Чехия

Че́хия (чех. Česko), рәсми атамасы Че́х Җөмһүрияте (чех. Česká republika) — Үзәк Европада урнашкан дәүләт. Төньякта Ләхстан, төньяк-көнбатыш һәм көнбатышта Алмания, көньякта Австрия, көнчыгышта исә Словакия белән чиктәш. Чикләрнең гомуми озынлыгы — 1 880 км. Илнең башкаласы — Праһа каласы. Хәзрге Чехия составына түбәндәге тарихи өлкәләр керәләр: Боһемия (чех. Čechy), Моравия (чех. Morava) һәм Чех Силезиясе (чех. české Slezsko). Элек Боһемия Чех кыйраллыгының үзәге булган.

Чехия
чех. Česko
Байрак[d]	Илтамга[d]
Нигезләнү датасы	1 гыйнвар 1993
Рәсми исем	Česká republika[1], République tchèque[2] һәм Czech Republic[3]
Кыскача исем	Czechia[4][5][6][…], Çekya, Česko[7], Ĉeĥujo, Ĉeĥio, Tchéquie, تشيكيا, Tschechien, ČR һәм Chequia
ХФӘ билгесе	ˈt͡ʃɛsko
Архивлары саклана	Чехия милли архивлары[d]
Гомер озынлыгы	79 ел[8]
... хөрмәтенә аталган	чехлар
Демоним	Tsjech, Чех, Чехиња, чеси, Češi, Czech, cseh, tjekke, tjekker, Chekiano, ĉeĥo, Tsyegänan, تشيكي, تشيكية, تشيكيون, чех, чехи, чешка, צ'כי, צ'כית, cehi, ceh, cehoaică, tjeck, চেক, ceco, ceca, cechi, ceche, txesce, checu, checa, Çek, Tchèque[2], Tschechin, Tscheche, ceca, ceche, cechi, ceco, Čēc, تشيكي, تشيكية, تشيكيين, تشيكيات һәм Seiceach[9]
Рәсми тел	чех теле
Гимн	Чехия һимны
Мәдәният	Чехия мәдәнияте[d]
Шигарь тасвирламасы	Truth prevails[d]
Шигарь тексты	Pravda vítězí.
Дөнья кисәге	Европа[10]
Дәүләт	Чехия
Башкала	Прага[11]
Сәгать поясы	UTC+01:00
Диңгез, күл яки елга эчендә яки янында урнашуы	Морава[d], Дие[d], Олше[d], Одер, Опава[d], Йизера[d] һәм Влтава[d]
Иң көнчыгыш ноктасы	49°33′02″ т. к. 18°51′33″ кч. о.
Иң төньяк ноктасы	51°03′21″ т. к. 14°18′56″ кч. о.
Иң көньяк ноктасы	48°33′07″ т. к. 14°20′00″ кч. о.
Иң көнбатыш ноктасы	50°15′09″ т. к. 12°05′26″ кч. о.
Геомәгълүматлар	Data:Czechia.map
Иң югары ноктасы	Снежка[d][12]
Иң түбән ноктасы	Эльба
Идарә итү формасы	парламент республикасы[d]
Дәүләт башлыгы вазыйфасы	Чехия президенты[d][11]
Ил башлыгы	Петр Павел[13]
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы	Чехия премьер-министры[d]
Башкарма хакимият башлыгы	Петр Фиала[d]
Министрлар кабинеты	Чех республикасы хөкүмәте[d]
Башкарма хакимият	Чех республикасы хөкүмәте[d][11]
Канунбирү органы	Чех республикасы парламенты[d]
Югары мәхкәмә органы	Чех республикасы югары мәхкәмәсе[d], Чех республикасы югары административ мәхкәмәсе[d] һәм Чех республикасы конституцион мәхкәмәсе[d]
Үзәк банкы	Чехия милли банкы[d][11]
Дипломатик мөнәсәбәтләр	Италия, Бразилия, Германия, Лихтенштейн, Исраил, Австралия, Словакия, Польша, Америка Кушма Штатлары, Канада, Беларусь, Ливия дәүләте, Косово Җөмһүрияте, Исландия, Австрия, Болгария, Колумбия, Төньяк Македония, Дания, Монголия, Уругвай, Малайзия, Пакьстан, Кытай Җөмһүрияте, Филипин, Мексика, Греция, Кытай, Маҗарстан, Корея Халык Демократик Җөмһүрияте[14] һәм Чили
