Sycylia
region Włoch na Morzu Śródziemnym obejmujący wyspę Sycylia Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Sycylia[2] (łac. Sicilia, wł. Sicilia) – największa wyspa na Morzu Śródziemnym (ponad 25 tys. km²), położona we Włoszech na południe od Półwyspu Apenińskiego, od którego oddziela ją wąska Cieśnina Mesyńska. Od południa oddzielona Cieśniną Maltańską od Malty.
.jpg)
Razem z Wyspami Liparyjskimi, Egadami, Wyspami Pelagijskimi i Pantellerią tworzy od 1946 roku specjalny region autonomiczny (o powierzchni 25,7 tys. km² i 5,1 mln ludności) ze stolicą w Palermo.
Najwyższym wzniesieniem na wyspie jest Etna (3323 m n.p.m.) – najwyższy aktywny wulkan na terenie Europy.
Starożytni Grecy nazywali wyspę Trinakrią (Τρινακρία), co było nawiązaniem do jej trójkątnego kształtu (τρεῖςἄκρα, od τρεῖ „trzy” i ἄκρα „cypel”)[3], wyznaczanego przez trzy cyple: Capo Peloro na północnym wschodzie, Capo Boeo na północnym zachodzie i Capo Passero na południowym wschodzie[4]. Starożytni Rzymianie nazywali wyspę Triquetra[4].
Łacińska nazwa Sicilia pochodzi od nazwy zamieszkujących wschodnią część wyspy Sykulów (Siculli)[5].
Położenie i powierzchnia
Sycylia położona jest w środkowej części Morza Śródziemnego, pomiędzy Morzem Tyrreńskim a Morzem Jońskim, od kontynentalnej części Włoch oddzielona jest Cieśniną Mesyńską (o szerokości 3 km na północy i 16 km na południu[5]), a od Afryki Cieśniną Sycylijską o szerokości 148 km[6]. Z powierzchnią 25,7 tys. km² jest to największa wyspa na Morzu Śródziemnym[6].
Podział administracyjny
Wyspa leży na południu Włoch i wraz z Egadami, Wyspami Liparyjskimi, Wyspami Pelagijskimi i Pantellerią tworzy specjalny region autonomiczny ze stolicą w Palermo[5].
Region Sycylii podzielony jest na dziewięć prowincji[7][8]:
Prowincje miejskie
| Nazwa włoska[9] | Skrót[uwaga 1] | Nazwa polska[10][uwaga 2] | Mieszkańcy[11][uwaga 3] | Powierzchnia [km²][8][12] |
Liczba gmin[8] |
|---|---|---|---|---|---|
| Agrigento | AG | 412 472 | 3052,82 | 43 | |
| Caltanissetta | CL | 248 699 | 2138,47 | 22 | |
| Catania | CT | Katania | 1 071 914 | 3573,51 | 58 |
| Enna | EN | 154 721 | 2574,67 | 20 | |
| Messina | ME | Mesyna | 598 811 | 3266,07 | 108 |
| Palermo | PA | 1 200 957 | 5009,21 | 82 | |
| Ragusa | RG | 317 136 | 1623,91 | 12 | |
| Siracusa | SR | Syrakuzy | 383 738 | 2124,19 | 21 |
| Trapani | TP | 413 568 | 2469,70 | 25 | |
| Razem Sycylia | 4 802 016 | 25832,4 | 391 |
Budowa geologiczna i rzeźba terenu
Wyspa zbudowana jest przede wszystkim z wapieni i piaskowców, przy czym na północnym wschodzie występują także gnejsy i łupki krystaliczne[6].
Przeważają tereny górzyste (górskie zajmują 24,4% powierzchni a pagórkowate 61,4%[4]) i wyspa odznacza się intensywną aktywnością sejsmiczną i wulkaniczną[5]. Masywy górskie biegną ze wschodu na zachodu na północy wyspy i podzielone są na trzy odrębne pasma[4]:
- Góry Pelorytańskie – z najwyższym szczytem Montagna Grande (1374 m n.p.m.), zbudowane z granitów i łupków krystalicznych, przykrytych skałami osadowymi, głównie wapiennymi
- Monti Nebrodi – z najwyższym szczytem Monte Soro (1847 m n.p.m.), zbudowane ze skał wapiennych, częściowo zalesione
- Madonie – z najwyższym szczytem Pizzo Carbonara (1979 m n.p.m.), zbudowane ze skał wapiennych, charakteryzujące się występowaniem zjawisk krasowych
Na północnym wschodzie znajduje się masyw wulkanu Etna (3323 m n.p.m.)[6] – najwyższego aktywnego wulkanu na terenie Europy[5], który w 2013 roku został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO[13]. W części zachodniej, środkowej i południowej rozciągają się wyżyny, a na wschodzie Nizina Katańska[6].
