Pszeniec

Pszeniec (Melampyrum L.) – rodzaj roślin z rodziny zarazowatych, dawniej zaliczany do tradycyjnie szeroko ujmowanej rodziny trędownikowatych. Należy tu 38 gatunków występujących w strefie umiarkowanej półkuli północnej^[3]. Są to półpasożyty^[5][6], których gospodarzami są rośliny z różnych rodzin i siedlisk^[6]. Rodzaj wyróżnia się w rodzinie zarazowatych stosunkowo dużymi i nielicznymi nasionami, zaopatrzonymi w elajosomy, dzięki czemu są one rozprzestrzeniane przez mrówki^[6].

Pszeniec

Pszeniec zwyczajny
Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	jasnotowce
Rodzina	zarazowate
Rodzaj	pszeniec
Nazwa systematyczna
Melampyrum L. Sp. Pl. 605. 1753[3]
Typ nomenklatoryczny
Melampyrum pratense L.[4]
Synonimy
Marinellia Bubani[3][4]

Pszeniec gajowy

Pszeniec różowy

Duże nasiona przypominają wielkością ziarna zbóż^[7]. Nasiona pszeńca różowego M. arvense rosnącego w zbożu zanieczyszczały plon i dlatego gatunek ten był zwalczany w uprawach^[5]. Naukowa nazwa rodzaju utworzona została z greckich słów melas znaczącego czarny i pyros oznaczającego pszenicę^[7].

Rozmieszczenie geograficzne

Zasięg rodzaju obejmuje strefę umiarkowaną w Europie, Azji i Ameryce Północnej^[3]. Centrum zróżnicowania rodzaju znajduje się w Europie, gdzie występują 24 gatunki^[5]. W Chinach rosną trzy gatunki^[8], w Ameryce Północnej – jeden (Melampyrum lineare)^[6].

W Polsce rośnie w zależności od ujęcia 7 lub 8 gatunków rodzimych (różnica wynika z wyodrębniania w niektórych ujęciach pszeńca Herbicha M. herbichii, w innych utożsamianego z pszeńcem białym M. saxosum) oraz jednego gatunku przejściowo dziczejącego^[9].

Gatunki flory Polski^[9]

Pierwsza nazwa naukowa według listy krajowej^[9], druga – obowiązująca według bazy taksonomicznej Plants of the World online (jeśli jest inna)^[3]

• pszeniec biały Melampyrum saxosum Baumg.
• pszeniec brodaty Melampyrum barbatum Waldst. & Kit. ex Willd. – efemerofit
• pszeniec gajowy Melampyrum nemorosum L.
• pszeniec grzebieniasty Melampyrum cristatum L.
• pszeniec Herbicha Melampyrum herbichii Woł. ≡ Melampyrum saxosum Baumg.
• pszeniec leśny Melampyrum sylvaticum L.
• pszeniec polski Melampyrum polonicum (Beauverd) Soó
• pszeniec różowy Melampyrum arvense L.
• pszeniec zwyczajny Melampyrum pratense L.

Morfologia

Pszeniec grzebieniasty

Pszeniec brodaty

Pokrój

Rośliny jednoroczne, o pędach niemięsistych, prosto wzniesionych, pokrytych miękkimi włoskami^[6]. U części gatunków występują miodniki na dolnych liściach, co może pozwalać na utrzymywanie mrówek z dala od nektaru w kwiatach^[7].

Liście

Nakrzyżległe, łodygowe, siedzące lub krótkoogonkowe, o blaszce cienkiej, całobrzegiej lub ząbkowanej tylko przy wierzchołku^[6].

Kwiaty

Zebrane w górnej części pędów w grona i kłosy lub wyrastające pojedynczo w kątach podobnych do liści przysadek, aczkolwiek zwykle ostro lub szczecinkowato zaostrzonych, czasem z ostrymi, wydłużonymi ząbkami^[8]. Przysadki u niektórych gatunków są barwne. Z powodu skręcenia szypułek kwiaty wyrastające z nasad naprzeciwległych przysadek skierowane są w tym samym kierunku^[7]. Kielich dzwonkowaty, tworzony jest przez cztery działki, z których dwie górne są większe od dolnych. Korona u nasady rurkowata, wyżej rozszerza się i tworzy dwie wargi. Dolna warga jest otwarta, z dwiema fałdami i trzema łatkami na końcu. Górna warga krótsza, z brzegami odwiniętymi. Pręciki cztery, dwusilne^[8], o nitkach nagich^[6]. Zalążnia dwukomorowa, z dwoma zalążkami w każdej z komór. Znamię główkowate^[6].

Owoce

Pękające komorowo torebki zawierające od 1 do 4 nasion, dużych, podługowatych, gładkich^[8], ciemniejących w czasie dojrzewania^[6].

Systematyka

Pozycja systematyczna

Rodzaj klasyfikowany do plemienia Rhinantheae Lamarck & de Candolle w rodzinie zarazowatych Orobanchaceae^[2]. W tradycyjnym, szerokim ujęciu rodziny trędownikowatych Scrophulariaceae, dominującym przez znaczną część XX wieku, rodzaj był zaliczany do niej^[5].

W obrębie plemienia rodzaj zajmuje pozycję bazalną. Potwierdzono także monofiletyzm rodzaju^[10].

Wykaz gatunków^[3]

• Melampyrum alboffianum Beauverd
• Melampyrum aphraditis S.B.Zhou & X.H.Guo
• Melampyrum arvense L. – pszeniec różowy
• Melampyrum barbatum Waldst. & Kit. ex Willd. – pszeniec brodaty
• Melampyrum bihariense A.Kern.
• Melampyrum × burnatii Beauverd
• Melampyrum catalaunicum Freyn
• Melampyrum caucasicum Bunge
• Melampyrum chinense Dahl ex Diels
• Melampyrum chlorostachyum (Hohen.) Beauverd
• Melampyrum ciliatum Boiss. & Heldr.
• Melampyrum cristatum L. – pszeniec grzebieniasty
• Melampyrum doerfleri Ronniger
• Melampyrum × dolosum Beauverd
• Melampyrum elatius Reut. ex Boiss.
• Melampyrum fimbriatum Vandas
• Melampyrum heracleoticum Boiss. & Orph.
• Melampyrum hoermannianum K.Malý
• Melampyrum indicum Hook.f. & Thomson
• Melampyrum italicum (Beauverd) Soó
• Melampyrum × knetschii Beauverd
• Melampyrum koreanum K.J.Kim & S.M.Yun
• Melampyrum laxum Miq.
• Melampyrum lineare Lam.
• Melampyrum macranthum Murata
• Melampyrum mulkijanianii T.N.Popova
• Melampyrum nemorosum L. – pszeniec gajowy
• Melampyrum polonicum (Beauverd) Soó – pszeniec polski
• Melampyrum pratense L. – pszeniec zwyczajny
• Melampyrum roseum Maxim.
• Melampyrum saxosum Baumg. – pszeniec biały, pszeniec Herbicha
• Melampyrum scardicum Wettst.
• Melampyrum setaceum (Maxim. ex Palib.) Nakai
• Melampyrum stenophyllum Boiss.
• Melampyrum subalpinum (Jur.) A.Kern.
• Melampyrum sylvaticum L. – pszeniec leśny
• Melampyrum trichocalicinum Vandas
• Melampyrum variegatum (Porta & Rigo) Huter
• Melampyrum vaudense (Ronniger) Soó
• Melampyrum velebiticum Borbás
• Melampyrum × viviscense Beauverd
• Melampyrum yezoense T.Yamaz.