Әгъзалык	Европа Берлеге, Берләшкән Милләтләр Оешмасы, Төньяк Атлантик килешү оешмасы, Халыкара икътисадый хезмәттәшлек һәм үсеш оешмасы, Awrupa ğälämi agentlığı, Бөтендөнья сәүдә оешмасы[15], Аурупа шурасы, CERN, Европа реконструкция һәм үсеш банкы[d], Көньяк Европа обсерваториясе[d], ОБСЕ, Халыкара реконструкция һәм үсеш банкы[d], Халыкара үсеш ассоциациясе[d], Халыкара финанс корпорациясе[d], Инвестицияләр иминлеген гарантияләү буенча күпъяклы агентлык[d], Инвестицион бәхәсләрне хәл итү буенча халыкара үзәк[d], Австралия группасы[d], Евроконтроль[d], Ачык күкләр буенча килешү[d], Ракета технологияләрен контрольдә тоту режимы[d][16], Интерпол[17][18], Атом-төш чималны сатучылар төркеме[d][19], ХКТО[d][20][21], Movement Coordination Centre Europe[d][22], Халыкара энергетика агентлыгы[d][23], Мәгариф, фән һәм мәдәният сораулары буенча Берләшкән Милләтләр Оешмасы[24], Җирнең биофизик торышын күзәтү төркеме[d], Бөтендөнья почта берлеге[25][26], Халыкара телекоммуникацияләр берлеге[d][27], Шенген зонасы[d][28], Visa Waiver Program[d][29], Бөтендөнья метеорология оешмасы[30], Бөтендөнья сәламәтлек оешмасы[31], Вышеград төркеме[d], Халыкара миграция сәясәтен яхшырту үзәге[d], Антарктика турында килешү[32], Бөтендөнья таможня оешмасы[d][33], Холокостны истә тоту һәм өйрәнү буенча халыкара оешмасы[d][34] һәм CERN Council[d][35]
Рәсми бәйрәм	Бәйсез чех дәүләтен яңадан торгызу көне[d][36], Җиңү көне (Европа)[d][36], Чех дәүләтчелеге көне[d][36], Бәйсез Чехословак дәүләте барлыкка килү көне[d][36], Азатлык һәм демократия өчен көрәш көне[d][36], Яңа ел[36], Пасха дүшәмбесе[d][36], Беренче май[36], Раштуа алды[d][36], Раштуа[36], Изге Стефан көне[d][36], Изге Кирилл һәм Мефодий көне[d][36], Jan Hus Day[d][36] һәм Изге Җомга[d][37]
Балигълык яше	18 яшь[38]
Никахка керү яше	18 яшь һәм 16 яшь
Пенсия яше	65 яшь
Мәҗбүри белем алуның минималь яше	6 яшь
Мәҗбүри белем алуның максималь яше	15 яшь
Халык саны	10 909 500 (1 гыйнвар 2025)[39]
Ир-ат халкы	5 255 756[8], 5 269 701[8], 5 173 976[8] һәм 5 257 222[8]
Хатын-кыз халкы	5 416 114[8], 5 428 157[8], 5 331 795[8] һәм 5 414 896[8]
Административ бүленеше	Прага, Урта Чехия төбәге[d], Көньяк Чехия төбәге[d], Пльзен төбәге[d], Карловарский край[d], Устецкий край[d], Либерецкий край[d], Краловеградецкий край[d], Пардубицкий край[d], Высочина төбәге[d], Көньяк Моравия төбәге[d], Оломоуцкий край[d], Моравскосилезский край[d] һәм Злинский край[d]
Су өслеге өлеше	2 процент
Акча берәмлеге	Чех кронасы[d][40][41]
Номиналь тулаем эчке продукт	250 681 000 000 ± 500 000 $[42]
Кеше потенциалы үсеше индексы	0,889[43]
Inequality-adjusted Human Development Index	0,85[44]
Үз-үзенә кул салулар күрсәткече	9,5
Эшсезлек дәрәҗәсе	2,4 процент[45]
Медиан керем	34 741 Чех кронасы[46]
Физик затлар кеременә салым күләме	15 процент[47] һәм 23 процент[47]
Моның хуҗасы	Náměšť nad Oslavou Castle[d], Sedlnice[d], Mosty u Jablunkova zastávka (Mosty koło Jabłonkowa przystanek)[d] һәм Vladislav (train station)[d]
