Jeleń

Jeleń^[21], jeleniec^[21] (Cervus) – rodzaj ssaków z podrodziny jeleni (Cervinae) w obrębie rodziny jeleniowatych (Cervidae).

Ten artykuł dotyczy zwierzęcia. Zobacz też: inne znaczenia tego hasła.

Jeleń

Cervus
Linnaeus, 1758[1]
Okres istnienia: 3,5–0 mln lat temu PreꞒ Ꞓ O S D C P T J K Pg N Q 3.5/0 ↓ 3.5/0
Jeleń szlachetny (C. elaphus)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	parzystokopytne
Podrząd	przeżuwacze
Infrarząd	Pecora
Nadrodzina	Cervoidea
Rodzina	jeleniowate
Podrodzina	jelenie
Plemię	Cervini
Rodzaj	jeleń
Typ nomenklatoryczny
Cervus elaphus Linnaeus, 1758
Synonimy Corvus[a]: Rafinesque, 1817[2] Elaphus C.H. Smith, 1827[3] Hippelaphus[b] H.G.L. Reichenbach, 1836[4] Harana B.H. Hodgson, 1838[5] Pseudocervus B.H. Hodgson, 1841[6] Strongyloceros R. Owen, 1846[7] Sika P.L. Sclater, 1870[8] Pseudaxis J.E. Gray, 1872[9] Elaphoceros Fitzinger, 1873[10] Sikelaphus Heude, 1894[11] Sica[c]: Trouessart, 1898[12] Sikaillus Heude, 1898[13] Eucervus Acloque, 1899[14] Przewalskium Flerow, 1930[15] Deperetia[d] Shikama, 1936[16] Bohlinella[e] T.S. Palmer, 1939[17] Nipponicervus[e] M. Kretzoi, 1941[18] Pseudodama Azzaroli, 1992[19] Euraxis Di Stefano & Petronio, 1998[20]
Podrodzaje i gatunki
4 podrodzaje (w tym 1 wymarły) i 25 gatunków (w tym 20 wymarłych) – zobacz opis w tekście

Rozmieszczenie geograficzne

Rodzaj obejmuje gatunki występujące w Eurazji, północnej Afryce i Ameryce Północnej^[22][23][24].

Morfologia

Długość ciała samic 110–230 cm, samców 120–240 cm, długość ogona 8–18 cm, wysokość w kłębie samic 60–150 cm, samców 65–165 cm; długość poroża samców 30–164 cm; masa ciała samic 20–250 kg, samców 30–400 kg^[23][25].

Systematyka

Rodzaj zdefiniował w 1758 roku szwedzki przyrodnik Karol Linneusz w 10 wydaniu Systema Naturae, publikacji jego autorstwa dotyczącej systematyki zwierząt o tytule^[1]. Linneusz wymienił kilka gatunków – Cervus guineensis Linnaeus, 1758 (nomen dubium), Cervus elaphus Linnaeus, 1758, Cervus dama Linnaeus, 1758, Cervus alces Linnaeus, 1758, Cervus capreolus Linnaeus, 1758, Cervus bezoarticus Linnaeus, 1758, Cervus tarandus i Cervus camelopardalis Linnaeus, 1758 – z których gatunkiem typowym był (Linneuszowska tautonimia) Cervus elaphus Linnaeus, 1758 (jeleń szlachetny).

