбны салон «Мадлен», абутковая крама «Абутак».

Дом па вуліцы Карла Маркса, 23

№ 23: Двухпавярховы будынак. Гісторыка-культурная каштоўнасць. Вядомы як дом Макарава. Пабудаваны ў 1909 у стылі эклектыкі.

Двухпавярховы атынкаваны цагляны дом. Дэкаратыўная аздоба дома сканцэнтравана на парадным фасадзе будынка. Карніз і дэкаратыўныя міжпаверхавыя і падаконныя паясы прафіляваныя, карніз аздоблены сухарыкамі. Вокны другога паверха аздоблены падаконнымі ліштвамі. Фасад вылучаецца па баках парнымі руставанымі пілястрамі, падкрэсленымі фактурнай тынкоўкай. Па цэнтры фасада размешчаны літы чыгунны балкон. Будынак — прыклад эклектыкі ў ансамблі.

Дом па вуліцы Карла Маркса, 25

У 1928 у доме, магчыма, працавала крама Юзафа Рудайцё^[22].

Цяпер у доме знаходзіцца крама жаночага адзення «Страказа». Будынак прымыкае да дому № 25.

№ 25: Двухпавярховы будынак. Знаходзіцца на скрыжаванні з вуліцай Маладзежнай. Гісторыка-культурная каштоўнасць. Вядомы як дом Шарашэўскага. Год пабудовы — 1885. Будынак — прыклад эклектыкі ў ансамблі.

Дом № 25 мае на франтоне з боку вуліцы Маладзежнай дату — 1885. Гэта адзіны ў горадзе будынак з падобнай часавай адзнакай, бо практычна ўсе астатнія значныя гарадскія будынкі ў той год згарэлі. Журботная для горада дата стала своеасаблівай вехай, ад якой пачаўся новы адлік часу, пасля якога многія дамы былі адноўлены і ўзводзіліся ўжо больш сучасныя будынкі^[23].

Дэкаратыўная аздоба будынка сканцэнтравана на другім паверсе параднага фасада будынка. Карніз, міжпаверхавы і падаконныя паясы прафіляваны, пры гэтым асабліва вылучаецца прафіляваны хвалісты фрыз. Уваходы і куты будынка падкрэсліваліся пілястрамі. Дэкаратыўная аздоба моцна пацярпела пры капітальным рамонце, зменены канструкцыі балконаў, зменены са стратай дэкора вокны.

Першапачаткова пасля пажару 1885 пляц на гэтым месцы забудаваў Шалома. У доме знаходзіліся: кватэра прыватнага паверанага Бакіноўскага (1903) і агенцтва страхавога таварыства «Якорь» (1910). З 1923 у доме працавала крама Шаломы Сонкіна па продажы дроў для ацяплення дамоў^[24].

Цяпер у доме знаходзіцца крама «Оптыка», пасудная лаўка «Фядорына шчасце», шлюбны цэнтр «Проста». Прымыкае да дома № 23.

№ 27: Касцёл Дабравешчання Найсвяцейшай Дзевы Марыі, кляштар брыгітак, сталярныя майстэрні, псіханеўралагічны дыспансер («псіхушка»).

Асноўны артыкул: Касцёл Дабравешчання Найсвяцейшай Дзевы Марыі і кляштар брыгітак, Гродна

Касцёл на фота пачатку XX ст.

Касцёл Дабравешчання і Найсвяцейшай Дзевы Марыі і кляштар брыгітак^[25], Касцёл Звеставання Найсвяцейшай Панны Марыі і кляштар брыгітак, Гродна^[26] — помнік архітэктуры ранняга барока, (г. зв. любельскага тыпу рэнесансавага касцёла^[27]) з элементамі готыкі і адраджэння^[28] быў пабудаваны ў 1634—1642 гадах на вуліцы, забудова якой на той час была драўлянай^[29].

Комплекс кляштара брыгітак з касцёлам Дабравешчання Найсвяцейшай Дзевы Марыі. Выгляд з боку праспекта Касманаўтаў

Ансамбль з’яўляецца адной з дамінант горада і ўключае ў сабе касцёл, жылы корпус, драўляны лямус і каменную агарожу з брамай. Ансамбль з’яўляецца помнікам архітэктуры другой катэгорыі.

У архітэктурных дэталях брыгіцкага касцёла і кляштара відаць прыметнае адхіленне ад класічных барочных форм. Гэта праявілася ў досыць вольнай трактоўцы капітэляў пілястраў карынфскага ордэра, у дэкаратыўным аздабленні парталаў і асабліва — у архітэктурных матывах брамаў, якія ўжо толькі аддалена нагадваюць формы заходнееўрапейскай архітэктуры.^[30]. У іх невядомы беларускі майстар, атрымаўшы некаторую свабоду ад фундатара, праявіў сваё самабытнае выяўленчае дараванне^[31].

На думку даследчыкаў, касцёл брыгітак з’яўляецца адным з найбольш ранніх самабытных узораў барочнага двухвежавага фасада ў сакральным дойлідстве Беларусі, а спалучэнне ў ім рэнесансных і барочных рыс надае яму асаблівую пераканаўчасць і адметнасць^[32].

У двары комплекса захаваўся ўнікальны і самы старажытны драўляны будынак Беларусі — лямус, у архітэктуры і канструкцыіях гэтай пабудовы знайшлі сваё прамое адлюстраванне традыцыі беларускага народнага дойліцтва.^[33].

Дом сувязі справа

№ 29: Пяціпавярховы будынак сучаснай архітэктуры. Вядомы як Дом сувязі. Пабудаваны ў 1968. Аўтары праекта архітэктары Г. Тарасевіч і Л. Вільчко.