Klimat
Na wybrzeżach Sycylii panuje typowy klimat śródziemnomorski z łagodną i wilgotną zimą oraz suchym i gorącym latem[4]. W głębi wyspy warunki klimatyczne determinują rzeźba terenu i odległość od morza[4]. Na wybrzeżach średnia roczna temperatura wynosi 17–18 °C, zimą 10–11 °C a latem 25–27 °C[4].
Opady są na ogół rzadkie, oscylują między 500 a 750 mm rocznie[4]. Na obszarach górskich wynoszą 1200–1400 mm, natomiast na wschodzie wyspy opady nie przekraczają 400–600 mm[5]. Opady występują przede wszystkim jesienią i zimą, a w okresie letnim panuje susza[4].
Wody
W systemie rzecznym najważniejsze rzeki to:
- Simeto (113 km długości, o powierzchni zlewni 4186 km²[14]) mająca swój początek w Serra del Re w Monti Nebrodi, płynąca na wschód przez Nizinę Katańską i wpadająca do Zatoki Katańskiej[4]
- Salso (113 km długości, o powierzchni zlewni 2122 km²) – wypływająca z pasma Madonie na północy wyspy, płynąca w kierunku południowym i uchodząca do Morza Sycylijskiego[15]
- Alcantara (48 km) wypływająca z Monti Nebrodi, płynąca na południe od Taorminy, uchodząca do Morza Jońskiego[16]
Flora i fauna
Charakterystyczne dla wyspy są formacje roślinne typów makia i frygana[6]. Na obszarach górskich zachowały się lasy dębowe i kasztanowe[6]. Naturalne lasy zajmują 4% powierzchni wyspy[5].
Z uwagi na swoje strategiczne położenie, wyspa zamieszkana była już 10 tys. lat temu[5]. Przed przybyciem Greków wyspę zamieszkiwały trzy ludy:
- Sykanowie – zajmowali część środkowo-południową i południowo-zachodnią, pozostałości ich osadnictwa odkryto w dolinach w głębi wyspy; przypisuje się im kulturę Polizello-Sant’Angelo Muxaro, charakteryzującą się ceramiką pomalowaną na czerwono lub ozdobioną grawerunkiem[17]
- Sykulowie – zamieszkujący wschodnią część wyspy, prawdopodobnie Italikowie, którzy przybyli na Sycylię pod koniec II tysiąclecia p.n.e.[18]
- Elymowie – zamieszkujący zachodni kraniec wyspy, tradycyjnie uważani za uchodźców z Troi, a przez innych za przybyłych z terenów Półwyspu Apenińskiego[19]; posługiwali się językiem typu indoeuropejskiego[19]; miastami Elymów były: Erice, Segesta i Entella[19].
Grecka kolonizacja
.jpg)
Od X wieku p.n.e. wyspa była kolonizowana przez Fenicjan[6], którzy osiedlali się na północno-zachodnich wybrzeżach – kolonie Soluntum, Motja i Panormos[4]. W VIII wieku p.n.e. rozpoczęła się grecka kolonizacja wschodniego i południowego wybrzeża[4]. Powstały kolonie Naksos, Leontini, Katania, Zankle, Syrakuzy, Megara Hyblaja i Gela[4]. Środkowa część wyspy pozostawała w rękach Sykanów i Sykulów, którzy stopniowo ulegli hellenizacji[5]. Grecy wprowadzili pismo, rozpowszechnili wyroby żelazne i rękodzieło, i rozwinęli miasta[4]. Greckie miasta prowadziły ekspansję na wyspie – Syrakuzy założyły kolonie Akraj, Kamarinę i Kasmene, Megara Hyblaja – Selinunt, Gela – Agrigento[4].