Etymologia

• Cervus (Corvus): łac. cervus ‘jeleń’^[26].
• Elaphus: gr. ελαφος elaphos ‘jeleń’^[27]. Gatunek typowy (absolutna tautonimia): Cervus elaphus Linnaeus, 1758.
• Hippelaphus: gr. ιππελαφος ippelaphos ‘koń-jeleń’, od ιππος ippos ‘koń’; ελαφος elaphos ‘jeleń’^[28]. Gatunek typowy: nie podany.
• Harana: etymologia niejasna, Hodgson nie wyjaśnił znaczenia nazwy rodzajowej^[29]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Cervus wallichii^[f] G. Cuvier, 1823.
• Pseudocervus: gr. ψευδος pseudos ‘fałszywy’; rodzaj Cervus Linnaeus, 1758^[30]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): Cervus wallichii^[f] G. Cuvier, 1823.
• Strongyloceros: gr. στρογγυλος strongulos ‘okrągły, kulisty’; κερας keras, κερατος keratos ‘róg’^[31]. Gatunek typowy: Owen wymienił dwa gatunki – Cervus elaphus Linnaeus, 1758 i Strongyloceros spelaeus R. Owen, 1846 (= Cervus elaphus Linnaeus, 1758) – z których gatunkiem typowym jest (późniejsze oznaczenie) Cervus elaphus Linnaeus, 1758.
• Sika (Sica): jap. 鹿 shika ‘jeleń’^[32]. Gatunek typowy: Sclater wymienił trzy gatunki – Cervus mantchuricus^[g] Swinhoe, 1864, Cervus taëvanus P.L. Sclater, 1862 (= Cervus nippon Temminck, 1838) i Cervus sika Temminck, 1838 (= Cervus nippon Temminck, 1838) – z ktorych gatunkiem typowym jest (późniejsze oznaczenie) Cervus sika Temminck, 1838 (= Cervus nippon Temminck, 1838).
• Pseudaxis: gr. ψευδος pseudos ‘fałszywy’; rodzaj Axis C.H. Smith, 1827 (aksis)^[33]. Gatunek typowy: Gray wymienił trzy gatunki – Cervus mantchuricus^[g] Swinhoe, 1864, Cervus sika Temminck, 1838 (= Cervus nippon Temminck, 1838) i Pseudaxis taivanus J.E. Gray, 1872 (= niepoprwana późniejsza pisownia Cervus taiouanus^[h] E. Blyth, 1860) – z których gatunkiem typowym jest (późniejsze oznaczenie) Pseudaxis taivanus J.E. Gray, 1872 (= niepoprwana późniejsza pisownia Cervus taiouanus^[h] Blyth, 1860).
• Elaphoceros: gr. ελαφος elaphos ‘jeleń’; κερας keras, κερατος keratos ‘róg’^[34]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Cervus sika Temminck, 1838 (= Cervus nippon Temminck, 1838).
• Sikelaphus: zbitka wyrazowa nazw rodzajów: Sika P.L. Sclater, 1870 oraz Elaphus C.H. Smith, 1827^[32]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Cervus Soloensis^[h] Heude, 1885
• Sikaillus: rodzaj Sika P.L. Sclater, 1870; łac. przyrostek zdrabniający -illus^[32]. Gatunek typowy: Heude wymienił kilkanaście gatunków – Sika aceros Heude, 1888 (= Cervus nippon Temminck, 1836), Sika brachypus Heude, 1884 (= Cervus nippon Temminck, 1836), Sikaillus consobrinus Heude, 1898 (= Cervus nippon Temminck, 1836), Sikaïllus daimius Heude, 1898 (= Cervus nippon Temminck, 1836), Sikaïllus dejardinius Heude, 1888 (= Cervus nippon Temminck, 1836), Sika infelix Heude, 1884 (= Cervus nippon Temminck, 1836), Sikaïllus latidens Heude, 1898 (= Cervus nippon Temminck, 1836), Sikaïllus marmandianus Heude, 1898 (= Cervus nippon Temminck, 1836), Sika paschalis Heude, 1888, Sikaillus regulus Heude, 1898 (= Cervus nippon Temminck, 1836), Sika rex Heude, 1888 (= Cervus nippon Temminck, 1836), Sikaïllus sicarius Heude, 1898 (= Cervus nippon Temminck, 1836) i Cervus sika Temminck, 1844 (= Cervus nippon Temminck, 1836) – z których gatunkiem typowym jest Cervus sika Temminck, 1838 (= Cervus nippon Temminck, 1838).
• Eucervus: gr. ευ eu ‘dobry, ładny’; rodzaj Cervus Linnaeus, 1758^[35]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Cervus elaphus Linnaeus, 1758.
• Przewalskium: Nikołaj Michajłowicz Przewalski (1839-1888), rosyjski geograf, generał, badacz środkowej i wschodniej Azji. Członek Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego od 1864, od 1878 członek honorowy Petersburskiej Akademii Nauk^[15]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): Cervus albirostris Przewalski, 1883.
• Deperetia: Charles Jean Julien Depéret (1854–1929), francuski paleontolog^[16]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): †Cervus (cfr. Anoglochis) Praenipponicus Shikama, 1936.
• Bohlinella: dr. Anders Birger Bohlin (1898–1990), szwedzki paleontolog; łac. przyrostek zdrabniający -ella^[17].
• Nipponicervus: jap. 日本 nihon ‘Japonia’; rodzaj Cervus Linnaeus, 1758^[18].
• Pseudodama: gr. ψευδος pseudos ‘fałszywy’^[36] ; rodzaj Dama Frisch, 1775 (daniel). Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): †Dama nestii Azzaroli, 1947.
• Euraxis: gr. ευρυς eurus ‘szeroki’^[37] ; rodzaj Axis C.H. Smith, 1827 (aksis). Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): †Dama nestii Azzaroli, 1947.