Пяціпавярховы вуглавы корпус складанай у плане канфігурацыі, да яго перпендыкулярна прымыкае падоўжанае крыло. Суцэльнае зашкленне на ўсю вышыню вуглавога аб’ёму і мерны рытм вертыкальных лапатак крыла ствараюць выразны кантраст у кампазіцыі галоўнага фасада. Канструкцыйнае рашэнне будынка заснавана на спалучэнні жалезабетоннага каркаса з цаглянымі сценамі, апрацаванымі тынкоўкай з мармуровай крошкай (чырвонага колеру на першым паверсе і шэрага на другім-пятым паверхах). У апрацоўцы інтэр’ераў выкарыстаны тынкоўка з каменнай і мармуровай крошкай. Тарцовая сцяна аперацыйнай залы была аформлена шматфігурным гіпсавым рэльефам на тэму працы (скульптар В. Даненкаў), лесвіца ўпрыгожана чаканкай (архітэктар А. Волкаў). У вугле аб’ёма вестыбюль, холы, вялікія 2-светлавыя операцыйныя залы, у крыле — зала міжгародняй тэлефоннай сувязі, крама філатэліі, службовыя і дапаможныя памяшканні. У 1988 да будынка прыбудавана дадатковае крыло^[34].

Дом па вуліцы Карла Маркса, 31

Дом сувязі — тыповы прыклад грамадскіх збудаванняў савецкай архітэктуры 1960-х гг. Абсалютна ідэнтычны будынак існуе ў Запарожжы. У пачатку XX ст. на месцы дома сувязі стаялі камяніцы Восінскага і Стрыйскага^[35].

Будынак цалкам займае гродзенскі філіял Белпошты. Над уваходам вісіць лічбавы гадзіннік, які паказвае час, дату і тэмпературу. Прымыкае да дому № 31 і ўтварае з ім адзіны комплекс.

№ 31: Трох- і адзінаццаціпавярховы будынак архітэктуры 1970—1980-х гг.

Будынак пабудаваны ў 1973 па індывідуальнаму праекту (архітэктар В. Бажко). Складаецца з 2 аб’ёмаў (10- і 3-павярховага). У 3-павярховай часткі размешчаны галоўны уваход, вестыбюль, сталовая, актавая зала. У 10-павярховым аб’ёме першапачаткова былі размешчаны вытворчыя памяшканні інстытута, а таксама аб’яднання «Облсельбуд». Будынак цагляны, з папярочнымі апорнымі сценамі. Усе фасады абліцаваны керамічнай пліткай чырвонага і светла-жоўтага колераў^[36].

Першапачаткова будаваўся для інстытута «Гроднасельбудпраект», цяпер будынак займаюць адміністрацыйныя і камерцыйныя ўстановы, памяшканні прапануюцца да арэнды. Трохпавярховы будынак займае крама канфіскаваных рэчаў, начны клуб «Калізей-2000», крама «Ваш выбар».

Цотны бок

Фарны (езуітскі) касцёл (вуліцы Карла Маркса, 2). Справа палац Сапегаў. Выгляд з Савецкай плошчы

№ 2:^[37] Кафедральны касцёл Святога Францішка Ксаверыя

Асноўны артыкул: Кафедральны касцёл Святога Францішка Ксаверыя

Гродзенскі касцёл і кляштар езуітаў — помнік архітэктуры барока. Пачаў фарміравацца пасля 1622 у цэнтры Гродна, на ўсходнім баку Старога рынку. У комплекс уваходзілі касцёл, стары і новы будынкі калегіума, бібліятэка, аптэка, друкарня, жылыя карпусы і гаспадарчыя пабудовы. Першы езуіцкі «касцёльчык» Пятра і Паўла быў узведзены з дрэва і існаваў з 2-й чвэрці XVII ст. да 1700. Будаўніцтва езуіцкай рэзідэнцыі пачалося пасля 1664, калі яна атрымала статус калегіума, а мураванага касцёла — у 1678 (фундатары Самуэль і Канстанцыя Лозы). Першае набажэнства ў касцёле адбылося ў 1700; а асвячэнне ў імя Ксаверыя, на якім прысутнічалі Аўгуст II і рускі цар Пётр I, — у 1705.

Касцёл (з 1783 атрымаў назву фарны) — 3-нефавая крыжова-купальная базіліка(вышыня 53,6 м, у плане 30x60 м). Трансепт і цэнтральны неф маюць аднолькавую вышыню і вышэйшыя за бакавыя нефы. На ветразях сяродкрыжжа ўстаноўлены светлавы барабан, сферычны купал і ліхтар. Па баках паўцыркульнай апсіды прыбудаваны 2 капліцы са сферычнымі купаламі — архангела Міхаіла і Маці Боскай Студэнцкай. ^[38].

Будынак па адрасе вуліцы Карла Маркса, 4. На дальнем плане касцёл езуітаў

Той жа дом 100 год таму

№ 4: Двухпавярховы будынак. Мае ў плане амаль камкнены контур. Знаходзіцца на скрыжаванні з вуліцай Гараднічанскай.

Частка комплекса былога езуіцкага калегіума. Гісторыка-культурная каштоўнасць. Пабудаваны ў канцы XVII ст.

Унутраны дворык Курыі Гродзенскай дыяцэзіі (вуліцы Карла Маркса, 2)

Напачатку XX ст. у доме жыла сям’я Сівіцкіх — дзеда і бабулі Людвікі Войцік (Зоські Верас) (1892—1991), выдатнай беларускай пісьменніцы. Сама Людвіка, вучылася ў прыватнай гімназіі Баркоўскай (дом № 1), часта наведвала дом і папяровую краму Левандовіча, «якая ляпілася» да паўднёвай сцяны былога езуіцкага касцёла (гэта прыбудова праіснавала да 1960-х гг.). У 1909—1913 Зоська Верас удзельнічала ў дзейнасці Гарадзенскага кружка беларускай моладзі, які нелегальна дзейнічаў у Горадне да вясны 1914 г. Кіраўніком кружка быў ксёндз Ф. Грынкевіч. Свае ўспаміны пра Горадна пісьменніца апублікавала ў кнізе «Краю мой — Нёман» (1986)^[13].

У верасні 1931 тут быў адчынены кінатэатр «Swiatowid». У самым пачатку 1935 «Swiatowid» мадэрнізуецца, ён стаў гукавым і змяніў назву на «Zosierika» I. Лукашэвіча і Л. Маціеўскай, а ўжо з 26 красавіка ён стаў называцца «Lux»^[39]. У 1937 адбылася чарговая змена назвы, у гэты раз на «Gelios» (які, магчыма, яшчэ нейкі час называўся «Gloria»). З канца 1939 кінатэатр меў назву «КИМ». З кастрычніка 1944 і да сярэдзіны 1960-х у будынку знаходзіўся клуб чыгуначнікаў, пасля да 1975 — клуб будаўнікоў^[40]. У 1991 па заказу А. І. Дубка (у той час старшыня калгасу «Прагрэс», а затым старшыня Гарадзенскага аблвыканкама) была праведзена рэстаўрацыя гэтага аб’екта (па праекту архітэктара В. Барсукова) з мэтай стварэння там комплексу гасцінага двара^[13].