Okres największego rozwoju greckich polis na wyspie przypada na V w. p.n.e. – okres dominacji Syrakuzy[4]. W okresie tym próby kolonizacji wyspy podejmowali Kartagińczycy, co zapoczątkowało długotrwałe walki z Grekami[6]. W 480 roku p.n.e. Syrakuzy pokonały Kartaginę w bitwie pod Himerą[4]. W IV w. p.n.e. Kartaginie udało się zająć i zniszczyć Agrigento, Gelę i Kamarinę[4]. Inwazję powstrzymał tyran Syrakuz Dionizjos I (ok. 430–367 p.n.e.)[4]. Jego syn Dionizjos II (405–343 p.n.e.) został zmuszony do oddania władzy Timoleonowi (zm. ok. 336 p.n.e.), korynckiemu przywódcy, który przybył do Syrakuz wesprzeć buntowników przeciwko tyranowi[4]. Timoleon kontynuował walki z Kartaginą[4]. Po jego śmierci do władzy doszedł kolejny tyran – Agatokles (360–289 p.n.e.), który skutecznie zwalczał Kartagińczyków[4]. Następnie Syrakuzy pod panowaniem najpierw Pyrrusa (319–272 p.n.e.) a później Hierona II (ok. 306–215 p.n.e.) przez wiele lat toczyły walki z Mamertynami, którzy na pomoc wezwali najpierw Rzym, a potem Kartaginę, co doprowadziło do I wojny punickiej (264–241 p.n.e.)[4].
Cesarstwo Rzymskie
Z wojny zwycięsko wyszedł Rzym, wypierając Kartaginę z wyspy, czyniąc Sycylię pierwszą rzymską prowincją[4]. Do 215 roku p.n.e. rządy sprawował Gelon II (ok. 230–215 p.n.e.), a następnie jego siostrzeniec Hieronim (231–214 p.n.e.), który doprowadził do zbliżenia z Kartaginą[4]. W 212 roku p.n.e., podczas II wojny punickiej (218–201 p.n.e.), Syrakuzy zostały splądrowane i zdobyte przez wojska Marka Klaudiusza Marcellusa (ok. 268–208 p.n.e.), który dwa lata później zajął również Agrigento[4]. Sytuacja na wyspie ulegała stopniowemu pogorszeniu – spadła liczba mieszkańców, mnożyły się bunty niewolników i doszło do upadku gospodarczego[4].
Wczesne średniowiecze
W 280 roku n.e. Sycylię najechali Frankowie, a w V w. Wandalowie, którzy osiedlili się na zachodnim wybrzeżu[4]. Pod koniec V w. wyspę zdobyli Ostrogoci, a w 535 roku Sycylia została wcielona do Bizancjum przez Belizariusza (ok. 505–565)[5].
W VII–VIII wieku wyspę sporadycznie najeżdżali Arabowie, którzy rozpoczęli systematyczny jej podbój w 827 roku[4]. W 831 roku zajęli Palermo, które uczynili stolicą podbitych terenów[4]. W 878 roku zdobyli Syrakuzy, w 902 roku Taorminę[4], a w 965 roku całą wyspę[5]. Rządy na wyspie sprawowali najpierw Fatymidzi, a od połowy X w. Kalbidzi z Palermo (948-1040), wasalowie Fatymidów[4]. Na panowanie Kalibidów przypadał okres największej świetności arabskiej Sycylii[4]. Po upadku dynastii władza została podzielona między lokalnych władców, którzy popadli w konflikt[4]. W 1061 roku emir Katanii w czasie wojny z emirem Girgenti wezwał na pomoc Normanów z Mesyny, którzy w ciągu 30 lat odbili wyspę[4] i dokonali jej stopniowej latynizacji[5].
Królestwo Sycylii
Normanowie założyli Królestwo Sycylii, a pierwszym królem został Roger II (1095–1154), za którego rządów Sycylia przeżywała kolejny okres świetności[4]. Rogera koronował antypapież Anaklet II, co potwierdził później, po śmierci Anakleta, papież Innocenty II[4]. Następnie rządy sprawowali potomkowie Rogera – Wilhelm I Zły (zm. 1166) i jego syn Wilhelm II Dobry (1155–1189), a po jego śmierci tron objął Henryk VI Hohenstauf (1165–1197) wraz z żoną Konstancją Sycylijską (1154–1198), córką Rogera II[4]. Później rządy sprawował Fryderyk II (1194–1250), za którego panowania doszło do rozkwitu Sycylii[4]. Po jego śmierci doszło do kryzysu, który został zażegnany przez Manfreda (1232–1266), który ogłosił się królem w 1258 roku[4].
