Olsztynek

Olsztynek (do 1945 niem. Hohenstein^[4], prus. Amellingi) – miasto w woj. warmińsko-mazurskim, w powiecie olsztyńskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Olsztynek. Położone jest w północnej Polsce, 28 km na południe od Olsztyna. Olsztynek leży na Mazurach^[5], na obszarze dawnej ziemi Sasinów^[6], w historycznych Prusach Górnych^[7].

Olsztynek

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Rynek w Olsztynku z ratuszem
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	olsztyński
Gmina	Olsztynek
Prawa miejskie	1359
Burmistrz	Robert Waraksa[1][2]
Powierzchnia	7,69[3] km²
Wysokość	169 m n.p.m.
Populacja (01.01.2024) • liczba ludności • gęstość	7165[3] 931,7 os./km²
Strefa numeracyjna	89
Kod pocztowy	11-015
Tablice rejestracyjne	NOL
Położenie na mapie gminy Olsztynek Olsztynek
Położenie na mapie Polski Olsztynek
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Olsztynek
Położenie na mapie powiatu olsztyńskiego Olsztynek
53°34′57″N 20°16′58″E
TERC (TERYT)	2814094
SIMC	0964910
Urząd miejski  Ratusz 1 11-015 Olsztynek
Strona internetowa

Według danych GUS z 1 stycznia 2024 r. Olsztynek liczył 7165 mieszkańców^[3].

Nazwa

Niemiecka nazwa zamku, a później miasta, pochodzi od jego założyciela, komtura ostródzkiego Güntera von Hohensteina. W źródłach polskich już w XV w. występuje nazwa zbliżona znaczeniem do obecnej – „Parvum Olstin” – „Mały Olsztyn”, lub Olsztynek. Mieszkaniec Olsztynka to olsztynczanin, a mieszkanka – olsztynczanka^[8]. Przymiotnik od nazwy tego miasta to olsztynecki^[9].

Dane ogólne

Ośrodek przemysłowo-usługowy i turystyczno-krajoznawczy. Na terenie miasta zlokalizowane są zakłady przemysłu spożywczego, drzewnego i paszowego.

Historia

Zamek krzyżacki w Olsztynku

Pierwsza wzmianka o Olsztynku pochodzi z 1351, a prawa miejskie nadane zostały przez wielkiego mistrza Winricha von Kniprodego w 1359 roku. Miasto założono na planie zbliżonym do wielu innych miast krzyżackich. Centralnym jego punktem był obszerny rynek z kościołem i ratuszem, od którego wychodziły dwie prostopadłe ulice. Miasto było obwiedzione murami miejskimi o długości 245 × 170 m i wysokości ok. 10 m, znajdowały się w nich dwie bramy – Wysoka zw. Niemiecką i Nidzicka zw. Polską. Ludność pod koniec średniowiecza liczyła ok. 450 mieszkańców.

W 1410 zamek opanowali mieszczanie, którzy uznali władzę króla polskiego, w 1414 w czasie wojny głodowej miasto ucierpiało od wojsk polskich. W 1444 Olsztynek przystąpił do antykrzyżackiego Związku Pruskiego, na wniosek którego w 1454 król Kazimierz IV Jagiellończyk włączył region z miastem do Królestwa Polskiego^[10]. W 1455 miasto znalazło się w rękach krzyżackich^[11], a po wojnie w 1466 na mocy traktatu toruńskiego Olsztynek został przyznany Krzyżakom, będąc zarazem częścią Polski jako lenno^[12]. Dopiero w czasie wojny polsko-krzyżackiej w 1520 Olsztynek został zdobyty przez wojska polskie, a hetman wielki koronny Mikołaj Firlej potwierdził przywileje miasta. Od 1525 w granicach zależnych od Polski Prus Książęcych, w 1530 istniał tu polski kościół, przy którym działali wybitni protestanci. Podczas wojny polsko-szwedzkiej w 1628 w mieście stacjonowały polskie oddziały walczące z armią Gustawa Adolfa. W 1656 miasto splądrowały wojska szwedzkie, a rok później spalili je Tatarzy.

Dom Mrongowiusza

Kolejny wielki pożar miał miejsce w 1685. Olsztynek znajdował się już wówczas w granicach państwa brandenbursko-pruskiego, przekształconego w 1701 w Królestwo Prus. W 1708 wybucha epidemia dżumy, która dziesiątkuje liczbę mieszkańców, w ciągu roku umiera prawie połowa z nich. Miasto w 1740 miało 728 mieszkańców, a w 1811 778 mieszkańców. Od 1752 miasto należało do powiatu morąskiego, w 1764 urodził się tutaj Krzysztof Celestyn Mrongowiusz, wybitny filolog i badacz polskości.