Podział systematyczny

Zaliczane do rodzaju Cervus jelenie i sambary były w tradycyjnej klasyfikacji dzielone na podrodzaje Rusa, Rucervus, Sika i Cervus, w nowszych klasyfikacjach zostały podniesione do rangi rodzajów^[24]. Według tej klasyfikacji w rodzaju Cervus pozostały dwa gatunki: Cervus elaphus (jeleń szlachetny) i Cervus nippon (jeleń wschodni, sika). Dalsze badania wykazały wyraźne różnice występujące pomiędzy licznymi podgatunkami jelenia szlachetnego. Północnoamerykańskie i syberyjskie podgatunki określane jako wapiti zostały zgodnie uznane przez badaczy za odrębny gatunek Cervus canadensis. Analiza filogenezy przeprowadzona dla 50 populacji większości żyjących gatunków i podgatunków z rodzaju Cervus wykazała, że w Europie, zachodniej Azji i północnej Afryce (grupa zachodnia) występuje Cervus elaphus, natomiast we wschodniej i północnej Azji oraz Ameryce Północnej (grupa wschodnia) – Cervus canadensis. Nie zostały potwierdzone hipotezy o istnieniu jednego gatunku jelenia z licznymi, szeroko rozprzestrzenionymi podgatunkami. Pierwsi prawdziwi przedstawiciele rodzaju Cervus pojawili się prawdopodobnie w Azji Środkowej, a następnie w Europie we wczesnym pliocenie około 3,5 miliona lat temu^[22]. Do rodzaju należą następujące występujące współcześnie gatunki^[38][25][22]:

Podrodzaj	Grafika	Gatunek	Autor i rok opisu	Nazwa zwyczajowa[21][39]	Podgatunki[23][22][25]	Rozmieszczenie geograficzne[23][22][25]	Podstawowe wymiary[23][25][i]	Status IUCN[40]
Przewalskium		Cervus albirostris	Przewalski, 1883	jeleń białowargi	gatunek monotypowy	endemit Chińskiej Republiki Ludowej: wschodnia Wyżyna Tybetańska (wschodni Tybet, zachodnie Gansu, Qinghai, zachodni Syczuan i północno-zachodni Junnan)	DC: do 190 cm DO: 12–13 cm MC: 90–220 kg; zakres wysokości: 3500–5100 m n.p.m.	VU
Sika		Cervus nippon	Temminck, 1838	jeleń wschodni	10 podgatunków	Rosja (Kraj Nadmorski), środkowa, północno-wschodnia i wschodnia Chińska Republika Ludowa, Japonia, Tajwan i północny Wietnam; prawdopodobnie Korea Północna; introdukowany do Filipin, Europy, Armenii, Azerbejdżanu, Madagaskaru, Australii, Nowej Zelandii i Stanów Zjednoczonych; zakres wysokości: do 3000 m n.p.m.	DC: 110–190 cm DO: 10–18 cm MC: 20–140 kg	LC
Cervus		Cervus canadensis	Erxleben, 1777	jeleń kanadyjski	6 podgatunków	Azja od gór Tienszan (wschodni Kirgistan) i Ałtaj (północno-wschodni Kazachstan przez Mongolię i Rosję (na wschód od Kraju Nadmorskiego do północnej, środkowej i południowej Chińskiej Republice Ludowej, Bhutanu oraz Ameryka Północna (Kanada i Stany Zjednoczone); zakres wysokości: do 3300 m n.p.m.	DC: 190–240 cm DO: 10–16 cm MC: 150–400 kg	LC
Cervus		Cervus hanglu	J.A. Wagner, 1844	jeleń kaszmirski	3 podgatunki	Azja Środkowa w Kazachstanie, Uzbekistanie, Tadżykistanie, północnym Afganistanie, Chińskiej Republice Ludowej (południowy Xinjiang) i północnych Indiach (Kaszmir); zakres wysokości: 4300–4900 m n.p.m.	DC: 180–205 cm DO: 8–12 cm MC: 110–240 kg	LC
Cervus		Cervus elaphus	Linnaeus, 1758	jeleń szlachetny	5 podgatunków	Europa, Korsyka (reontrodukowany), Sardynia, Turcja, Kaukaz, północno-zachodni Iran, góry Atlas (Algieria, Tunezja, reintrodukowany w północnym Maroku); introdukowany do Chile, Argentyny, Australii i Nowej Zelandii; zakres wysokości: do 2800 m n.p.m.	DC: 165–205 cm DO: 14–16 cm MC: 75–220 kg	LC