Następnie tron Sycylii zdobył Karol I Andegaweński (1226–1285), który pokonał Manfreda w bitwie pod Benewentem w 1266 roku[4]. Jego rządy zostały przyjęte z dużą powściągliwością i w 1282 roku wybuchła rewolta, która określana jest w literaturze jako nieszpory sycylijskie[4]. Po sukcesie rewolty, Sycylijczycy powołali na króla Piotra III (1239/1240–1285) z Aragonii[4]. Wywołało to wojnę między Andegawenami i Aragonią, którą zakończył traktat pokojowy podpisany w Caltabellocie[4]. Władcą Sycylii został Fryderyk II (1296–1337) z Aragonii, a południowe Włochy pozostały w rękach Andegawenów[4]. Po jego śmierci królestwo podupadło, utraciło autonomię, dołączając do korony Aragonii w 1412 roku, a następnie do Hiszpanii[4].
W 1442 roku Alfons V Aragoński (1396–1458) zjednoczył Sycylię z królestwem Neapolu[4]. Za rządów hiszpańskich wprowadzono inkwizycję, wypędzono Żydów i podniesiono podatki[4]. Pogarszające się warunki życia klasy średniej i niższej doprowadziły do buntów antyhiszpańskich[4]. W XVIII w. doszło do wojen o sukcesję – Sycylia przeszła w ręce sabaudzkie (1712–1718), następnie w ręce austriackie (1718–1734), a w 1735 roku rządy nad wyspą przejęli Burbonowie[4]. Wyspa była siedzibą dworu burbońskiego w okresie najazdu francuskiego (1799–1802) i panowania Napoleona (1806–1815)[4]. W 1812 roku przy wsparciu lorda Williama Bentincka (1774–1839), który dowodził siłami brytyjskimi na Sycylii podczas wojny na Półwyspie Iberyjskim, Sycylia otrzymała konstytucję na wzór angielski[4].
Królestwo Obojga Sycylii
W roku 1816 południowe Włochy i Sycylia zostały zjednoczone przez Ferdynanda I (1751–1825), tworząc Królestwo Obojga Sycylii[4]. W pierwszej połowie XIX wieku wyspą wstrząsały rebelie (w roku 1820 oraz w latach 1848–1849)[4].
Zjednoczenie Włoch
W maju 1860 roku, podczas wyprawy tysiąca w Marsali wylądowały oddziały Garibaldiego, które w ciągu 3 miesięcy zajęły wyspę[20]. W sierpniu przeprawiły się do Kalabrii, we wrześniu dotarły do Neapolu, a miesiąc później pokonały główne siły burbońskie[20]. Po pozytywnym wyniku plebiscytu[20], w roku 1860 Sycylia weszła do zjednoczonych Włoch[4].
Sytuacja na wyspie była napięta – w 1866 roku doszło do rewolty w Palermo, a w 1893 roku do buntu chłopskiego[4]. W kolejnych latach wskutek ciężkich warunków życia doszło do fali emigracji[4].
XX wiek
Podczas II wojny światowej, w roku 1943, na wyspie wylądował silny desant aliancki i po trwających blisko miesiąc walkach opanował Sycylię[4]. Zajęcie Sycylii doprowadziło do upadku Mussoliniego i utworzenia rządu Pietro Badoglia, który we wrześniu podpisał rozejm, a w październiku wypowiedział wojnę Niemcom[21].
W 1947 roku wyspa otrzymała autonomię[5]. Sycylia borykała się z problemami gospodarczymi, na jej terenie działała bardzo silna mafia[6]. Po zabójstwach włoskich sędziów śledczych Giovanniego Falcone (1939–1992) i Paolo Borsellino (1940–1992) w 1992, władze przystąpiły do zdecydowanej walki ze zorganizowaną przestępczością na wyspie i mafia została znacznie osłabiona[22].
Sycylia należy do najsłabiej rozwiniętych gospodarczo i najbiedniejszych regionów Włoch[6][23]. Panuje tu wysokie bezrobocie, a obecność mafii odstrasza inwestycje włoskie i zagraniczne[23].
Podstawą gospodarki jest rolnictwo – oparte na uprawie pszenicy, jęczmienia, roślin strączkowych, drzew cytrusowych, winorośli, oliwek, bawełny i warzyw oraz na hodowli owiec, bydła, osłów i mułów[6]. Dobrze rozwinięte jest też rybołówstwo[6]. Na wyspie wydobywane są również surowce mineralne takie jak ropa naftowa i gaz ziemny, sól kamienna i potasowa, czy marmur[6].