Нәрсә белән чиктәш	Словакия, Польша, Германия һәм Австрия
Чикләре	Польша-Чехия чиге[d], Чехия-Словакия чиге[d], Австрия-Чехия чиге[d] һәм Чехия-Германия чиге[d]
Аның белән шул ук территорияне били	Чех республикасы[d]
Нигезсалгыч текст	Чех республикасы конституциясе[d]
BTI Governance Index	6,98[48], 6,62[48], 6,95[48], 6,57[48], 6,85[48], 7,03[48], 7,08[48] һәм 6,64[49]
BTI Status Index	9,23[48], 9,56[48], 9,65[48], 9,61[48], 9,51[48], 9,4[48], 9,52[48], 9,57[48] һәм 9,31[49]
Мәктәптә укымаган балалар саны	10 695[50]
Автомобил хәрәкәте ягы	уң[d][51]
Челтәр көчәнеше	230 вольт
Электр аергычы төре	Europlug[d][52] һәм CEE 7/5[d][52]
Әүвәлгесе	Чех республикасы[d] һәм Чех һәм Словак федератив республикасы[d]
Алыштырган	Чех һәм Словак федератив республикасы[d] һәм Чех республикасы[d]
Кулланылган тел	чех теле, чегән теленең карпат диалектлары[d], чех ишарә теле[d], поляк теле һәм алман теле
Канунбирү шурасында урыннары саны	21[53]
Мәйдан	78 866 км²
Рәсми веб-сайт	czechia.eu​(ингл.)
Каналның URL-лы	czechia.eu/feed/
Һәштәге	CzechRepublic
Югары дәрәҗәле Интернет домены	.cz
Тематик география	Чехия географиясе[d]
Һәйкәлләр исемлеге	Чехиядәге мәдәни һәйкәлләр исемлеге[d]
Тимер юл хәрәкәте ягы	уң[d]
Нинди вики-проектка керә	Проект:Чехия[d]
Ачык мәгълүматлар порталы	Czech National Open Data Portal[d]
Феноменның икътисады	Чехия икътисады[d]
Феноменның демографиясе	Чехия халкы[d]
Беренче язма телгә алу	IX гасыр
Джини коэффициенты	25,3[54]
Өстәлгән кыйммәт салымы күләме	21 процент[55] һәм 12 процент[56]
Уртача яшь	42 аннум
Тулаем туулар коэффициенты	1,13[57], 1,15[57], 1,15[57], 1,17[57], 1,18[57], 1,23[57], 1,29[57], 1,34[57], 1,45[57], 1,51[57], 1,51[57], 1,51[57], 1,43[57], 1,45[57], 1,46[57], 1,53[57], 1,57, 1,63, 1,69, 1,71, 1,71, 1,71, 1,83 һәм 1,66
Шәһәр халкы	7 888 753[8], 7 922 941[8], 7 796 754[8] һәм 7 937 601[8]
Авыл халкы	2 783 117[8], 2 774 917[8], 2 709 018[8] һәм 2 734 517[8]
Максималь температура	40,4 °C[58]
Минималь хезмәт хакы	17 300 Чех кронасы[59]
Уку-язу нисбәте	99 процент[60]
Минималь температура	−42,2 °C[58][61]
Демократия индексы	7,67[62]
Туым күрсәткече	10,5[8], 10,3[8], 10,6[8] һәм 9,5[8]
Үлем күрсәткече	10,5[8], 12,1[8], 13,3[8] һәм 11,3[8]
Happy Planet Index score	46,8[63]
OpenStreetMap якынлаштыру дәрәҗәсе	6
Citizen's initiatives URL	portal.gov.cz/e-petice/​(чех.)
Илнең мобиль коды	230
Илнең телефон коды	+420
Гадәттән тыш хәлләрдә ярдәм телефоны	112[d], 150[d][64], 155[d][64], 158[d][64] һәм 156[d][65]
Илнең GS1 коды	859
Номер тамгасы коды	CZ
Диңгездәге идентификацияләү номеры	270
Шәрәфле ватандашлар төркеме	Төркем:Чехия шәһәрләре шәрәфле ватандашлары[d]
Монда җирләнгәннәр төркеме	Төркем:Чехиядә җирләнгәннәр[d]
Бу якта төшерелгән фильмнар төркеме	Төркем:Чехиядә төшерелгән фильмнар[d]
Чехия Викиҗыентыкта

