Tojad

Tojad (Aconitum L.) – rodzaj roślin z rodziny jaskrowatych (Ranunculaceae). Zwyczajowo bywa nazywany mordownikiem (z racji trujących własności). Liczy ponad 340 gatunków^[3]. Centrum największego zróżnicowania rodzaju znajduje się we wschodniej Azji^[5]. Większość gatunków występuje w strefie okołobiegunowej, poza tym na obszarach górskich^[6]. Zasięg rodzaju obejmuje niemal całą Azję (bez południowej części kontynentu) i Europę (bez Islandii, Irlandii i wysp na Morzu Śródziemnym), w Ameryce Północnej tojady rosną w zachodniej części (od Alaski po północny Meksyk) oraz wschodniej (od Labradoru po Alabamę)^[3]. Do polskiej flory należy 10 gatunków (i kilka mieszańców między nimi)^[7].

Tojad

Tojad mocny
Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	jaskropodobne
Rodzina	jaskrowate
Rodzaj	tojad
Nazwa systematyczna
Aconitum L. Sp. Pl.: 532 (1753)[3]
Typ nomenklatoryczny
Aconitum napellus L.[4]
Synonimy
Anthora (DC.) Fourr. Cammarum Fourr. Lycoctonum Fourr. Napellus Wolf Nirbisia G.Don[3]

Morfologia (tojad mocny)

Rośliny zawierają alkaloidy dwuterpenowe, od relatywnie nieszkodliwych po śmiertelnie trujące. Tojady znajdowały w efekcie zastosowanie jako trucizny. Były też stosowane jako rośliny lecznicze, ale praktyki te w istotnym stopniu ustały do połowy XX wieku. Szereg gatunków i mieszańców uprawianych jest jako rośliny ozdobne^[6].

Morfologia

Liście dłoniastodzielne. Kwiaty grzbieciste o barwie fioletowej, lub rzadziej żółtej. Środkowe działki kielicha jajowate, najniższe eliptyczne, górny hełmiasty. Osiem płatków, z których dwa przekształcone w miodniki z pastorałowato skręconą ostrogą. Pozostałe płatki niepozorne, łuskowate lub ich brak. Owoc: wielonasienny mieszek. Nasiona listewkowato zmarszczone, brązowoczarne. Korzeń wrzecionowato lub bulwiasto zgrubiały.

Biologia

Rośliny bardzo silnie trujące. Zawierają alkaloidy dwuterpenowe: akonitynę, akoninę, napelinę, mezakoninę.

Systematyka

Pozycja systematyczna

Rodzaj z rodziny jaskrowatych Ranunculaceae^[2].

Gatunki flory Polski^[7]

• tojad Berdaua Aconitum × berdaui Zapał.
• tojad niski Aconitum bucovinense Zapał.
• tojad Kluzjusza Aconitum clusianum Rchb. ≡ A. plicatum var. clusianum (Rchb.) Mitka & Starm.^[3]
• tojad czarnohorski Aconitum × czarnohorense (Zapał.) Mitka
• tojad wiechowaty Aconitum degenii Gáyer
• tojad wyniosły Aconitum × exaltatum Bernh. ex Rchb.
• tojad mocny Aconitum firmum Rchb.
• tojad Gayera Aconitum × gayeri Starmũhl
• tojad wschodniokarpacki Aconitum lasiocarpum (Rchb.) Gáyer
• tojad lisi Aconitum lycoctonum L. emend. Koelle
• tojad kosmaty Aconitum maninense (Skalicky) Mitka ≡ A. firmum subsp. maninense (Skalický) Starm.^[3]
• tojad Marii Aconitum × mariae Rottensteiner, Mitka & Novikov
• tojad mołdawski Aconitum moldavicum Hacq.
• tojad karłowaty Aconitum × nanum (Baumg.) Simonk.
• tojad Pawłowskiego Aconitum × pawlowskii Mitka & Starmũhl.
• tojad sudecki Aconitum plicatum Kőhler ex Rchb.
• tojad dzióbaty, t. pstry Aconitum variegatum L.
• tojad Zapałowicza Aconitum × zapalowiczii (Starmũhl.) Mitka