Przemysł winiarski
Winorośl była tu uprawiana od czasów greckich[24]. Przez długi czas Sycylia była największym regionem winiarskim we Włoszech[25]. Deserowe wino marsala jest produkowane od XVIII wieku[24]. Większość win sycylijskich nie cieszyła się uznaniem[26] i była sprzedawana w hurcie, lecz od lat 90. XX wieku producenci coraz częściej zaczęli stawiać na jakość, a nie ilość[27]. Popularnymi lokalnymi odmianami winorośli są: białe catarratto bianco, inzolia, grillo i grecanico dorato (garganega) oraz czerwone nero d'avola, frappato i nerello mascalese[27].
Sycylia jest jednym z pięciu regionów Włoch o specjalnym statusie autonomicznym[28]. Ma własny parlament i rząd regionalny[28]. Do 1994 roku rząd pozostawał w rękach Chrześcijańskiej Demokracji, która po skandalach korupcyjnych z udziałem mafii, musiała oddać władzę w wyborach partii Forza Italia[28]. Forza Italia sprawowała władzę do roku 2018, kiedy to przegrała w wyborach z Ruchem Pięciu Gwiazd[28].
Prezydentem regionu jest Nello Musumeci (DB) – stan na 2021 rok[29].
Na Sycylii zachowało się wiele pozostałości architektury z okresu kolonizacji greckiej[23].
Pięć miejsc o wyjątkowych walorach kulturowych zostało wpisanych na listę światowego dziedzictwa UNESCO[30]:
| Nr ref. | Obiekt | Zdjęcie | Położenie | Typ | Rok | Opis |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 831 | Strefa archeologiczna w Agrigento Archaeological Area of Agrigento |
 |
Agrigento 37°17′23″N 13°35′36″E |
K (i)(ii)(iii)(iv) |
1997 | Pozostałości Agrigento – jednego z głównych miast basenu Morza Śródziemnego w czasach antyku, z dobrze zachowanymi świątyniami doryckimi[31]. |
| 832 | Villa Romana del Casale Villa Romana del Casale |
 |
Prowincja Enna 37°21′58,0″N 14°20′03,0″E |
K (i)(ii)(iii) |
1997 | Pozostałości willi rzymskiej z IV w. n.e. zdobionej licznymi mozaikami[32]. |
| 1024 | Miasta późnego baroku w dolinie Noto (południowo-wschodnia Sycylia) Late Baroque Towns of the Val di Noto (South-Eastern Sicily) |
 |
Metropolitalne miasto Katania Prowincja Ragusa Prowincja Syrakuzy 36°53′35,5″N 15°04′08,1″E |
K (i)(ii)(iv)(v) |
2002 | Osiem miast południowo-wschodniej Sycylii: Caltagirone, Militello in Val di Catania, Katania, Modica, Noto, Palazzolo Acreide, Ragusa i Scicli, odbudowane w stylu późnego baroku po trzęsieniu ziemi w 1693 roku[33]. |
| 1200 | Syrakuzy i skalna nekropolia w Pantalica Syracuse and the Rocky Necropolis of Pantalica |
 |
Syrakuzy Prowincja Syrakuzy 37°03′34,0″N 15°17′35,0″E |
K (ii)(iii)(iv)(vi) |
2005 | Nekropolia w Pantalica z ponad 5 tys. grobów wykutych w skałach z okresu XIII–VII w. p.n.e. oraz Syrakuzy z licznymi pozostałościami antycznej świetności miasta – świadectwo rozwoju cywilizacji śródziemnomorskiej na przestrzeni trzech tysięcy lat[34]. |
| 1487 | Arabo-normańskie zabytki Palermo z katedrami w Cefalú i Monreale Arab-Norman Palermo and the Cathedral Churches of Cefalú and Monreale |
 |
Prowincja Palermo 38°06′39″N 13°21′11″E |
K (ii)(iv) |
2015 | 9 zespołów z zabytkami świeckimi i sakralnymi pochodzącymi z okresu Normańskiego Królestwa Sycylii (1130–1194), obejmujące m.in. normańskie katedry w Cefalú i Monreale[35]. |
- Na podstawie normy ISO 3166-2, zob. http://www.iso.org/iso/iso_3166-2_newsletter_i-1_en.pdf.
- Niewymienienie danego obiektu jest jednoznaczne ze stwierdzeniem, że Komisja nie zaleca dla niego polskiej nazwy, nawet jeżeli taka spotykana jest w niektórych publikacjach, zob. Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata ↓, s. XXI.
- Liczba mieszkańców podana jest na dzień 1 stycznia 2021 roku.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