Zniszczony Olsztynek w czasie I wojny światowej

W 1807 podczas wyprawy Napoleona na Rosję w mieście stacjonował marszałek Michel Ney. W 1818 Olsztynek został przyłączony do powiatu ostródzkiego. Od 1854 przez czternaście lat dyrektorem gimnazjum miejskiego był Max Toeppen, jednym z absolwentów tej szkoły był Emil Adolf von Behring, tu w 1870 maturę zdał Hieronim Derdowski. W 1871 miasto znalazło się w granicach Niemiec. Olsztynek w 1887 otrzymał połączenie kolejowe z Olsztynem, rok później z Działdowem, a w 1894 z Ostródą (od 1945 linia nie istnieje). W mieście znajdował się najbardziej aktywny na Mazurach ośrodek antypolskiej Hakaty^[13]. Podczas I wojny światowej miasto zajęły wojska rosyjskie, w wyniku prowadzonych walk (bitwa pod Tannenbergiem) znacznie uszkodzono zabudowę i infrastrukturę miejską (ok. 70%).

W latach 1927–1945 w pobliżu miasta znajdował się ogromny monument upamiętniający bitwę pod Tannenbergiem – tzw. Tannenberg-Denkmal. W roku 1934 spoczęły w nim doczesne szczątki prezydenta Rzeszy Paula von Hindenburga, w pogrzebie uczestniczyło prawie pół miliona Niemców^[14].

W okresie od października 1939 do 1945 w mieście zlokalizowany był niemiecki obóz jeniecki Stalag IB Hohenstein. W 1945 Olsztynek został znacznie zniszczony przez wojska sowieckie (30% zabudowy mieszkaniowej i 25% budynków przemysłowych); podobny los spotkał Tannenberg-Denkmal, który został wysadzony przez wojska niemieckie, a po wojnie jego resztki całkowicie usunięto (do dziś na Rynku stoi monumentalny, granitowy lew pochodzący z tego miejsca). W 1945 Olsztynek znalazł się w granicach Polski.

25 sierpnia 2001 roku w Skansenie w Olsztynku odbył się Festiwal Międzynarodowego Obozu „Tęczowy Most” („Rainbow Bridge”), organizowany przez Jolantę Kwaśniewską. Na festiwalu tym wśród zaproszonych gości pojawili się m.in. prezydent Aleksander Kwaśniewski, brazylijski pisarz Paulo Coelho i izraelski polityk Szimon Peres^[15].

W latach 1958–1972 miasto było siedzibą gromady Olsztynek, ale nie należało do niej. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. olsztyńskiego.

Demografia

Według danych z 30 czerwca 2012 miasto miało 7713 mieszkańców^[16].

Pomnik Krzysztofa Celestyna Mrongowiusza przy rynku (2024)

Piramida wieku mieszkańców Olsztynka w 2014 roku^[17]

Liczba mieszkańców

• 1807 – 777 osób;
• 1816 – 940 osób;
• 1852 – 1646 osób;
• 1880 – 2467 osób;
• 1890 – 2563 osób;
• 1939 – 4245 osób;
• 1961 – 4227 osób.

Zabytki

Muzeum Budownictwa Ludowego – Park Etnograficzny

Kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa

Galeria Muzeum Budownictwa Ludowego, dawny kościół ewangelicki

Wieża ciśnień w Olsztynku

Zabytkami godnymi uwagi są: gotycki kościół z XIV wieku i pozostałości murów miejskich z basztami z XV w. (budowane po 1415 roku), a przede wszystkim zamek krzyżacki. Wartym uwagi jest też układ urbanistyczny Starego Miasta, oraz pojedyncze domy z początku XX wieku. W mieście znajduje się skansen – Muzeum Budownictwa Ludowego – Park Etnograficzny.

Według rejestru zabytków NID na listę zabytków wpisane są obiekty^[18]:

• założenie urbanistyczne, XIV-XIX, nr rej.: 586 z 20.02.1961 i z 12.06.1968
• kościół par. pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa, ul. Chopina 1, 1888, nr rej.: A-2625 z 17.01.2000
• plebania, ul. Chopina 7, 2 poł. XIX, nr rej.: A-4490 z 16.01.2008
• kościół, ob. galeria MBL, XIV, XVII-XVIII, nr rej.: 214 (O/15) z 25.11.1956 (dec. ruiny)
• cmentarz rzym.-kat., ob. komunalny, ul. Grunwaldzka, XIX, nr rej.: 3853 z 7.10.1987
• cmentarz ewangelicko-augsburski, ob. komunalny, ul. Mrongowiusza, XIX, nr rej.: 3854 z 7.10.1987
• cmentarz ewangelicko-augsburski, ob. komunalny, ul. Pionierów, Kamienna, Szeroka, 1 poł. XIX, nr rej.: 3852 z 7.10.1987
• zamek, ob. szkoła, 1 poł. XIV, XVII-XIX, nr rej.: 597 z 7.06.1961 oraz 1232 z 12.06.1968
• mury obronne, XIV, nr rej.: 213 (O/14) z 24.11.1956, w tym dom Mrongowiusza
• ratusz, Rynek 1, 1915–1923, nr rej.: 2624 z 19.01.2001
• dom, ul. Chopina 10, pocz. XX, nr rej.: A-4491 z 22.01.2008
• dom, ul. Mrongowiusza 5, poł. XIX, nr rej.: 2638 z 30.03.1994
• dom, ul. Mrongowiusza 26, XIX, nr rej.: 1233 z 12.06.1968
• dom, ul. Ratuszowa 4, nr rej.: 2648 z 3.07.1991
• d. plebania, ob. dom mieszkalny, Rynek 3, XV, poł. XVIII, XX, nr rej.: 1334 z 21.11.1994
• d. plebania ewangelicka, ob. muzeum, Rynek 8, 1648, XIX, nr rej.: IV-2-46/49 z 10.09.1949 oraz 215 (O/16) z 28.11.1956
• dom, ul. Niepodległości 3, po 1920, nr rej.: 2661 z 23.12.1993
• dom, ul. Niepodległości 27, pocz. XX, nr rej.: A-4493 z 22.01.2008
• dom, ul. Niepodległości 31, pocz. XX, nr rej.: A-4492 z 22.01.2008
• dom, ul. Warszawska 4, po 1915, nr rej.: 1997 z 28.08.1996
• dom, ul. Zamkowa 2, pocz. XX, nr rej.: A-4519 z 11.12.2008
• magazyn, ul. Składowa 9, 1914, nr rej.: 4234 z 2.11.1992
• wodociągowa wieża ciśnień – komunalna, ul. Górna 1, 1906, nr rej.: 2629 z 16.03.2000
• wodociągowa wieża ciśnień – kolejowa, ul. Kolejowa, 1935, nr rej.: 4224 z 18.09.1992