Wykaz gatunków^[3][8][7]

• Aconitum abietetorum W.T.Wang & L.Q.Li
• Aconitum acutiusculum H.R.Fletcher & Lauener
• Aconitum ajanense Steinb.
• Aconitum alboflavidum W.T.Wang
• Aconitum alboviolaceum Kom.
• Aconitum alpinonepalense Tamura
• Aconitum ambiguum Rchb.
• Aconitum amplexicaule Lauener
• Aconitum angulatum Tamura
• Aconitum angusticassidatum Steinb.
• Aconitum angustifolium Bernh. ex Rchb.
• Aconitum anthora L. – tojad południowy
• Aconitum apetalum (Huth) B.Fedtsch.
• Aconitum aquilonare A.Kern. ex Gáyer
• Aconitum artemisiifolium A.I.Baranov & Skvortsov
• Aconitum arunii P.Agnihotri, D.Husain & T.Husain
• Aconitum asahikawaense Kadota
• Aconitum assamicum Lauener
• Aconitum × austriacum Mucher
• Aconitum austrokoreense Koidz.
• Aconitum axilliflorum Vorosch.
• Aconitum azumiense Kadota & Hashido
• Aconitum baburinii (Vorosch.) Schlotgauer
• Aconitum baicalense (Regel) Turcz. ex Rapaics
• Aconitum bailangense Y.Z.Zhao
• Aconitum barbatum Patrin ex Pers. – tojad bródkowaty
• Aconitum × bartokianum Starm.
• Aconitum basitruncatum W.T.Wang
• Aconitum × baumgartenianum Simonk.
• Aconitum × berdaui Zapal. – tojad Berdaua
• Aconitum bhedingense Lauener
• Aconitum bhutanobulbilliferum Kadota
• Aconitum biflorum Fisch. ex DC.
• Aconitum brachypodum Diels
• Aconitum bracteolatum Lauener
• Aconitum brevicalcaratum (Finet & Gagnep.) Diels
• Aconitum brevilimbum Lauener
• Aconitum brevipes (W.T.Wang) Luferov & Erst
• Aconitum brevipetalum W.T.Wang
• Aconitum brunneum Hand.-Mazz.
• Aconitum bucovinense Zapal. – tojad niski
• Aconitum × bujbense Stepanov
• Aconitum bulbilliferum Hand.-Mazz.
• Aconitum bulleyanum Diels
• Aconitum burnatii Gáyer
• Aconitum calthifolium H.F.Comber
• Aconitum × cammarum L. – tojad ogrodowy
• Aconitum campylorrhynchum Hand.-Mazz.
• Aconitum cannabifolium Franch. ex Finet & Gagnep.
• Aconitum carmichaelii Debeaux – tojad Carmichael'a
• Aconitum changianum W.T.Wang
• Aconitum charkeviczii Vorosch.
• Aconitum chasmanthum Stapf ex Holmes
• Aconitum chayuense W.T.Wang
• Aconitum chiachaense W.T.Wang
• Aconitum chiisanense Nakai
• Aconitum chilienshanicum W.T.Wang
• Aconitum chinense Paxton
• Aconitum chloranthum Hand.-Mazz.
• Aconitum chrysotrichum W.T.Wang
• Aconitum chuianum W.T.Wang
• Aconitum ciliare DC.
• Aconitum cochleare Vorosch.
• Aconitum columbianum Nutt.
• Aconitum consanguineum Vorosch.
• Aconitum contortum Finet & Gagnep.
• Aconitum coreanum (H.Lév.) Rapaics
• Aconitum crassiflorum Hand.-Mazz.
• Aconitum crassifolium Steinb.
• Aconitum curvipilum Riedl
• Aconitum cymbulatum (Schmalh.) Lipsky
• Aconitum × czarnohorense (Zapal.) Mitka – tojad czarnohorski
• Aconitum daxinganlinense Y.Z.Zhao
• Aconitum decipiens Vorosch. & Anfalov
• Aconitum degenii Gáyer – tojad wiechowaty
• Aconitum delavayi Franch.
• Aconitum delphiniifolium DC.
• Aconitum desoulavyi Kom.
• Aconitum dhwojii Lauener
• Aconitum diqingens Q.E.Yang & Z.D.Fang
• Aconitum dissectum D.Don
• Aconitum dolichorhynchum W.T.Wang
