Najlepsze pytania
Chronologia
Czat
Perspektywa

Tykocin

miasto w województwie podlaskim Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Tykocinmap
Remove ads

Tykocin (łac. Tykocien, hebr. Tiktin, Tyktin, Tuktin, Tikoczin, Tykoczyn) – miasto w województwie podlaskim, w powiecie białostockim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Tykocin, położone w Kotlinie Biebrzańskiej nad Narwią, na zachód od Białegostoku. W Tykocinie przebywali wielokrotnie królowie oraz książęta polscy. Duża liczba zabytków, a przede wszystkim zachowany oryginalny układ przestrzenny miasta, z widoczną do dzisiaj granicą części żydowskiej, z oryginalną synagogą (muzeum) powoduje, że miasto jest odwiedzane przez turystów z kraju i zagranicy.

Szybkie fakty Państwo, Województwo ...

Pod względem historycznym Tykocin leżał na pograniczu Mazowsza i Podlasia[2][3]. Miasto prywatne, później królewskie, położone było w ziemi bielskiej województwa podlaskiego[4]. Do 1950 r. był siedzibą gminy Stelmachowo. W latach 1975–1998 w woj. białostockim. Tykocin ma połączenia drogowe z Knyszynem, Białymstokiem i Sokołami.

Według danych GUS z 1 stycznia 2024 r. miasto liczy 1844 mieszkańców[1].

Remove ads

Historia

Podsumowanie
Perspektywa

Początki Tykocina związane są z grodem mazowieckim, znajdującym się w odległości ok. 3 km na południe od obecnego miasta, którego pozostałości zachowane są w pobliżu wsi Sierki i nazywane potocznie „Zamczyskiem”. W okresie od XI do XIV w. był to mazowiecki gród rzędu kasztelańskiego z podgrodziem. Według badań historyków Tykocin powstał w miejscu przeprawy przez Narew dla skrócenia szlaku handlowego prowadzącego z Połocka i Wilna w kierunku Poznania i Krakowa. Rozwinął się z osady podgrodowej na pograniczu[5] Mazowsza i Wielkiego Księstwa Litewskiego, na fali kolonizacji polskiej z Mazowsza oraz wskutek rozwoju wymiany handlowej w XIV w. między Koroną a Wielkim Księstwem Litewskim.

Tykocin początkowo należał do ziemi wiskiej, gdzie był siedzibą powiatu[6]. Prawa miejskie w 1425 r. nadał Tykocinowi książę mazowiecki Janusz I Starszy w oparciu o prawo chełmińskie. Pierwszym wójtem został Piotr z Gumowa. Po powtórnym przejściu pod władztwo litewskie Tykocin stał się centrum rozległych dóbr i podlaską siedzibą możnego rodu litewskiego Gasztołdów. Po bezpotomnej śmierci ostatniego z rodu – Stanisława Gasztołda, dobra nie przeszły na wdowę Barbarę Gasztołdową z Radziwiłłów według prawa koronnego, a na podstawie prawa litewskiego – na króla Zygmunta Starego za sprawą możnowładcy litewskiego Jana Hlebowicza konkurującego z rodem Radziwiłłów o władzę w Wielkim Księstwie Litewskim.

Thumb
Zamek w Tykocinie

Tykocin u schyłku życia Zygmunta Augusta stał się centrum i siedzibą podlaskich dóbr królewskich. W tykocińskiej twierdzy został umieszczony arsenał Rzeczypospolitej, skarbiec (spoczywały tu między innymi słynne arrasy oraz biblioteka króla Zygmunta Augusta). Po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów w 1572 r. Tykocin, obok Knyszyna i Wasilkowa, stał się królewszczyzną (starostwem i leśnictwem), pozostając nią do 1661 r., kiedy wraz z całym starostwem otrzymał go na dziedziczną własność uchwałą sejmową sejmu warszawskiego za zasługi dla Rzeczypospolitej hetman Stefan Czarniecki.