Kategorie IUCN:  LC  – gatunek najmniejszej troski,  VU  – gatunek narażony.

Opisano również gatunki wymarłe:

• Podrodzaj: Sika
  • Cervus sintikuensis Shikama, 1937^[41] (Azja; plejstocen).

• Podrodzaj: Cervus
  • Cervus abesalomi Kahlke, 2001^[42] (Azja; pliocen).
  • Cervus cantabricus Graells, 1897^[43] (Europa; plejstocen).
  • Cervus taricus Bate, 1943^[44] (Europa; plejstocen).

• Podrodzaj: Bohlinella
  • Cervus akiyoshiensis Otsuka, 1977^[45] (Azja; plejstocen).
  • Cervus elegans Teilhard de Chardin & Piveteau, 1930^[46] (Azja; pliocen).
  • Cervus kazusensis Matsumoto, 1926^[47] (Azja; plejstocen).
  • Cervus kyushuensis Otsuka, 1966^[48] (Azja; plejstocen).
  • Cervus longdanensis (Qiu Zhanxiang, Deng Tao & Wang Banyue, 2004)^[49] (Azja; plejstocen).
  • Cervus praenipponicus Shikama, 1936^[50] (Azja; plejstocen).
• Podrodzaj: Incertae sedis
  • Cervus aguangae Frick, 1937^[51] (Ameryka Północna; plejstocen).
  • Cervus ambiguus Pomel, 1853^[52] (Europa).
  • Cervus astylodon (Matsumoto, 1926)^[53] (Azja; plejstocen).
  • Cervus brevitrabalis (Cope, 1889)^[54] (Ameryka Północna; plejstocen).
  • Cervus fortis Cope, 1878^[55] (Ameryka Północna; pliocen).
  • Cervus hirabayashii (Tokunaga, 1926)^[56] (Azja; miocen).
  • Cervus magnus (Zdansky, 1925)^[57] (Azja; pliocen).
  • Cervus nestii (Azzaroli, 1947)^[58] (Europa; plejstocen).
  • Cervus rewati Arif & Shah, 1991^[59] (Azja; pliocen).
  • Cervus ruscinensis Depéret, 1890^[60] (Europa; pliocen).

Uwagi

1. Niepoprawna późniejsza pisownia Cervus Linnaeus, 1758.
2. Młodszy homonim Hippelaphus Goldfuss, 1820 (Bovidae).
3. Niepoprawna późniejsza pisownia Sika P.L. Sclater, 1870.
4. Młodszy homonim Deperetia Teppner, 1922 (Bivalvia).
5. Nowa nazwa dla Deperetia Shikama, 1936.
6. Podgatunek C. canadensis.
7. Podgatunek C. nippon.
8. Podgatunek C. nippon.
9. DC – długość ciała; DO – długość ogona; MC – masa ciała