У 1999—2001 гадах праведзена рэканструкцыя з рэстаўрацыяй фасадаў пад Курыю Гродзенскай дыяцэзіі Рымска-каталіцкай царквы^[41], якая цяпер займае ўвесь будынак. Пры Курыі знаходзіцца крама рэлігійнай літаратуры.

Справа дом па вуліцы Карла Маркса, 6. Пачатак XX ст.

Дом па вуліцы Карла Маркса, 6.

№ 6: Двухпавярховы будынак вядомы як «Дом Цырлі Булькаўштэйн». Гісторыка-культурная каштоўнасць. Год пабудовы — 1873.

Перабудаваны пасля пажару 1885 г. (магчыма, што дом быў поўнасцю пабудаваны Юдэлем Салавейчыкам). Дэкаратыўная аздоба атынкаванага цаглянага дома сканцэнтравана на другім паверсе параднага фасада будынка. Карніз і дэкаратыўны міжпаверхавы пояс прафіляваны. Вокны другога паверха аздоблены падаконнымі цаглянымі ліштвамі і сандрыкамі. Дэкаратыўная аздоба моцна пацярпела пры капітальным рамонце, засталіся рэшткі пілястраў, відазмененыя балконы, якія першапачаткова былі літыя і чыгунныя. Будынак — прыклад эклектыкі ў ансамблі.

У будынку ў розны час мясціліся: кватэра прыватнага паверанага С. Паўловіча (1915), цырульня М. Готкіна, рэстаран С. Дымента (1926), магчыма, працавала малочная крама А. Розы (1928). Пасля 1945 у будынку размяшчалася крама № 11 «Горпищепромторга», у лістападзе 1958 адчынена крама падпісных выданняў, у 1970 — пераплётная майстэрня, а ў 1982 — крама ўцэненых тавараў^[14].

Цяпер у будынку знаходзяцца крама «Серпанцін», мэблевая крама «Інтэр’ер».

Дом па вуліцы Карла Маркса, 8.

№ 8: Двухпавярховы будынак. Гісторыка-культурная каштоўнасць. Вядомы як «дом Кауфмана».

Пабудаваны ў другой палове XIX ст. у стылі эклектыкі. Магчыма, у гэтым будынку на ўзроўні першага паверху і падвалаў знаходзіцца старэйшы будынак. Гаспадар дома, Кауфман, быў вольнапрактыкуючым зубным урачом. У 1915 у доме працавалі: вольнапрактыкуючыя урачы Б. Рып і Хвіляніцкі, акушэрка Цяпліцкая і агенцтва Расійскага транспартнага і страхавога таварыства. У сярэдзіне 1920-х гг. дом належаў Фрэйдзе Кабак, у доме працавала ювелірная майстэрня А. Зыскевіча (магчыма, мясцілася пякарня Фрэйды Волікавай). У снежні 1944 будынак займалі кінарамонтныя майстэрні. У 1946 у доме адчынілася камерцыйная хлебная крама. У 1956 у будынку працавала крама Гродзенскага абласнога ўпраўлення культуры «Облкультремснаб»^[42].

Цяпер у будынку знаходзяцца ювелірная крама «Алмаз-холдынг», хуткі рамонт ювелірных вырабаў.

Дом па вуліцы Карла Маркса, 10

№ 10: Двухпавярховы будынак з аднапавярховай прыбудовай. Гісторыка-культурная каштоўнасць. Вядомы як дом Борэра. Дом пабудаваны ў другой палове XIX ст.

Двухпавярховы атынкаваны цагляны дом, дэкаратыўная аздоба параднага фасада будынка страчана падчас капітальнага рамонта. Карніз і дэкаратыўны міжпаверхавы пояс прафіляваны. Вокны другога паверха аздоблены сандрыкамі.

Дом па вуліцы Карла Маркса, 12

Дом у розны час быў уласнасцю Хіршы Борэра, Прусака і інш. У 1911 тут жыў урач Шмуіл Каган. У 1960-я гады ў будынку дзейнічаў пнеўматычны цір^[15]. У 1986 адчынілася крама па продажу матэрыялаў для тэхнічнай творчасці і некандыцыйных вырабаў «Зрабі сам» ^[43].

Цяпер у будынку знаходзіцца Кальянная № 4.

№ 12: Двухпавярховы будынак. Знаходзіцца на скрыжаванні з вуліцай Сацыялістычнай. Гісторыка-культурная каштоўнасць. Вядомы як дом Канстанціна Тарасевіча. Пабудаваны ў 1890, 1900 гг. у стылі эклектыкі. Пасля капітальных рамонтаў былі страчаны шматлікія архітэктурныя дэталі.

Тут працавалі: аптэчная крама Вайса (1915), цырульня «Felix» (1926), піўная і цукерня Юдэсы Чарняхоўскай (1928)^[18].

Цяпер у доме месціцца крама жаночай бялізны «Мілавіца».

Забудова вуліцы Карал Маркса пачатку XX ст. Справа дом № 14

Дом па вуліцы Карла Маркса, 14

№ 14: Двухпавярховы будынак. Гісторыка-культурная каштоўнасць. Вядомы як дом Аўсея Валуна. Год пабудовы — 1898.

Доўгі двухпавярховы атынкаваны цагляны дом мае ў плане форму літары «І». Карніз, дэкаратыўныя міжпаверхавы і падаконны паясы дома прафіляваны. Па цэнтры будынка размешчаны аркавы праезд і прыступкавы франтон. Па фасаду размеркаваны тры літых чыгунных балконы, якія захаваліся часткова. На бакавым фасадзе — пазначана дата пабудовы «1898». Ранейшая частка будынка, якая ўвайшла ў комплекс, вылучана пілястрамі. Будынак — прыклад эклектыкі ў ансамблі.