Thumb
Hetman Stefan Czarniecki właściciel Tykocina

Czarniecki odbudował zniszczony w czasie Potopu szwedzkiego zamek i umieścił w nim swój osobisty skarbiec, gromadząc w nim znaczne dobra, które uczyniły jego córki jedną z najlepszych partii w Rzeczypospolitej. Poprzez mariaże córek hetmana, Tykocin wraz ze starostwem stał się własnością Gryfitów Branickich. Braniccy utworzyli w miejscu starostwa hrabstwo tykocińskie, a Tykocin stał się centrum ich podlaskich dóbr. Po pożarze i zniszczeniach wojny domowej o sukcesję między Sasem a Stanisławem Leszczyńskim w XVIII w. Tykocin został gruntownie przebudowany w stylu barokowym.

W czasie zaborów Tykocin znalazł się początkowo pod władzą Prus. W tym okresie Izabela Branicka sprzedała dobra podlaskie rządowi pruskiemu, pozostawiając sobie dobra rodowe Gryfitów Branickich w Małopolsce. Pochowana jednak została w Białymstoku. Prusacy zabudowali część rynku przy bożnicy, jednak nie ukończyli przebudowy miasta, gdyż po traktacie w Tylży w roku 1807 Tykocin znalazł się w Księstwie Warszawskim, zaś w 1815 r. – w granicach Królestwa Polskiego, gdzie pozostawał do roku 1918.

Po II wojnie światowej z powodu zniszczeń utracił prawa miejskie, które odzyskał w roku 1993.

W Tykocinie i okolicach mieszkali Zygmunt Bujnowski oraz Włodzimierz Puchalski, bywała w nim Agnieszka Osiecka, zaś filmy tworzyli Jacek Bromski i Michał Kwieciński.

Thumb
Tykocin z lotu ptaka
Kalendarium
Thumb
Mapa Tykocina i okolic (ok. 1790 r.)
Thumb
Bitwa pod Tykocinem w 1831 roku. Fińscy żołnierze (w służbie cara) ratują rannego porucznika. Obraz Roberta Wilhelma Ekmana
Thumb
Order Tykociński
Starostwo tykocińskie

Król Zygmunt II August stworzył starostwo i leśnictwo tykocińskie po przejęciu w 1542 roku dóbr tykocińskich wskutek bezpotomnej śmierci Stanisława Gasztołda.

Starostowie tykocińscy
Burmistrzowie tykocińscy
  • Stanisław Rudkowski – burmistrz tykociński w 1710 roku (na przełomie 1717/18)
  • Łukasz Kalinowski – burmistrz tykociński w 1711 roku, 1712?, 1713 roku
  • Jan Rogalewski – burmistrz tykociński w 1717 roku, w 1724, 1725
  • Mateusz Ostrowski – burmistrz tykociński w 1726 roku
  • Łukasz Kalinowski – burmistrz tykociński w 1729 roku, 1730, 1731, 1732 roku
  • Stanisław Sokólski – burmistrz tykociński w 1733 roku, 1734?, 1735?, 1738, 1741, 1742, 1743, 1751 roku
  • Wojciech Kalinowski – burmistrz tykociński w 1738 roku, 1739, 1740, 1753 roku
  • Mikołaj Roszkowski – burmistrz tykociński w 1744 roku, 1745, 1746, 1747, 1748, w 1749 roku
  • Jakub Kalinowski – burmistrz tykociński w 1750 roku, 1752, 1756, 1757, 1758, 1759 roku
  • Antoni Kalinowski – burmistrz tykociński w 1754 roku, 1755, 1773, 1774 roku
  • Józef Milechowicz – burmistrz tykociński w 1760 r., 24 lutego 1763 r. zatwierdzony ponownie na burmistrza w l. 1775–1777 r.
  • Jakub Milechowicz – burmistrz tykociński w 1762 roku
  • Maciej Milechowicz – burmistrz tykociński w 1788 roku, 1789, 1790 roku
Hrabstwo tykocińskie (ekonomia tykocińska)
Prezydenci Miasta
  • Jan Moroziewicz – prezydent miasta w l. 1791–1794
  • Ignacy Antonowicz – prezydent miasta w l. 1795–1798
Thumb
Herb Tykocina na powitalnym słupie wjazdowym
Historia osadnictwa żydowskiego w Tykocinie