• Aconitum dolichostachyum W.T.Wang
• Aconitum × dragulescuanum Mucher
• Aconitum duclouxii H.Lév.
• Aconitum dunhuaense S.H.Li
• Aconitum elliotii Lauener
• Aconitum elwesii Stapf
• Aconitum episcopale H.Lév.
• Aconitum × exaltatum Bernh. ex Rchb. – tojad wyniosły
• Aconitum falciforme Hand.-Mazz.
• Aconitum fanjingshanicum W.T.Wang
• Aconitum ferox Wall. ex Ser.
• Aconitum finetianum Hand.-Mazz.
• Aconitum firmum Rchb. – tojad mocny
• Aconitum fischeri Rchb. – tojad Fischera
• Aconitum flavum Hand.-Mazz.
• Aconitum fletcherianum G.Taylor
• Aconitum formosanum Tamura
• Aconitum forrestii Stapf
• Aconitum franchetii Finet & Gagnep.
• Aconitum fukutomei Hayata
• Aconitum funiculare Stapf
• Aconitum fusungense S.H.Li & Y.H.Huang
• Aconitum gassanense Kadota & Sh.Kato
• Aconitum × gayeri Starmuhl – tojad Gayera
• Aconitum geniculatum H.R.Fletcher & Lauener
• Aconitum georgei H.F.Comber
• Aconitum gigas H.Lév. & Vaniot
• Aconitum glabrisepalum W.T.Wang
• Aconitum glandulosum Rapaics
• Aconitum grandibracteolatum (W.T.Wang) Luferov & Erst
• Aconitum gubanovii Luferov & Vorosh.
• Aconitum habaense W.T.Wang
• Aconitum hamatipetalum W.T.Wang
• Aconitum haridasanii R.Tiwary, Harsh Singh & D.Adhikari
• Aconitum × hebegynum DC. – tojad kosmatoowockowy
• Aconitum helenae Vorosch.
• Aconitum hemsleyanum E.Pritz.
• Aconitum henryi E.Pritz. ex Diels – tojad Henry’ego
• Aconitum heterophylloides (Brühl) Stapf
• Aconitum heterophyllum Wall. ex Royle
• Aconitum hezuoense W.T.Wang
• Aconitum hicksii Lauener
• Aconitum hiroshi-igarashii Kadota
• Aconitum hookeri Stapf
• Aconitum hopeiense (W.T.Wang) Vorosch.
• Aconitum huiliense Hand.-Mazz.
• Aconitum ichangense (Finet & Gagnep.) Hand.-Mazz.
• Aconitum iidemontanum Kadota, Kita & Ueda
• Aconitum iinumae Kadota
• Aconitum ikedae Kadota
• Aconitum incisofidum W.T.Wang
• Aconitum infectum Greene
• Aconitum iochanicum Ulbr.
• Aconitum iranshahrii Riedl
• Aconitum jaluense Kom.
• Aconitum japonicum Thunb.
• Aconitum jeholense Nakai & Kitag.
• Aconitum jenisseense Polozhij
• Aconitum jilongense W.T.Wang & L.Q.Li
• Aconitum jin-muratae Kadota & Nob.Tanaka
• Aconitum kagerpuense W.T.Wang
• Aconitum kamelinii A.A.Solovjev
• Aconitum karafutense Miyabe & Nakai
• Aconitum karakolicum Rapaics
• Aconitum kashmiricum Stapf ex Coventry
• Aconitum khanminthunii A.A.Solovjev & Shmakov
• Aconitum kirghistanicum Kadota
• Aconitum kirinense Nakai
• Aconitum kitadakense Nakai
• Aconitum kiyomiense Kadota
• Aconitum komarovianum Nakai
• Aconitum kongboense Lauener
• Aconitum korshinskyi Tzvelev
• Aconitum krasnoboroffii Kadota
• Aconitum krylovii Steinb.
• Aconitum kunasilense Nakai
• Aconitum kungshanense W.T.Wang
• Aconitum kurilense Takeda
• Aconitum kurramense Qureshi & Chaudhri
• Aconitum kusnezoffii Rchb.
• Aconitum kuzenevae Vorosch.
• Aconitum laeve Royle
• Aconitum laevicaule W.T.Wang
• Aconitum lamarckii Rchb. ex Spreng. – tojad Lamarcka
• Aconitum lasianthum (Rchb.) Simonk.