1999 елдан Чехия НАТО әгъзасы, 2004 елдан ул Европа Берлегенә керә.

География

Чехия — Үзәк Европада урнашкан дәүләт. Төньякта Ләхстан, төньяк-көнбатыш һәм көнбатышта Алмания белән, көньякта Австрия белән, һәм көнчыгышта Словакия белән чикәтш. Чикләрнең гомуми озынлыгы — 1880 километрга тиң. Чехия ландшафтлары бик төрле. Көнбатыш өлешендә (Боһемия) илнең иң биек ноктасы — 1602 м биеклектәге Снежка тавы урнашкан. Көнчыгыш өлеше — Моравия дә шактый калкулыклы һәм нигездә Морава елгасы бассейнында урнашкан; шулай ук Одер елгасы башын үз эченә алган. Диңгезчыгыш булмаган Чехия териториясеннән елгала өч диңгезгә барып кушылалар: Төньяк, Балтыйк һәм Кара диңгезләр.

Тарих

Чехия территориясендә кеше палеолит дәвереннән башлап яши. Безнең эрага кадәр 400-елларда бу бирдә кельтләр, б.э. 1 гасырда кельт кабиләләрнең бойи төркеме яшәгән (Чехиянең латыйн һәм алман исеме Боһемия шуннан чыккан).

Урта гасырлар

Беренче меңъеллык уртасында Чехиядә славян кабиләләре күпчелекне тәшкил итә башлады. 7 гасырда Чехия җирләрендә Само дәүләте, 9—10 гасыр башында Бөек Моравия дәүләт составына кергән. 10 гасырда пәйда булган Праһа кенәзлеге башлангыч чех дәүләтенең үзәге булып калды. 1198 елда кыйраллыкка әйләнде. 1310—1437 елларда чех җирләре Люксембурглар династиясе биләмәсе составында булган.

15 гасырның беренче ярымында Чехиядә көчле иҗтимагый-инкыйлаби, милли-азатлык хәрәтләре булып үтте (мәсәлән Гусчылар хәрәкәте). 1526 елда Чехия Һабсбурглар империясе составына мохтарият (автономия) хокукы белән кергән. 1618—20 елларда чех күтәрелешләрне бастырылганнан соң, аның провинциясенә әйләнде. 18 гасырның азагы — 19 гасырның беренче ярымында чех телен, милли мәдәниятне саклау һәм үстерү өчен милли хәрәкәт үсеш алды. 19 гасырның 30—40 елларында ул сәяси төс ала башлады. 1867 елда Австрия-Маҗарстанның Австрия өлеше составына керде.

Бәйсез дәүләт

1918 елда Австрия-Маҗарстан таркалгач, Чехия Словакия белән берләшеп мөстәкыйль Чехословакия Җөмһүриятене тәшкил иттеләр.

1938 елның октябрь башында Алмания Чехословакиянең Судет өлкәсен, 1939 елның мартта барча чех җирләрене басып алды һәм аны «Боһемия ва Моравия протектораты» бип игълан итте. Икенче бөтендөнья сугышыннан Чехословакия совет тәэсире зонасына эләкте һәм социалистик дәүләтенә әверелде. Фирка җитәкчелегенең либераллаштыру һәм «кеше йөзле социализм»ны булдыру омтылышлары Варшава килешүе дәүләтләре тарафыннан бастырыла.