У розны час у доме працавалі: страхавое таварыства «Якорь» (1903); агенцтва страхавання — кампанія «Надежда» (1915), атэль «Ковенский» (1915). У 1928 у доме знаходзілася мясная крама Ісака Крупніка і цырульня Лазара Чорнага^[18].

Цяпер цалкам жылы дом.

Дом па вуліцы Карла Маркса, 16

Дом па вуліцы Карла Маркса, 16а

№ 16: Двухпавярховы будынак. Гісторыка-культурная каштоўнасць. Вядомы як дом Абрама і Перлы Крусподзінаў , дом Башы Капельмана. Пабудаваны ў 1875.

Комплекс двухпавярховых атынкаваных цагляных пабудоў. Фасадны дом зроблены ў сучасным стылі, дэкаратыўная аздоба астатніх дамоў страчана пры капітальным рамонце.

Перпендыкулярна фасаднаму дому, знаходзіцца дом з нумарам 16а, вядомы як дом Бала. Год пабудовы будынка 1875, 1888. Дом нейкі час належаў Крынскаму, у ім працавалі: вольнапрактыкуючыя ўрачы Хазановіч (1894) зубны ўрач Анцулевіч (1903). Магчыма, у 1915 тут жыў вольнапрактыкуючы зубны ўрач Троп-Крынскі^[19].

Цяпер у будынку знаходзіцца крама жаночага адзення «Эмануэль».

Дом па вуліцы Карла Маркса, 18

№ 18: Двухпавярховы будынак. Гісторыка-культурная каштоўнасць. Вядомы як дом Сапачынскага . Пабудаваны ў 1888.

Двухпавярховы атынкаваны цагляны дом, дэкаратыўная аздоба параднага фасада будынка страчана па капітальным рамонце. Карніз і дэкаратыўны міжпаверхавы пояс прафіляваны. Вокны другога паверха аздоблены падаконнымі цаглянымі ліштвамі. Застаўся па цэнтры некранутым літы чыгунны балкон. Злева размешчаны аркавы праезд. У 1928 тут, магчыма, працавала мясная крама Гольды Таповай. У 1926 — упраўленне водачнай фабрыкі «Strubnіtca»^[19].

Дом па вуліцы Карла Маркса, 20

№ 20: Двухпавярховы будынак. Гісторыка-культурная каштоўнасць. Вядомы як дом Тропа. Першапачатковы будынак пабудаваны да 1886. Цалкам перароблены пасля рэканструкцыі ў 2005.

На месцы першапачатковага дома пабудаваны псеўдаэклектычны будынак, які не захаваў архітэктурных рыс свайго папярэдніка. Арыгінальны будынак належаў спачатку Ёселю Тропу, пазней — Ідзе Троп. Участак быў вельмі вузкі, таму будаўніцтва вялося ўглыб двара. Тут знаходзіліся штаб 104-га пяхотнага Усцюжскага палка (1894) і прыходскае вучылішча, а пры ім — жаночая семінарыя (1911). З 1919 у доме працавала спажывецкая крама Беньяміна Хасіна. Па дадзеных на 1923, фасад, што выходзіў на вуліцу, меў два паверхі і мансарду, у ім, апрача кватэр, размяшчаліся шавецкая і кравецкая майстэрні. Паміж 1930 і 1932 дом быў выкуплены Н. Старавольскім і перабудаваны пад патрэбы фабрыкі веласіпедаў і матацыклаў Стравольскіх «Нёман»^[13]. Пасля перабудовы будынак набыў выразныя рысы канструктывізму і, нягледзячы на перабудовы савецкага часу, захоўваў рысы гэтак званага «гдыньскага стылю»^[21].

Дом па вуліцы Карла Маркса, 22

№ 22: Трохпавярховы будынак. Знаходзіцца на скрыжаванні з вуліцай Маладзёжнай Гісторыка-культурная каштоўнасць. Вядомы як дом Бартноўскага. Пабудаваны ў 1870, па іншым звесткам паміж 1870 і 1885.

Першапачаткова быў пабудаваны двухпавярховы, атынкаваны цагляны дом. Карніз і дэкаратыўны міжпаверхавы пояс прафіляваны. Па цэнтры дома месца былога параднага ўвахода вылучана пілястрамі, куты будынка таксама падкрэслены руставанымі пілястрамі. На вокнах захаваліся рэшткі сандрыкаў, замкоў і падаконных ліштваў. Будынак — прыклад эклектыкі ў ансамблі. Дэкаратыўная выразнасць дома карэнным чынам змянілася пры перабудове і неахайнай эксплуатацыі.

Паводле дадзеных за 1680, на гэтым месцы знаходзіліся два драўляныя дамы, якія належалі гродзенскім брыгіткам. У другой палове XVIII ст. на ўчастку знаходзіўся доўгі драўляны будынак тарцом да вуліцы. У 1866 участак яшчэ не быў забудаваны. У 1886 дом быў запісаны як двухпавярховы дом спадкаемцаў Бартноўскага. Прыкладна ў 1889 будынак быў капітальна адрамантаваны ў сувязі з пракладкай новай вуліцы. У 1910—1915 дом належаў М. Бартноўскаму і быў двухпавярховым з мансардай. У двары будынка знаходзіўся каменны двухпавярховы флігель. У 1903 у доме знаходзілася кватэра судовага прыстава пры міравым сходзе Яблонскага, а ў 1915 — прыватнага паверанага Лінке. У 1928 у якасці гаспадара ўпамінаецца Ася Дварэцкая. Тут былі крама Лейкі (Лейбы) Залішанскага і цырульня Казіміра Чучаля. У пачатку 1928 тут знаходзілася сядзіба Беларускай нацыянальнай радыкальнай партыі. У лютым 1972 гарвыканкамам было прынята рашэнне аб капітальнай перабудове дома «з выраўноўваннем мансарды да ўроўню 3-га паверха». У 2006 будынак выведзены з жылога фонда і знаходзіцца пад пагрозай разбурэння^[44]. Цяпер будынак таксама не эксплуатуецца.

.. і пасля рэканструкцыі 2016 года.

Будынак па адрасе вуліцы Карла Маркса, 24 да рэканструкцыі..