Pierwsi osadnicy żydowscy osiedli na tych ziemiach w 1522 roku. Było to dziesięć rodzin żydowskich z Grodna, sprowadzonych na zaproszenie Olbrachta Gasztolta w celu ożywienia handlu. W 1576 roku z ręki Stefana Batorego otrzymali oni prawo osadnictwa potwierdzone w roku 1633 przez Władysława IV. W 1800 roku mieszkańcy pochodzenia żydowskiego stanowili ok. 70% ludności miasta. Tuż przed II wojną światową udział ludności żydowskiej w liczącej 5000 osób populacji miasta wynosił 50%.

W Tykocinie mieściła się druga co do wielkości (po krakowskiej) gmina żydowska w Polsce.

Osiedlenie się żydów w Tykocinie nastąpiło w początkach XVI wieku. Olbracht Gastold, wojewoda trocki, pozwolił w 1522 roku 10 żydom z Grodna osiąść w Tykocinie „na Kaczorowie za mostem”. Na ostrowie mają sobie postawić szkołę. Wyznaczono im plac na cmentarz „pierwszą górę za rzeką”. Pozwolono im wystawić kramnice koło ratusza i prowadzić wszelki handel. Następnie w r. 1536 tenże Gastołd wydał w Wilnie nowy przywilej, uwalniający żydów od wszelkiej juryzdukcyi sądów miejskich i grodzkich („Prosili.... żeby ich doktór, na imię Dawid, albo potem będący, według zakonu żydowskiego one sądził i rządził a starosta i urzędnicy żeby ich w żadnych sprawach nie sądzili, woźnych swoich na nie dawali... ani win nie brali. A jeśli będzie jakie prawo żyd z chrześcianinem albo chrześcianin z żydem miał, tedy starostowie spółek z doktorem mają to obaczyć i rozeznać”). Batory potwierdzając ich przywileje w Tykocinie r. 1576 pozwala swobodnie trudnić się handlem po miastach i wsiach królewskich, pańskich, duchownych i szlacheckich. Władysław IV potwierdzając w Krakowie r. 1633 przywileje żydów, zabronił dochodzić pretensyi wszelkich na rodzinie winowajcy lub niedotrzymującego umowy. Na specyalną prośbę żydów tykocińskich potwierdził w Wilnie 1639 r. ich swobody, przywileje. Mimo to ciągle zachodzą zatargi między żydami tykocińskimi a chrześciańską ludnością. Wreszcie w r. 1763 staje umowa, którą żydzi zobowiązali się w zamian za udzielenie im prawa do pastwiska koni i uwolnienia od opłat miejskich, wnosić do kasy miejskiej 120 złp. rocznie w dwu ratach.

W lecie 1941 roku ludność żydowska licząca około 1400 osób została wymordowana w lasach w pobliżu wsi Łopuchowo.

Thumb
Tykocin, Kamienica przy ul. Piłsudskiego 25
Remove ads

Zabytki

Podsumowanie
Perspektywa
Thumb
Plac i kościół parafialny pw. Świętej Trójcy
Thumb
Budynek Synagogi Wielkiej, obecnie Muzeum Kultury Żydowskiej
Thumb
Mała Synagoga w Tykocinie
Thumb
Dawny klasztor misjonarzy w Tykocinie
Thumb
Zespół Klasztorny Bernardynów w Tykocinie
Thumb
Brama-dzwonnica z 1853 r. w Zespole Klasztornym Bernardynów w Tykocinie z XVIII w.
Thumb
Alumnat
Thumb
Zabytkowe zabudowania w pobliżu dawnego Małego Rynku
Thumb
Ulica Złota z widokiem na kościół Św. Trójcy

