Województwo krakowskie (I Rzeczpospolita)
jednostka terytorialna Korony Królestwa Polskiego, później Rzeczypospolitej Obojga Narodów (XIV w. - 1795 r.) Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Województwo krakowskie (łac. Palatinatus Cracoviensis) – jednostka terytorialna Królestwa Polskiego, istniejąca od XIV wieku do 1795 roku, część prowincji małopolskiej. Pod koniec XVI wieku obejmowała powierzchnię 20 043 km²[4], posiadając 8 powiatów. Siedzibą wojewody był Kraków, a sejmiki ziemskie odbywały się w Proszowicach. Herbem województwa był orzeł biały na czerwonym polu ze złotą przepaską na skrzydłach.
| ||||
| XIV wiek – 1795 | ||||
| ||||
| Sentencja: Lechico candescit in orbe[1] | ||||
| Państwo | ||||
|---|---|---|---|---|
| Prowincja | ||||
| Data powstania |
XIV wiek | |||
| Data likwidacji |
1795 | |||
| Siedziba wojewody | ||||
| Wojewoda |
zobacz: wojewodowie krakowscy | |||
| Siedziba sejmiku | ||||
| Popis |
pod Kazimierzem[2] | |||
| Powierzchnia (1578) |
20 043 km² | |||
| Populacja (1578[3]) • liczba ludności |
| |||
| • gęstość |
24 os./km² | |||
| Podział administracyjny | ||||
| ||||
| Liczba reprezentantów | ||||
| ||||
Położenie na mapie Rzeczypospolitej | ||||
W Nowym Mieście Korczynie w województwie sandomierskim odbywały się sejmiki generalne prowincji małopolskiej.
W XVII wieku w województwie krakowskim szlachta stanowiła 1,7% mieszkańców[5].
Po podziale państwa polskiego, w okresie rozbicia dzielnicowego w 1138 roku, pomiędzy synów Bolesława III Krzywoustego, księstwo krakowskie zostało przekazane, niezależnie od Śląska, najstarszemu z nich, Władysławowi II Wygnańcowi. Miało ono granice bardzo zbliżone, jeżeli nie takie same, do granic późniejszego województwa krakowskiego. Po 1314 roku ziemia krakowska została przekształcona w województwo krakowskie, które w niezmienionym kształcie weszło następnie w skład administracyjny I Rzeczypospolitej. Na przestrzeni wieków jego granice zmieniły się niewiele. Ziemia Krakowska uważana była za jedną z najbogatszych w Polsce, miała bowiem kopalnie soli w Wieliczce i Bochni, kopalnie srebra i ołowiu w Olkuszu, żyzne gleby proszowskie.
W województwie krakowskim znajdowała się dynamicznie rozwijająca Częstochowa w powiecie lelowskim wraz z klasztorem jasnogórskim, będącym sanktuarium dynastycznym Jagiellonów i Wazów.
Od południa ziemia krakowska graniczyła z położonymi za Karpatami, należącymi do Królestwa Węgier ziemiami: liptowską, trenczyńską, szaryską, orawską i spiską. Na terenie północnego Spisza funkcjonowała polska kasztelania spiska wzmiankowana jeszcze w Kronice Wielkopolskiej pod datą 1136 z nazwą Spis[6]. Granica w tym czasie biegła najprawdopodobniej tuż na południe od Podolińca, który pełnił funkcję polskiej strażnicy granicznej[7]. Później Węgry wkroczyły na teren kotliny Popradu i na przełomie XIII i XIV w. na Zamagurze. Polska utraciła wówczas okolice Podolińca i Lubowli, należące wcześniej do ziemi sądeckiej. W 1412 roku część ziemi spiskiej powróciła na prawie zastawu do Polski, jednak nie jako jednolita kraina a kilka oddzielnych kluczy, obejmujących 13 miast. Do ziemi krakowskiej mogły pierwotnie także należeć okolice orawskiej Jabłonki, gdzie jeszcze w 1368 r. miała istnieć komora celna Kazimierza III Wielkiego[8].
W 1564 roku sejm formalnie przyłączył do województwa odzyskane przez Koronę w XV w. księstwa zatorskie i oświęcimskie jako powiat śląski[9]. W roku 1443 biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki odkupił od Wacława I księcia cieszyńskiego księstwo siewierskie. Odtąd księstwo to było we władaniu biskupów krakowskich, formalnie włączone do województwa krakowskiego w 1790 roku. Przyłączono wówczas także należące do biskupów od 1391 roku, znajdujące się po drugiej stronie Przemszy, wsie Kosztowy, Imielin i Chełm[10].
Połowa województwa została utracona na rzecz Monarchii Habsburgów na mocy I rozbioru (Galicja). Ostatecznie zostało zlikwidowane w 1795 roku, gdy podzielono je między Austrię i Prusy[11].
Województwo krakowskie sąsiadowało:
- Na północy z województwem sieradzkim i ziemią wieluńską. Granica była na rzece Liswarcie będącej lewobrzeżnym dopływem Warty.
- Na północnym wschodzie z województwem sandomierskim. Granica między województwami przebiegała w ten sposób, że Secemin, Sobków, Pińczów, Opatowiec, Szczurowa, Wojnicz, Tuchów, Brzostek, Kołaczyce i Jedlicze należały do województwa sandomierskiego, a Lelów, Jędrzejów, Działoszyce, Skalbmierz, Koszyce, Szczepanów, Zakliczyn, Jodłowa, Jasło, Dukla i Jaśliska do województwa krakowskiego.