№ 24: Двухпавярховы будынак з мансардай^[45]. Знаходзіцца на скрыжаванні з вуліцай Маладзёжнай. Гісторыка-культурная каштоўнасць. Вядомы як дом Міхальскага. Год пабудовы — 1889.

Дом па вуліцы Карла Маркса, 26

Да рэканструкцыі 2016 года будынак ўяўляў сабой аднапавярховы атынкаваны цагляны дом без асаблівых мастацкіх якасцей. Верагодна, уключае муры брыгіцкай карчмы XVIII ст. У будынку ў 1961 знаходзіўся абласны процітуберкулёзны дыспансер, у 1982 — інтэрнат медвучылішча. Зімой 2010 пад ціскам снегу абрынуўся дах будынка. Раней прыкладна тут стаяў дом Каміліі Гладко, якая пазней выйшла замуж за расіяніна Міхальскага. У гэтым доме ў 1857—1858 жыла Эліза Ажэшка. Будучая пісьменніца разам з маці займала памяшканне з дзевяці пакояў і з вялікім салонам^[46]. У 2016 годзе пасля рэканструкцыі будынак набыў другі паверх.

Дом па вуліцы Карла Маркса, 28

Дом па вуліцы Карла Маркса, 28а

Цяпер будынак знаходзіцца ў стане капітальнага рамонту.

№ 26: Аднапавярховы драўляны будынак. Будынак займае Каталіцкая сямейная кансультацыя.

№ 28: Аднапавярховы будынак. Будынак займае цырульня «Мара». Прымыкае да дома № 30.

№ 28а: Аднапавярховы будынак. Займае крама камісійнага адзення «Еўракоміс».

№ 28/3: Двухпавярховы будынак, знаходзіцца ў глыбіне вуліцы. Цалкам жылы дом.

Дом па вуліцы Карла Маркса, 28/3

Дом па вуліцы Карла Маркса, 30

№ 30: Двухпавярховы будынак. Гісторыка-культурная каштоўнасць. Вядомы як дом Емяльянавых, дом Бурсавых. Пабудаваны ў 1886, капрамонт — у 1976.

Двухпавярховы атынкаваны цагляны дом, дэкаратыўная аздоба парадных фасадаў будынка страчана падчас капітальнага рамонту. Спачатку будынак быў аднапавярховым, з мезанінам і належаў жонцы калежскага саветніка Ф. Емяльянавай. На 1894 тут знаходзілася камера судовага следчага па важных справах 1-га участка. У 1912 дом набыў багаты селянін Антон Бурса, які надбудаваў другі паверх. Да 1935 пакоі здаваліся ў наём. У пасляваенныя гады ў доме былі жылыя памяшканні^[47].

Цяпер у будынку знаходзіцца аптэка № 6. Прымыкае да дома № 28.

Дом па вуліцы Карла Маркса, 32

№ 32: Двухпавярховы будынак. Гісторыка-культурная каштоўнасць. Вядомы як дом Жамайцеля. Пабудаваны ў канцы XIX ст^[48], па іншай інфармацыі — у 1876, капрамонт зроблены ў 1986. Прымыкае да дома № 34.

Касцёл брыгітак. Справа — забудова вуліцы Карла Маркса, дамы 32 і 34

Двухпавярховы атынкаваны цагляны дом, дэкаратыўная аздоба якога сканцэнтравана на парадным фасадзе будынка. Карніз, дэкаратыўныя міжпаверхавы і падаконныя паясы прафіляваны. Вокны аздоблены падаконнымі ліштвамі з сандрыкамі на другім паверсе. Фасад вылучаецца па баках літымі чыгуннымі балконамі. Будынак аздоблены рытмам пілястраў. Захавалася паўцыркульная тэраса з балюстрадай на дваровым фасадзе. Будынак — прыклад эклектыкі ў ансамблі.

Дом быў пабудаваны палкоўнікам Паўлам Жамайцелем. Гаспадар займаў верхні паверх будынка, а чатыры кватэры ўнізе здаваў наймальнікам. На 1911 тут знаходзілася кватэра судовага прыстава пры акружным судзе Рафаловіча. На 1924 агульная колькасць жыльцоў дома складала дваццаць шэсць чалавек^[49].

Цяпер цалкам жылы дом.

Дом па вуліцы Карла Маркса, 34

№ 34: Двухпавярховы будынак з аркай. Г-падобны у плане будынак. Гісторыка-культурная каштоўнасць. Вядомы як дом Дышкі, дом Шагідзевіча, дом Шошы Браўна. Пабудаваны ў 1880^[50]. Прымыкае да дамоў № 32, № 34а і № 36.

Двухпавярховы атынкаваны цагляны дом, дэкаратыўная аздоба якога сканцэнтравана на парадным фасадзе будынка. Карніз і дэкаратыўныя міжпаверхавы і падаконныя паясы прафіляваны, карніз упрыгожаны сухарыкамі. Вокны аздоблены падаконнымі ліштвамі з замкамі. Сцены другога паверха і пілястры першага пакрыты рустам. Фасад вылучаецца па баках літымі чыгуннымі балконамі. Па цэнтры аркавы праезд падкрэслены атыкам і, як куты будынка, пілястрамі з фактурнай тынкоўкай. Захаваліся філёнгавыя дзверы параднага ўвахода і драўляныя рэшткі брамы. Будынак — прыклад эклектыкі ў ансамблі.

Дом па вуліцы Карла Маркса, 34а

Першапачатковы гаспадар камяніцы, дамаўласнік Сендар Дышка валодаў яшчэ некалькімі будынкамі ў горадзе, якія здаваў наймальнікам. Пасля пабудовы новага дома побач (№ 36) С. Дышка пераязджае разам з сям’ёй туды. У 1946 у доме знаходзілася Гродзенская сплаўная кантора^[49].

Цалкам жылы дом.

№ 34А: Двухпавярховы будынак. Былы флігель з мансардаю дома № 34. Знаходзіцца ў глыбіні вуліцы. Гісторыка-культурная каштоўнасць. Пабудаваны ў 1860. Прымыкае да дому № 34.

Цалкам жылы дом.

Дом па вуліцы Карла Маркса, 36

Дом па вуліцы Карла Маркса, 36/1

№ 36: Гісторыка-культурная каштоўнасць. Пабудаваны ў 1900. Вядомы як дом Дышкі. Прымыкае да дому № 34 і № 36/1.