W Tykocinie znajduje się ponad 100 obiektów zabytkowych. Najstarszy zespół urbanistyczny historycznego Podlasia z zachowanym układem charakterystycznym dla miasteczka żydowskiego. Jeden z największych przedwojennych ośrodków kultury żydowskiej w Polsce. Według rejestru zabytków Narodowego Instytutu Dziedzictwa do rejestru zabytków nieruchomych wpisane są następujące obiekty[18]:

  • teren części miasta, XV – XVIII (nr rej.: A-444 z 12.12.1956),
    • Duży Rynek – rozległy rynek z okresu lokacji miasta, przekształcony po pożarze w 1656 roku w kompozycję barokową o trapezowatym kształcie, otoczony zabytkową, bogato zdobioną, niską zabudową sięgającą XVIII wieku; kramnice
      Thumb
      Tykocin, zabudowa rynku
    • Mały Rynek, niegdyś centrum dzielnicy żydowskiej, umiejscowiony w pobliżu synagogi z fragmentami arkadowego muru z bramami
  • zespół klasztorny bernardynów, wzniesiony w latach 1771–1790 z inicjatywy Jana Klemensa Branickiego, obecnie dom księży emerytów[19]:
    • kaplica pw. św. Elżbiety, 1771–1790, klasztor, 1771–1790, dzwonnica-brama z ogrodzeniem, pocz. XIX w., zabudowania gospodarcze: dom mieszkalny, ok. XVIII w. i stodoła z XIX w., dawny ogród i dziedziniec, 2 poł. XVIII – XIX;
  • zespół klasztorny misjonarzy (nr rej.: A-455 z 30.04.1958 i z 5.05.1958):
    • kościół par. pw. Świętej Trójcy – barokowy kościół oraz zespół klasztorny pomisjonarski fundacji J.K. Branickiego (1742–1749)
    • dawny klasztor i seminarium, obecnie plebania, 1741–1750, spichlerz, ul. 11 Listopada, II poł. XVIII w., brama, ul. 11 Listopada, II poł. XVIII w.;
  • synagoga „duża”, barokowa, obecnie Muzeum Kultury Żydowskiej, ul. Kozia 2, 1642 r., XVIII / XIX, po 1957 (nr rej.: A-457 z 24.01.1957),
  • synagoga „mała” – dom talmudyczny, obecnie Muzeum Kultury Żydowskiej oraz Restauracja z Kuchnią Żydowską, ul. Kozia 2, IV ćw. XVIII w., po 1970[20]
  • cmentarz rzym.-kat., par., ul. Zagumienna, 1795 r. (nr rej.: A-296 z 15.07.2010):
    • kaplica cmentarna pw. MB Bolesnej, 1901–95, kaplica grobowa Glogerów, 1885, grobowiec „katakumby”, 1841, ogrodzenie mur. z bramą, 1857, 1895,
  • cmentarz żydowski, ul. Holendry, 1522 r. (nr rej.: A-106 z 29.12.1984),
  • ruiny zamku króla Zygmunta II Augusta i pozostałości fortyfikacji ziemnych, sprzed roku 1469 (nr rej.: AK.180-175-8/37 z 02.1937, 2 z 20.02.1950),
  • alumnat wojskowy, pierwszy w Polsce dom żołnierzy-weteranów, z lat 1634–1638, obecnie dom wycieczkowy, ul. Poświętna 1, 1633–1645, poł. XVIII w.[21]
  • domy drewniane, pl. Czarnieckiego 2, 6, Dom Bagieńskich nr 10, 12, XVIII / XIX w. (nr rej.: A-463 A-464, A-186)
  • dawny szpital, ul. Jordyka/11 Listopada, z roku 1755 w południowo-wschodnim narożniku rynku (nr rej.: A-466 z 10.05.1958),
  • domy, ul. Kaczorowska 5/5a, 7, 9, 1798–1806, XVIII – XIX w. (nr rej.: A-474 do A-476 z 20.11.1958),
  • dom drewniany z ogrodem, ul. Klasztorna 2, II poł. XIX w. (nr rej.: A-500 z 30.12.1986)
  • dom, ul. Kozia 1, pocz. XIX w. (nr rej.: A-477 z 18.12.1958),
  • dom, ul. 11 Listopada 4, I poł. XIX w. (nr rej.: A-467 z 4.12.1974),
  • domy murowano-drewniane, ul. 11 Listopada 5, 11, pierwsza poł. XIX w. (nr rej.: A-468, A-470 z 4.12.1974),
  • dworek administratora, rezydencja ekonomiczna, murowany, wzniesiony w połowie XVIII w. z inicjatywy Jana K. Branickiego, ul. 11 Listopada 8, XVIII w.[22]
  • poczta, ul. 11 Listopada 36, po 1815 roku (nr rej.: A-471 z 11.08.1994),
  • domy, ul. Piłsudskiego 22, 23, 25, 27, 29, 31, 33, 35, z XVIII–XIX w. (nr rej.: A-480, A-482 do A-486, A-491, A-496)
  • domy, ul. Złota 2, 3, XVIII – XIX w. (nr rej.: A-497, A-498)
  • wiatrak koźlak, jeden z licznych na tych ziemiach wiatraków pozostawionych przez Holendrów, ul. Klasztorna, rok 1887 (nr rej.: A-499 z 24.01.1980),
  • pomnik Stefana Czarnieckiego z 1763 roku – szacowany na drugi po kolumnie upamiętniającej narodziny króla Zygmunta I Starego najstarszy pomnik świecki w Polsce, dzieło rzeźbiarza francuskiego Pierre de Coudray, wzniesiony z inicjatywy Jana Klemensa Branickiego, prawnuka Stefana Czarnieckiego, wykonana z piaskowca szydłowieckiego rzeźba dwumetrowej wysokości, umieszczona na cokole, przedstawia hetmana w stroju szlacheckim, ze złotą buławą w podniesionej ręce. Na cokole widnieją łacińskie inskrypcje z tekstem przywileju nadania starostwa tykocińskiego Stefanowi Czarnieckiemu. Usytuowany na środku placu postument został wyeksponowany w 1994 roku w wyniku działania trąby powietrznej, która wyrwała i połamała otaczające go drzewa (nr rej.: 19 z 12.05.1959, 217 z 21.10.1966),