• Aconitum lasiocarpum (Rchb.) Gáyer – tojad wschodniokarpacki
• Aconitum lasiostomum Rchb. ex Besser – tojad włochaty
• Aconitum legendrei Hand.-Mazz.
• Aconitum leiwuqiense W.T.Wang
• Aconitum lethale Griff.
• Aconitum leucostomum Vorosch.
• Aconitum liangshanicum W.T.Wang
• Aconitum lianhuashanicum W.T.Wang
• Aconitum liljestrandii Hand.-Mazz.
• Aconitum limprichtii Hand.-Mazz.
• Aconitum loczyanum Rapaics
• Aconitum longe-crassidatum Nakai
• Aconitum longilobum W.T.Wang
• Aconitum longipedicellatum Lauener
• Aconitum luanchuanense W.T.Wang
• Aconitum ludlowii Exell
• Aconitum lycoctonifolium W.T.Wang & L.Q.Li
• Aconitum lycoctonum L. – tojad lisi, t. wilczy
• Aconitum macrorhynchum Turcz. ex Ledeb.
• Aconitum mashikense Kadota & S.Umezawa
• Aconitum maximum Pall. ex DC.
• Aconitum milinense W.T.Wang
• Aconitum miyabei Nakai
• Aconitum moldavicum Hacq. – tojad mołdawski
• Aconitum monanthum Nakai
• Aconitum monticola Steinb.
• Aconitum moschatum (Brühl) Stapf
• Aconitum nagarum Stapf
• Aconitum nakaoi Tamura
• Aconitum namlaense W.T.Wang
• Aconitum × nanum (Baumg.) Simonk. – tojad karłowaty
• Aconitum napellus L. – tojad najmocniejszy
• Aconitum nasutum Fisch. ex Rchb.
• Aconitum naviculare (Brühl) Stapf
• Aconitum nemorum Popov
• Aconitum neosachalinense H.Lév.
• Aconitum neotortuosum Nakai
• Aconitum nielamuense W.T.Wang
• Aconitum nipponicum Nakai
• Aconitum noveboracense A.Gray ex Coville
• Aconitum novoaxillare W.T.Wang
• Aconitum novoluridum Munz
• Aconitum nutantiflorum P.K.Chang ex W.T.Wang
• Aconitum ochotense Rchb.
• Aconitum ohmorii Kadota
• Aconitum okuyamae Nakai
• Aconitum orientale Mill. – tojad wschodni
• Aconitum orochryseum Stapf
• Aconitum ouvrardianum Hand.-Mazz.
• Aconitum ovatum Lindl.
• Aconitum palmatum D.Don
• Aconitum paradoxum Rchb.
• Aconitum parcifolium Q.E.Yang & Z.D.Fang
• Aconitum paskoi Vorosch.
• Aconitum × pawlowskii Mitka & Starm. – tojad Pawłowskiego
• Aconitum pendulicarpum P.K.Chang ex W.T.Wang
• Aconitum pendulum N.Busch
• Aconitum pentheri Hayek
• Aconitum phyllostegium Hand.-Mazz.
• Aconitum piepunense Hand.-Mazz.
• Aconitum pilipes (Rchb.) Gáyer
• Aconitum pilopetalum W.T.Wang & L.Q.Li
• Aconitum × pilosiusculum (Ser.) Gáyer
• Aconitum plicatum Köhler ex Rchb. – tojad sudecki
• Aconitum poluninii Lauener
• Aconitum polycarpum P.K.Chang ex W.T.Wang
• Aconitum polyschistum Hand.-Mazz.
• Aconitum pomeense W.T.Wang
• Aconitum popovii Steinb. & Schischk. ex Siplivinskii
• Aconitum potaninii Kom.
• Aconitum productum Rchb.
• Aconitum prominens Lauener
• Aconitum pseudobrunneum W.T.Wang
• Aconitum pseudodivaricatum W.T.Wang
• Aconitum pseudokongboense W.T.Wang & L.Q.Li
• Aconitum pseudokusnezowii Vorosch.
• Aconitum pseudolaeve Nakai
• Aconitum pseudostapfianum W.T.Wang
• Aconitum pterocaule Koidz.
• Aconitum pteropus Nakai
• Aconitum puchonroenicum Uyeki & Sakata
• Aconitum pulchellum Hand.-Mazz.
• Aconitum pyramidale Mill. – tojad piramidalny
• Aconitum quelpaertense Nakai
• Aconitum racemulosum Franch.