Двухпавярховы атынкаваны цагляны дом, дэкаратыўная аздоба якога сканцэнтравана на парадным фасадзе будынка. Карніз і дэкаратыўныя міжпаверхавы і падаконныя паясы прафіляваны, карніз упрыгожаны сухарыкамі. Вокны аздоблены падаконнымі ліштвамі. Фасад вылучаецца па баках руставанымі імітацыямі рызалітаў, падкрэсленых пілястрамі з фактурнай тынкоўкай. Па цэнтры першапачаткова літы чыгунны балкон, будынак — прыклад эклектыкі ў ансамблі.

У студзені 1969 жыхары з першага паверха былі пераселены, і тут, пасля рэканструкцыі, адкрылася цырульня^[49].

Цяпер у доме знаходзіцца крама «ЭлСіГруп».

№ 36/1: Двухпавярховы будынак. Быў пабудаваны ў пачатку 2000-ых гг. Прымыкае да дому № 36.

У будынку месціцца стаматалогія.

Дом па вуліцы Карла Маркса, 38а

№ 38а: Двухпавярховы будынак. Месціцца ў глыбіні вуліцы. Вядомы як дом Ёселя Хасіда. Гісторыка-культурная каштоўнасць. Пабудаваны ў 1900 у стылі эклектыкі.

Дом па вуліцы Карла Маркса, 40

Двухпавярховы, першапачаткова не атынкаваны, з жоўтай цэглы дом, дэкаратыўная аздоба якога сканцэнтравана на парадным фасадзе будынка. Карніз і дэкаратыўны міжпаверхавы пояс аздоблены сухарыкамі. Лучковыя перамычкі вокнаў з замкамі, падаконнымі цаглянымі ліштвамі, фасад аздоблены пілястрамі з рустам.

Згодна з планам Гродна 1780—1783 гг. на гэтым месцы знаходзіўся «пляц Маркевіча» (хутчэй за ўсё плац Ігната Мацкевіча). Да канца 1870-х гг. на месцы дома не было ніякай забудовы^[51].

Дом па вуліцы Карла Маркса, 40а

Цяпер цалкам жылы дом.

№ 40: Двухпавярховы будынак. Гісторыка-культурная каштоўнасць. Першы паверх цагляны, другі — драўляны. Вядомы як дом Лісоўскага. Гісторыка-культурная каштоўнасць. Пабудаваны ў 1870.

У 1982 у доме знаходзіўся філіял камісійнай крамы.

Цяпер цалкам жылы дом.

Дом па вуліцы Карла Маркса, 40/1

Дом па вуліцы Карла Маркса, 42

№ 40а: Двухпавярховы будынак. Гісторыка-культурная каштоўнасць. Вядомы як дом Дар’і Івановай. Год пабудовы — 1870.

Цалкам жылы дом.

№ 40/1: Аднапавярховы будынак. Гісторыка-культурная каштоўнасць. Вядомы як дом Казлоўскага. Пабудаваны ў 1932.

Будынак займаюць прадстаўніцтва «ТАСК» у Гродне, шлюбная галерэя «Міс Вегас».

№ 42: Двухпавярховы будынак. Месціцца ў глыбіні вуліцы. Гісторыка-культурная каштоўнасць. Вядомы як дом Якава Шварца. Год пабудовы — 1888.

У 1903 у будычку знаходзілася аптэчная крама Багдановіча. У 1915 тут упамінаюцца ўжо дзве аптэчныя крамы — Багдановіча і Шварца. У 1926 у доме мясціўся рэстаран А. Шацілы^[51].

Дом па вуліцы Карла Маркса, 44

Цяпер у будынку знаходзіцца салон кухоннай тэхнікі «Гефест».

№ 44: Арыгінальны будынак з сучаснай архітэктурай у выглядзе палаца з круглай вежай. Пабудаваны ў 2008 годзе (архітэктары А. Штэн (кіраўнік), Т. Чорная)^[52].

У доме, які меў адрас Карла Маркса № 44 у лістападзе 1945 адкрылася майстэрня па рамонту гадзіннікаў Горбыткамбіната. Будынак быў знесены на пачатку 1970-х гг. у сувязі з першым пашырэннем развязкі вуліц Карла Маркса — Кірава — Будзённага.

У доме знаходзяцца Дэльта Банк, агенцтва нерухомасці «Фірма 2К і К», пункт продажу і абслуговання «А1», салон-крама бытавой технікі «Атлант».

Транспарт

Рух транспарта

Рух транспарту па вуліцы аднабаковы двухпалосны з боку Савецкай плошчы ў бок праспекта Касманаўтаў. Маецца тры светлафоры: на пачатку вуліцы ля Савецкай плошчы, на скрыжаванні з вуліцай Сацыялістычнай, у канцы вуліцы каля Дома сувязі.

Паркоўка

Забаронена на ўсім працягу вуліцы.

Грамадскі транспарт

Вуліца з’яўляецца асноўнай транспартнай артэрыяй горада, практычна ўвесь грамадскі транспарт, што рухаецца праз цэнтр горада, ідзе па вуліцы. Маецца прыпынак каля Дома сувязі для транспарту, што ідзе ў бок праспекта Касманаўтаў, і прыпынак на вуліцы Маладзежнай для транспарту, што ідзе ў бок Савецкай плошчы.

Зноскі

1. Расклад руху тралейбусаў
2. Расклад руху аўтобусаў
3. Сайт Белпошты Архівавана 31 кастрычніка 2013.
4. Гардзееў Ю. Магдэбургская Гародня.. — Вроцлаў-Гродна: Wroclawska Drukarnia Naukowa PAN im. S. Kulszynskiego, 2008. — С. 168. — 383 с. — ISBN 978-83-89185-68-6.
5. Калектыў аўтараў: Карнялюк В., Швед В. і інш. Гродназнаўства. Гісторыя еўрапейскага горада.. — Гродна-Вроцлаў: Вроцлаўская навуковая друкарня, 2012. — С. 212-213. — 370 с. — (Гарадзенская бібліятэка). — ISBN 978-83-61617-85-3.

6. Редкол.