Według Zygmunta Glogera pomnik stanął pomiędzy rokiem 1755 a 1760. Jan Klemens Branicki powierzył jego wykonanie najlepszemu rzeźbiarzowi, jaki osiadł wówczas w Warszawie, francuzowi Delone’[23].

  • most drogowy na rzece Narwi, stalowy, k. XIX w., pocz. XX w., 1955 (nr rej.: A-354 z 7.07.2011).

Zabytki nieistniejące

Pomniki i tablice

Thumb
Pomnik Orła Białego (1982)
  • grób zbiorowy Żydów tykocińskich w Lesie Łopuchowskim (25 sierpnia 1941)
  • pomnik Orła Białego – wzniesiony w 1982 roku z inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Tykocińskiej, z funduszy społecznych, na pamiątkę ustanowienia Orderu Orła Białego w 1705 roku, które miało miejsce w Tykocinie. Pomnik autorstwa rzeźbiarza Jerzego Grygorczuka nawiązuje do wcześniejszego postumentu drewnianego, wzniesionego w tym miejscu w roku 1919 na pamiątkę odzyskania niepodległości. Rzeźba odlana w brązie, umieszczona na wysokim, prostopadłościennym cokole przedstawia orła w koronie, zrywającego się do lotu.
  • tablica upamiętniająca Markusa Zamenhofa, urodzonego w Tykocinie ojca twórcy międzynarodowego języka EsperantoLudwika Zamenhofa.
  • tablica z nazwiskami 400 tykocińskich Żydów zamordowanych przez Niemców w sierpniu 1941 (tablicę odsłonięto w dniu 25 sierpnia 2021)[24]