1992 елның ноябрендә Чехословакия парламенты 1993 елның 1 гыйнвардан чехословак федерациясе туктатылганлыгы турындагы федераль кануны нигезендә Чехия суверен дәүләтенә әверелгән.

Административ бүленеш

Чехия 13 крайдан һәм башкаладан гыйбарәт.

Крайлар районнарга (okresy) һәм статут шәһәрләренә (statutární město), районнар шәһәрләргә (město) һәм җәмгыятьләргә (obec), статут шәһәрләре шәһәр бүлгеләренә (městský obvod) бүленә.

Башкала шәһәр бүлгеләренә һәм шәһәр өлешләренә (městská část) бүленә.

#	Край	Административ үзәк	Халык саны (2011 ел)[66]
A	Праһа, башкала (Hlavní město Praha)		1 268 796
S	Урта Чехия крае (Středočeský kraj)	хакимият органнары Праһада урнаша	1 289 211
C	Көньяк Чехия крае (Jihočeský kraj)	Ческе-Будеёвице	628 336
P	Пльзень крае (Plzeňský kraj)	Пльзень	570 401
K	Карловы Вары крае (Karlovarský kraj)	Карловы Вары	295 595
U	Устец крае (Ústecký kraj)	Усти-над-Лабем	808 961
L	Либерец крае (Liberecký kraj)	Либерец	432 439
H	Градец-Кралове крае (Královéhradecký kraj)	Градец-Кралове	547 916
E	Пардубице крае (Pardubický kraj)	Пардубице	511 627
M	Оломоуц крае (Olomoucký kraj)	Оломоуц	628 427
T	Моравия-Силезия крае (Moravskoslezský kraj)	Острава	1 205 834
B	Көньяк Моравия крае (Jihomoravský kraj)	Брно	1 163 508
Z	Злин крае (Zlínský kraj)	Злин	579 944
J	Высочина (Vysočina)	Йиглава	505 565

Дәүләт төзелеше

Чехия — суверен, демократик дәүләт. Гамәләдге конституциясе 1992 елның 16 декабрендә кабул ителгән һәм 1993 елның 1 гыйнвардан көчен кергән. Дәүләт башлыгы — президент, ул парламентның ике пулатлары тарафыннан 5 ел мөддәтенә сайланыла. Канун чыгаручы органы — депутатлар палатасы һәм Сенаттан гыйбарәт парламент. Башкарма хакимият органы — президент тарафыннан тәгаенләнгән хөкүмәт.

Дәүләт гимны

Kde domov můj? 

(Кайда туган йортым?)

Kde domov můj? Kde domov můj? Voda hučí po lučinách, bory šumí po skalinách, v sadě skví se jara květ, zemský ráj to na pohled! A to jest ta krásná země, země česká, domov můj, země česká, domov můj! Кайда минем туган йортым? Сулар ага болыннарда, Урман шаулый тау-кыяда, Шау чәчәктә ул язын – Оҗмахлар кайда тагын! Гүзәллектә туган йортым, Чех җирендә учагым, Чех җирендә учагым.

Дин

2002 елда Чехиядә дини оешмалар статусы турында закон кабул ителә. Алар ике төркемгә бүленә — традицион (махсус хокукларга ия һәм биналарны ремонтлауга, руханиларга хезмәт хакы түләүгә бюджеттан акча алучы 26 оешма (2010 еллар башында елына якынча 90 млн доллар) һәм калганнары. 2002 елдан яңа дини берләшмәне теркәү өчен кимендә 300 диндар булырга тиеш. Әгәр тарафдарлары Чехия халкының 0,1 % ын тәшкил итсә һәм теркәлгәннән соң илдә 10 ел эшләсә, яңа дини берләшмә традицион статуска (һәм «махсус хокукларга») ия була ала. 2015 елдан чиркәү никахы Чехиядә дәүләт тарафыннан таныла. Дин тотучыларның күбесе — католиклар (ил халкының 10,4 % ы), икенче урында протестантлар (0,8 %), православие дине вәкилләре (халыкның 0,2 % ы, 20 533 кеше), мөселманнар 15 мең кеше (0, 15 %), буддистлар 6 817 кеше. Ил халкының 34.5 % ы бернинди дә дин тотмый ^[67].

• Чехиядә ислам