   И. П. Шамякин (гл. ред.) и др. Гродно. Энцикл. справ./Белорус. Сов. Энцикл.. — Мінск: БелСЭ, 1989. — С. 258-259. — 438 с. — ISBN 5-85700-015-7.

7. Калектыў аўтараў: Карнялюк В., Швед В. і інш. Гродназнаўства. Гісторыя еўрапейскага горада.. — Гродна-Вроцлаў: Вроцлаўская навуковая друкарня, 2012. — С. 213. — 370 с. — (Гарадзенская бібліятэка). — ISBN 978-83-61617-85-3.
8. Калектыў аўтараў: Карнялюк В., Швед В. і інш. Гродназнаўства. Гісторыя еўрапейскага горада.. — Гродна-Вроцлаў: Вроцлаўская навуковая друкарня, 2012. — С. 213. — 370 с. — (Гарадзенская бібліятэка). — ISBN 978-83-61617-85-3.
9. Гродно. Энциклопедический справочник Белорус. Сов. Энцикл. / И. П. Шамякин (гл.ред.) и др.. — Мн.: БелСЭ, 1989. — 258-259 с. — ([12] л. ил.: ил).
10. Калектыў аўтараў: А. Вашкевіч, А. Госцеў, В. Саяпін і інш. Біяграфія гарадзенскіх вуліц. Ад Фартоў да Каложы.. — Гродна-Вроцлаў: Вроцлаўская навуковая друкарня, 2012. — С. 212. — 370 с. — ISBN 978-93-61617-77-8.
11. Гродненская кунсткамера открыта пока только для избранных Архівавана 5 сакавіка 2016.
12. Калектыў аўтараў: А. Вашкевіч, А. Госцеў, В. Саяпін і інш. Біяграфія гарадзенскіх вуліц. Ад Фартоў да Каложы.. — Гродна-Вроцлаў: Вроцлаўская навуковая друкарня, 2012. — С. 215-216. — 370 с. — ISBN 978-93-61617-77-8.
13. Королевский город Гродно, путеводитель, Рифтур, 2008, А. Семенчук и др., с. 48
14. Калектыў аўтараў: А. Вашкевіч, А. Госцеў, В. Саяпін і інш. Біяграфія гарадзенскіх вуліц. Ад Фартоў да Каложы.. — Гродна-Вроцлаў: Вроцлаўская навуковая друкарня, 2012. — С. 216. — 370 с. — ISBN 978-93-61617-77-8.
15. Калектыў аўтараў: А. Вашкевіч, А. Госцеў, В. Саяпін і інш. Біяграфія гарадзенскіх вуліц. Ад Фартоў да Каложы.. — Гродна-Вроцлаў: Вроцлаўская навуковая друкарня, 2012. — С. 217. — 370 с. — ISBN 978-93-61617-77-8.
16. И. П. Шамякин (гл.ред.) и др. Гродно. Энциклопедический справочник Белорус. Сов. Энцикл.. — Минск: БелСЭ, 1989. — С. 237. — 438 с. — ISBN 978-93-61617-77-8.
17. Калектыў аўтараў: А. Вашкевіч, А. Госцеў, В. Саяпін і інш. Біяграфія гарадзенскіх вуліц. Ад Фартоў да Каложы.. — Гродна-Вроцлаў: Вроцлаўская навуковая друкарня, 2012. — С. 217-218. — 370 с. — ISBN 978-93-61617-77-8.
18. Калектыў аўтараў: А. Вашкевіч, А. Госцеў, В. Саяпін і інш. Біяграфія гарадзенскіх вуліц. Ад Фартоў да Каложы.. — Гродна-Вроцлаў: Вроцлаўская навуковая друкарня, 2012. — С. 218. — 370 с. — ISBN 978-93-61617-77-8.
19. Калектыў аўтараў: А. Вашкевіч, А. Госцеў, В. Саяпін і інш. Біяграфія гарадзенскіх вуліц. Ад Фартоў да Каложы.. — Гродна-Вроцлаў: Вроцлаўская навуковая друкарня, 2012. — С. 219. — 370 с. — ISBN 978-93-61617-77-8.
20. Калектыў аўтараў: А. Вашкевіч, А. Госцеў, В. Саяпін і інш. Біяграфія гарадзенскіх вуліц. Ад Фартоў да Каложы.. — Гродна-Вроцлаў: Вроцлаўская навуковая друкарня, 2012. — С. 219-220. — 370 с. — ISBN 978-93-61617-77-8.
21. Калектыў аўтараў: А. Вашкевіч, А. Госцеў, В. Саяпін і інш. Біяграфія гарадзенскіх вуліц. Ад Фартоў да Каложы.. — Гродна-Вроцлаў: Вроцлаўская навуковая друкарня, 2012. — С. 220. — 370 с. — ISBN 978-93-61617-77-8.
22. Калектыў аўтараў: А. Вашкевіч, А. Госцеў, В. Саяпін і інш. Біяграфія гарадзенскіх вуліц. Ад Фартоў да Каложы.. — Гродна-Вроцлаў: Вроцлаўская навуковая друкарня, 2012. — С. 221-222. — 370 с. — ISBN 978-93-61617-77-8.
23. Королевский город Гродно, путеводитель, Рифтур, 2008, А. Семенчук и др., с. 48-49
24. Калектыў аўтараў: А. Вашкевіч, А. Госцеў, В. Саяпін і інш. Біяграфія гарадзенскіх вуліц. Ад Фартоў да Каложы.. — Гродна-Вроцлаў: Вроцлаўская навуковая друкарня, 2012. — С. 223. — 370 с. — ISBN 978-93-61617-77-8.
25. А. М. Кулагін. Каталіцкія храмы Беларусі. Энцыклапедычны даведнік. — Мн.: Беларуская энцыклапедыя імя П. Броўкі, 2000. — С. 45..
26. www.catholic.by
27. Памяць. — Беларуская энцыклапедыя імя П. Броўкі, 1999. — Т. Гродна. — С. 96. — ISBN 985-11-0147-8..
28. Кишик Ю. Н. Градостроительная культура Гродно. — Мн: Белорусская наука, 2007. — С. 130. — 303 с. — ISBN 978-985-08-0830-1..
29. Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь / склад. В.Я. Абламскі, І.М. Чарняўскі, Ю.А. Барысюк. — Мн.: БЕЛТА, 2009. — 684 с. — ISBN 978-985-6828-35-8.