Inne obiekty i miejsca

  • stanowisko archeologiczne zwane „Szwedzkimi Wałami”
  • rzeka Narew, Bagna Tykocińskie w dolinie Narwi, liczne gniazda bocianie, rezerwat leśny Szelągówka na wydmach
  • wieś Morusy na północ od Tykocina
  • Dwór Pentowo z Europejską Wsią Bocianią, z licznymi bocianimi gniazdami, wieżą do obserwacji bocianów oraz zabytkowym drewnianym dworkiem rodziny Toczyłowskich,
  • wieś Kiermusy z rekonstrukcją karczmy, dworu staropolskiego oraz staropolskiego bazaru
  • Galeria Tykocin i Herbaciarnia – stworzona na wzór Herbaciarni „U Dziwisza” w Kazimierzu Dolnym nad Wisłą
Remove ads

Przyroda

Thumb
Dolina górnej Narwi

Tykocin leży na trasie podlaskiego szlaku bocianiego, biegnącego od Białowieskiego Parku Narodowego przez Biebrzański Park Narodowy do Narwiańskiego Parku Narodowego. Miastu został nadany tytuł Europejskiej Wioski Bocianiej. Przyznała go w 2001 roku niemiecka organizacja proekologiczna Euronatur(inne języki).

Parki narodowe

Demografia

Thumb
Piramida wieku mieszkańców Tykocina w 2014 roku[25]

Transport

Thumb
Most na Narwi

Drogi

Przez Tykocin prowadzi droga wojewódzka nr 671 krzyżująca się w pobliżu miejscowości Jeżewo Stare z drogą ekspresową S8.

Publiczny transport zbiorowy

Do Tykocina prowadzą 2 linie komunikacji publicznej PKS oraz w przeszłości jedna linia komunikacji prywatnej – Voyager Trans. Podczas roku szkolnego kursuje też 5 linni łączących Tykocin z wsiami położonymi na terenie gminy obecnie obsługiwanych przez FASTER sp. z o.o.

Najbliższa stacja kolejowa znajduje się w odległości 17 km, w miejscowości Knyszyn.

Remove ads

Kultura

Instytucją zajmującą się działalnością kulturalną, historyczną, edukacyjną, turystyczną, sportową jest Port Kultury Tykocin mieszczący się w zabytkowej kamienicy przy ul. Złotej 2. A także Muzeum w Tykocinie Oddział Muzeum Podlaskiego w Białymstoku.

Thumb
Muzeum, Synagoga
Thumb
Lokalny rzeźbiarz podczas pracy

Ze względów na bogatą historię, nienaruszoną przyrodę oraz ścisły związek z kulturą żydowską, w mieście dominują wydarzenia związane z tymi tematami, a w szczególności jarmarki historyczne, rekonstrukcje wydarzeń historycznych, festyny i święta żydowskie, koncerty organowe. W Tykocinie działa Tykociński Teatr Amatorski. Pierwsze wzmianki o jego występach pochodzą z 1914 roku. W okresie międzywojennym w Tykocinie działał również Żydowski Teatr Amatorski.

Najważniejsze wydarzenia cykliczne

  • Zdobycie Tykocina – rekonstrukcja bitwy o zamek i Tykocin w XVII w.[26]
  • Międzynarodowy Festiwal Filmów Przyrodniczych im. Braci Wagów.
  • Tykocińska Biesiada Miodowa.
  • Królewskie Śpiewanie.
  • Europejskie Dni Dziedzictwa Szlakiem Architektury Drewnianej.
Remove ads

Szlaki turystyczne

Piesze

Rowerowe

szlak turystyczny czerwony Obwodnica Rowerowa Narwiańskiego Parku Narodowego, 90 km: ChoroszczZawadyBaciutyDobrowodaTurośń DolnaBorowskie MichałySurażŁapyPłonka KościelnaŁupianka StaraJeńkiWaniewoKurowoJeżewo StareTykocin – Choroszcz

Remove ads

Urodzeni w Tykocinie

Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie urodzeni w Tykocinie.

Ludzie związani z Tykocinem

Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Tykocinem.

Przypisy

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Loading related searches...

Wikiwand - on

Seamless Wikipedia browsing. On steroids.

Remove ads