• Aconitum raddeanum Regel
• Aconitum ramulosum W.T.Wang
• Aconitum ranunculoides Turcz.
• Aconitum reclinatum A.Gray
• Aconitum refracticarpum P.K.Chang ex W.T.Wang
• Aconitum refractum (Finet & Gagnep.) Hand.-Mazz.
• Aconitum rhombifolium F.H.Chen
• Aconitum richardsonianum Lauener
• Aconitum rilongense Kadota
• Aconitum rockii H.R.Fletcher & Lauener
• Aconitum rotundifolium Kar. & Kir.
• Aconitum rotundocassideum W.T.Wang
• Aconitum rubicundum (Ser.) Fisch. ex C.Young, J.Young & P.Young
• Aconitum sachalinense F.Schmidt
• Aconitum sajanense Kuminova
• Aconitum scaposum Franch.
• Aconitum × schneebergense Gáyer
• Aconitum sczukinii Turcz.
• Aconitum secundiflorum W.T.Wang
• Aconitum senanense Nakai
• Aconitum septentrionale Koelle
• Aconitum seravschanicum Steinb.
• Aconitum × setosum Grint.
• Aconitum shennongjiaense Q.Gao & Q.E.Yang
• Aconitum sherriffii Lauener
• Aconitum sinchiangense W.T.Wang
• Aconitum sinoaxillare W.T.Wang
• Aconitum sinomontanum Nakai
• Aconitum smithii Ulbr. ex Hand.-Mazz.
• Aconitum soongaricum (Regel) Stapf
• Aconitum souliei Finet & Gagnep.
• Aconitum soyaense Kadota
• Aconitum spathulatum W.T.Wang
• Aconitum spiripetalum Hand.-Mazz.
• Aconitum staintonii Lauener
• Aconitum stapfianum Hand.-Mazz.
• Aconitum stoloniferum Vorosch.
• Aconitum stramineiflorum P.K.Chang ex W.T.Wang
• Aconitum stylosoides W.T.Wang
• Aconitum stylosum Stapf
• Aconitum subglandulosum Khokhr.
• Aconitum sukaczevii Steinb.
• Aconitum superbum Fritsch
• Aconitum swatense Tamura
• Aconitum tabatae Tamura
• Aconitum taigicola Vorosch.
• Aconitum taipeicum Hand.-Mazz.
• Aconitum talassicum Popov
• Aconitum tangense Marquand & Airy Shaw
• Aconitum tanguticum (Maxim.) Stapf
• Aconitum tanzybeicum Stepanov
• Aconitum taronense (Hand.-Mazz.) H.R.Fletcher & Lauener
• Aconitum tatsienense Finet & Gagnep.
• Aconitum tauricum Wulfen – tojad tauryjski
• Aconitum tawangense R.Tiwary, Harsh Singh & D.Adhikari
• Aconitum tenue Rydb.
• Aconitum tenuicaule W.T.Wang
• Aconitum × teppneri Mucher ex Starm.
• Aconitum tongolense Ulbr.
• Aconitum toxicum Rchb.
• Aconitum transsectum Diels
• Aconitum trisectum (W.T.Wang & L.Q.Li) Luferov & Erst
• Aconitum × triste (Fisch. ex Rchb.) Gáyer
• Aconitum tsaii W.T.Wang
• Aconitum tsariense Lauener
• Aconitum tuoliense W.T.Wang
• Aconitum turczaninowii Vorosch.
• Aconitum umbrosum (Korsh.) Kom.
• Aconitum umezawae Kadota
• Aconitum uncinatum L.
• Aconitum urumqiense Z.Z.Yang
• Aconitum variegatum L. – tojad dzióbaty, t. pstry
• Aconitum vilmorinianum Kom.
• Aconitum violaceum Jacquem. ex Stapf
• Aconitum vitosanum Gáyer
• Aconitum volubile Pall. ex Koelle
• Aconitum wajimanum Kadota
• Aconitum williamsii Lauener
• Aconitum woroschilowii Luferov
• Aconitum wuchagouense Y.Z.Zhao
• Aconitum wumengense J.He & E.D.Liu
• Aconitum yangii W.T.Wang & L.Q.Li
• Aconitum yinschanicum Y.Z.Zhao
• Aconitum yunlingense Q.E.Yang & Z.D.Fang
• Aconitum yuparense Takeda
• Aconitum zigzag H.Lév. & Vaniot