30. Чантурия В.А., Чантурия Ю.В. Памятники и памятные места Беларуси. — Смоленск: Русич, 2007. — С. 231. — 416 с. — ISBN 978-5-8138-0792-3.
31. Кудряшов В. И. Гродно. — М.: Государственное издательство литературы по строительству, архитектуре и строительным материалам, 1960. — С. 58. — 127 с..
32. Габрусь Т. В. Мураваныя харалы: Сакральная архітэктура беларускага барока. — Мн.: Ураджай, 2001. — С. 100. — 287 с. — ISBN 985-04-0499-X.
33. Чантурия В.А. Архитектурные памятники Гродно. — "Полымя". — Мн.: БелСЭ, 1983. — С. 11. — 31 с..
34. И. П. Шамякин (гл.ред.) и др. Гродно. Энциклопедический справочник Белорус. Сов. Энцикл.. — Минск: БелСЭ, 1989. — С. 330-331. — 438 с. — ISBN 978-93-61617-77-8.
35. Калектыў аўтараў: А. Вашкевіч, А. Госцеў, В. Саяпін і інш. Біяграфія гарадзенскіх вуліц. Ад Фартоў да Каложы.. — Гродна-Вроцлаў: Вроцлаўская навуковая друкарня, 2012. — С. 225. — 370 с. — ISBN 978-93-61617-77-8.
36. И. П. Шамякин (гл.ред.) и др. Гродно. Энциклопедический справочник Белорус. Сов. Энцикл.. — Минск: БелСЭ, 1989. — С. 193. — 438 с. — ISBN 978-93-61617-77-8.
37. У некаторых крыніцах пад № 2 падаецца № 4
38. Рэдкал.: А. А, Воінаў і інш. Архітэктура Беларусі: Энцыкл. давед.. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 1993. — С. 176-177. — 620 с. — ISBN 5-85700-078-5.
39. В.Саяпин, Т.Касатая. Гродно: театр,кино, цирк. — Гродно: ООО «ЮрСаПринт», 2011. — С. 34. — 76 с. — («Нгопо Гродно»). — ISBN 978-985-90194-3-6.
40. Калектыў аўтараў: А. Вашкевіч, А. Госцеў, В. Саяпін і інш. Біяграфія гарадзенскіх вуліц. Ад Фартоў да Каложы.. — Гродна-Вроцлаў: Вроцлаўская навуковая друкарня, 2012. — С. 215. — 370 с. — ISBN 978-93-61617-77-8.
41. Шимбарецкий Олег Владимирович // Кто есть Кто в Республике Беларусь. Архитекторы Беларуси. / Редакционный совет: И. В. Чекалов (пред.) и др. — Минск: Энциклопедикс, 2014. — 140 с. — ISBN 978-985-7090-29-7. (руск.)
42. Калектыў аўтараў: А. Вашкевіч, А. Госцеў, В. Саяпін і інш. Біяграфія гарадзенскіх вуліц. Ад Фартоў да Каложы.. — Гродна-Вроцлаў: Вроцлаўская навуковая друкарня, 2012. — С. 216-217. — 370 с. — ISBN 978-93-61617-77-8.
43. И. П. Шамякин (гл.ред.) и др. Гродно. Энциклопедический справочник Белорус. Сов. Энцикл.. — Минск: БелСЭ, 1989. — С. 352. — 438 с. — ISBN 978-93-61617-77-8.
44. Калектыў аўтараў: А. Вашкевіч, А. Госцеў, В. Саяпін і інш. Біяграфія гарадзенскіх вуліц. Ад Фартоў да Каложы.. — Гродна-Вроцлаў: Вроцлаўская навуковая друкарня, 2012. — С. 221. — 370 с. — ISBN 978-93-61617-77-8.
45. Стаў пасля рэканструкцыі, праведзенай у 2016 годзе
46. Калектыў аўтараў: А. Вашкевіч, А. Госцеў, В. Саяпін і інш. Біяграфія гарадзенскіх вуліц. Ад Фартоў да Каложы.. — Гродна-Вроцлаў: Вроцлаўская навуковая друкарня, 2012. — С. 222. — 370 с. — ISBN 978-93-61617-77-8.
47. Калектыў аўтараў: А. Вашкевіч, А. Госцеў, В. Саяпін і інш. Біяграфія гарадзенскіх вуліц. Ад Фартоў да Каложы.. — Гродна-Вроцлаў: Вроцлаўская навуковая друкарня, 2012. — С. 225-226. — 370 с. — ISBN 978-93-61617-77-8.
48. Згодна з шыльдаю Мінкульта
49. Калектыў аўтараў: А. Вашкевіч, А. Госцеў, В. Саяпін і інш. Біяграфія гарадзенскіх вуліц. Ад Фартоў да Каложы.. — Гродна-Вроцлаў: Вроцлаўская навуковая друкарня, 2012. — С. 226. — 370 с. — ISBN 978-93-61617-77-8.
50. Дата пабудовы прыведзена згодна з дадзенымі Гродзенскага БТІ. Магчыма, што дом быў пабудаваны раней.
51. Калектыў аўтараў: А. Вашкевіч, А. Госцеў, В. Саяпін і інш. Біяграфія гарадзенскіх вуліц. Ад Фартоў да Каложы.. — Гродна-Вроцлаў: Вроцлаўская навуковая друкарня, 2012. — С. 227. — 370 с. — ISBN 978-93-61617-77-8.
52. Штен Александр Адамович // Кто есть Кто в Республике Беларусь. Архитекторы Беларуси. / Редакционный совет: И. В. Чекалов (пред.) и др. — Минск: Энциклопедикс, 2014. — 140 с. — ISBN 978-985-7090-29-7. (руск.)

Літаратура

• Гродно. Энциклопедический справочник / «Белоруская Совецкая Энциклопедия» имени Петруся Бровки; Мн., 1989 ISBN 5-85700-015-7.

Спасылкі

Аб’ект Дзяржаўнага спіса гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь, шыфр 413Е000661

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Вуліца Карла Маркса (Гродна)
• Вуліца Карла Маркса (Гродна) на сайце «Архіварта»