- Na wschodzie z ziemią sanocką, która była częścią województwa ruskiego. Granica przebiegała na linii rzeki Jasiołki.
- Na zachodzie ze Śląskiem w ramach Świętego Cesarstwa Rzymskiego i z Księstwem Siewierskim.
- Na południe przez Karpaty i Tatry z Królestwem Węgierskim.
| Powiat | Powierzchnia w km² |
|---|---|
| powiat proszowski | 3293 |
| powiat szczyrzycki | 3394 |
| powiat lelowski | 3191 |
| powiat ksiąski | 1451 |
| powiat śląski | 2629 |
| powiat biecki | 2163 |
| powiat sądecki | 3922 |
| Razem (województwo) Σ | 20 043 |
Senatorów większych tzw. krzesłowych było czterech, to jest biskup, kasztelan, wojewoda krakowski i kasztelan wojnicki. Senatorów mniejszych było trzech: sądecki, biecki i oświęcimski. Starostwa grodowe były trzy: Krakowskie, Sądeckie i Bieckie, starostwa niegrodowe: Spiskie, Bądzyńskie, Czchowskie, Czorsztyńskie, Dębowieckie, Dobczyńskie, Grzybowskie, Jadownickie, Jodłowskie, Jasielskie, Krzeczowskie, Lanckorońskie, Lelowskie, Libuskie, Mszańskie, Nowotarskie, Olsztyńskie, Ojcowskie, Rabsztyńskie, Ujmskie, Wolbromskie, Żarnowieckie i inne. Starosta Krakowski był jednocześnie generałem krakowskim i miał pod swoją jurysdykcją oprócz Krakowa trzy grody: proszowski, lelowski i księski. Województwo sejmikowało w Proszowicach, gdzie na sejmiku ziemskim (tzw. generale krakowskim) wybierano ośmiu posłów sejmowych, po jednym z powiatów i dwóch deputatów na sejm generalny dla Małopolski, które odbywały się w Nowym Mieście Korczynie. Włączone do Korony Królestwa Polskiego księstwo oświęcimskie i księstwo zatorskie stanowiły oddzielny powiat śląski, które sejmikował w Zatorze i wybierał dwóch posłów na sejm i jednego deputowanego do trybunału. Konstytucje sejmowe z lat 1581 i 1616 mówiły, że sejmik tych dawnych księstw powinien trzema dniami poprzedzać sejmik ziemskie w Proszowicach. W powiecie śląskim było starostwo grodowe Oświęcimskie, niegrodowe Zatorskie, Barwałdzkie i inne.
Osobne miejsce wśród urzędników województwa zajmowali burgrabiowie zamku krakowskiego. Pobierali oni pensje z dochodów żup wielickich, mianował ich bezpośrednio król, ale podlegali władzy starosty krakowskiego, którego jurysdykcja nie sięgała jednak zamku wawelskiego. Opiekowali się oni zamkiem królewskim. Skarbca Rzeczypospolitej w którym przechowywano korony i dokumenty, strzegł kustosz koronny, którym był zawsze prałat lub kanonik katedry wawelskiej. Dobrami i dochodami królewskimi w Małopolsce zarządzał z kolei wielkorządca krakowsko–sandomierski. Był on z urzędu przełożonym cechu włóczków krakowskich, mającego monopol na spław drewna na górnej Wiśle i sprzedawania go w Krakowie. Żupnik krakowski z kolei zarządzał żupami solnymi w Wieliczce i Bochni.
W latach 1443–1790 biskupi krakowscy byli w pełni suwerennymi władcami księstwa siewierskiego, nosząc tytuł książąt siewierskich. Mieli swego kanclerza, sędziów i wójtów.
W roku 1397 uchwalono podział województwa krakowskiego na trzy powiaty:
- krakowski
- proszowski
- żarnowiecki
W XVI wieku województwo krakowskie liczyło siedem powiatów:
- powiat proszowski
- powiat lelowski
- powiat szczyrzycki
- powiat ksiąski
- powiat sądecki
- powiat biecki
- powiat śląski, obejmujący:
- Państwo muszyńskie, zwane również starostwem muszyńskim – samodzielne administracyjnie latyfundium biskupów krakowskich
- starostwo sławkowskie – podlegający biskupom krakowskim klucz dóbr, w których sprawowali oni półudzielną władzę świecką (do 1790 roku).
Szczegółowy podział województwa krakowskiego w 1662 roku (miejscowości posiadające wówczas prawa miejskie):
- Powiat proszowski
- Będzin
- Chrzanów
- Działoszyce
- Kazimierz
- Kleparz
- Koszyce
- Kraków
- Nowe Brzesko
- Nowa Góra
- Olkusz
- Podzamcze (obszar Krakowa)
- Proszowice
- Skalbmierz
- Sławków
- Słomniki
- Powiat szczyrzycki
- Powiat śląski
- Powiat ksiąski
- Powiat sądecki
- Czchów
- Grybów
- Krościenko nad Dunajcem
- Lipnica Murowana
- Muszyna
- Nowy Sącz (starsza nazwa Nowy Sandecz)
- Nowy Targ
- Piwniczna
- Stary Sącz (starsza nazwa Stary Sandecz)
- Tylicz
- Wojnicz
- Zakliczyn
- Powiat lelowski
- Powiat biecki
W roku 1676 przy spisie do podatku podymnego wymieniono osiem powiatów:
- krakowski
- proszowski
- lelowski
- księski
- szczerzecki
- sądecki
- czchowski
- biecki
Główne miasta województwa krakowskiego za czasów I Rzeczypospolitej
.JPG)
.jpg)
.jpg)
.JPG)
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