Zastosowanie

Uwaga: Wszystkie gatunki tojadu są bardzo silnie trujące, dlatego nie zaleca się jakichkolwiek prób leczenia bez wiedzy i zgody lekarza.

• Rośliny ozdobne: Wiele gatunków uprawianych jest dla efektownych, barwnych kwiatów.
• Rośliny lecznicze: Zawierają akonitynę – substancję o działaniu przeciwbólowym, stosowaną także w małych dawkach w leczeniu podagry (dny moczanowej). Zastosowanie niektórych gatunków:
  • Aconitum callibotryon (tojad mocny) – bulwiasty korzeń zawiera substancje o działaniu przeciwbólowym, skutecznym przede wszystkim w artretyzmie i rwie kulszowej.
  • Aconitum fischeri (tojad Fischera) – surowiec stanowią korzenie, a wyciągi z nich mają działanie uspokajające, przeciwbólowe, moczopędne, pobudzające pracę serca i poprawiające funkcjonowanie nerek.
  • Aconitum columbianum – z korzeni produkuje się leki przeciwbólowe, skuteczne przede wszystkim w artretyzmie i rwie kulszowej.
  • Aconitum stoerkianum (tojad Stoerka) – działanie i zastosowanie zbliżone do tojadu mocnego.
  • Aconitum variegatum (tojad dzióbaty) – działanie i zastosowanie zbliżone do tojadu mocnego.

Ochrona

W Polsce dziko występuje kilkanaście gatunków, wszystkie objęte są ochroną gatunkową. Ze względu na zagrożenie wyginięciem 7 gatunków wpisano do Polskiej czerwonej księgi roślin, są to: tojad lisi, tojad wiechowaty, tojad wschodniokarpacki, tojad niski, tojad sudecki, tojad maniński, tojad morawski.