Honorowi obywatele

• 2004: Tadeusz Kufel – muzealnik; Krzysztof Pawiński – przedsiębiorca; Steffen Blau – członek Rady Związku Gmin Walkenried; Uve Kuschel – niemiecki działacz charytatywny; Christian Meyl – niemiecki działacz charytatywny; Hubertus Schütte – niemiecki działacz samorządowy; Karl-Heinz Woyda – niemiecki funkcjonariusz straży pożarnej i działacz charytatywny.
• 2009: Erwin Kruk – pisarz, poeta i dziennikarz.
• 2014: Irena Petryna – nauczycielka, działaczka samorządowa, posłanka II kadencji Sejmu RP; Kazimierz Kujawa – przedsiębiorca; Ryszard Ziemblicki – działacz samorządowy, leśnik; Jan Nilsson – szwedzki działacz samorządowy; Bernard i Lucienne Moreau – działacze na rzecz współpracy polsko-francuskiej^[19].

Wspólnoty wyznaniowe

Kaplica Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Olsztynku

Na terenie Olsztynka działalność religijną prowadzą następujące Kościoły i związki wyznaniowe:

• Kościół Chrześcijan Baptystów:
  • zbór w Olsztynku^[20]
• Kościół Ewangelicko-Augsburski:
  • filiał Olsztynek Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Olsztynie – kaplica ul. Mrongowiusza 19^[21]
• Kościół Ewangelicko-Metodystyczny:
  • parafia w Olsztynku^[22]
• Kościół rzymskokatolicki:
  • parafia bł. Anieli Salawy^[23]
  • parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa^[24]
• Świadkowie Jehowy:
  • zbór Olsztynek (Sala Królestwa ul. Wiśniowa 27 lok. 2)^[25][26].

Transport

Stacja kolejowa w Olsztynku

Ważny węzeł drogowy, przez miasto przechodzi też linia kolejowa Olsztyn – Działdowo ze stacją Olsztynek.

W mieście krzyżują się drogi krajowe i ekspresowe:

• S7E77 Gdańsk – Elbląg – Warszawa – Radom – Kielce – Kraków – Rabka-Zdrój
• 51 Bezledy – Bartoszyce – Lidzbark Warmiński – Dobre Miasto – Olsztyn – Olsztynek
  • S51 Olsztynek – Olsztyn
• 58 Olsztynek – Szczytno – Pisz – Biała Piska – Szczuczyn

Sport

W Olsztynku działa klub sportowy Olimpia Olsztynek powstały w 1946 roku. Aktualnie gra w klasie okręgowej.

Trasy rowerowe

Ulica miasta

Olsztynek jest miastem bogatym w trasy rowerowe. Przez miasto prowadzą m.in.: trasa rowerowa czerwona:

• Olsztynek-Makruty (16 km) – Po drodze można zwiedzić skansen i rezerwat bobrów
• Olsztynek-Orzechowo (27 km) – Liczne zabytki, m.in. kościół Jana Chrzciciela w Orzechowie

trasa rowerowa czarna

• Makruty-Jagiełek (16 km) – Droga prowadzi przez las
• Wegornia-Kurki (8 km) – Trasa prowadzi wśród jezior i lasu

trasa rowerowa żółta

• Olsztynek-Królikowo (21 km) – Zabytki z okresu wojny, częściowo droga prowadzi przez las
• Kurki-Olsztynek (21 km) – Liczne ośrodki wypoczynkowe

trasa rowerowa zielona

• Pawłowo-Waszeta (13 km) – Trasa wśród łąk
• Orzechowo-Węgornia (3 km)

Zobacz też

• Radio Mazury
• Cmentarz żydowski w Olsztynku