Уругвай

Уругва́й (исп. Uruguay), рәсми атама Кө́нчыгыш Уругва́й Җөмһүрияте́ (исп. República Oriental del Uruguay) – Көньяк Американың көньяк-көнчыгыш өлешендә урнашкан дәүләт.

Уругвай
исп. República Oriental del Uruguay
Байрак[d]	Илтамга[d]
Нигезләнү датасы	25 август 1825
Рәсми исем	Repúbilca Oriental del Uruguay, la République orientale de l’Uruguay[1] һәм Oriental Republic of Uruguay
Кушамат/тәхәллүс	El Paisito[2] һәм La Suiza de América[3]
Кыскача исем	Uruguay
Гомер озынлыгы	77,493 ел[4]
... хөрмәтенә аталган	Уругвай[d]
Демоним	Uruguayan, uruguayi, Ουρουγουανός, Uruguayano, Luruguyänan, أوروغواياني, أوروغوايانية, أوروغوايانيون, уругвайці, уругваєць, уругвайка, אורוגוואי, אורוגוואית, uruguayeni, uruguayan, uruguayană, উরুগুয়েয়ীয়, uruguaiano, uruguaiana, uruguaiani, uruguaiane, uruguaia, uruguayan, Urugvajano, uruguayu, uruguaya, ウルグアイ人, Uruguayenne[1], Uruguayen[1], uruguayo, uruguaya, uruguayos, uruguayas, uruguajana, uruguajane, uruguajani, uruguajan, uruguaja, uruguaje, uruguaji, uruguajo, uruguaià[5], uruguaiana[5], uruguaians[5], uruguaianes[5], ؤروڭواني, ؤروڭوانية, ؤروڭوانيين, ؤروڭوانيات, Uruguayer, Uruguayerin, Uraguach[6], Urugvajec һәм Urugvajka
Рәсми тел	испан теле
Гимн	Уругвай һимны
Мәдәният	Уругвай мәдәнияте[d]
Шигарь тасвирламасы	Азатлык яки үлем[d]
Дөнья кисәге	Көньяк Америка[7]
Дәүләт	Уругвай
Башкала	Монтевидео[7][8]
Сәгать поясы	UTC−03:00 һәм America/Montevideo[d][9]
Диңгез, күл яки елга эчендә яки янында урнашуы	Уругвай[d], Ла-Плата[d] һәм Атлантик океан
Табигый-георафик объект эчендә урнашкан	испанская Америка[d]
Иң көнчыгыш ноктасы	32°39′16″ к. к. 53°11′05″ кб. о.
Иң төньяк ноктасы	30°05′10″ к. к. 56°59′38″ кб. о.
Иң көньяк ноктасы	34°58′25″ к. к. 54°57′07″ кб. о. һәм 35°01′53″ к. к. 54°53′04″ кб. о.
Иң көнбатыш ноктасы	33°40′55″ к. к. 58°26′17″ кб. о.
Геомәгълүматлар	Data:Uruguay.map
Иң югары ноктасы	Серро-Катедраль[d][10]
Иң түбән ноктасы	Атлантик океан
Идарә итү формасы	җөмһүрият, participatory democracy[d] һәм президент республикасы
Дәүләт башлыгы вазыйфасы	Уругвай президенты[d]
Ил башлыгы	Яманду Орси[d]
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы	Уругвай президенты[d]
Башкарма хакимият башлыгы	Яманду Орси[d]
Башкарма хакимият	Уругвай республикасы президенты аппараты[d]
Канунбирү органы	Уругвай парламенты[d]
Югары мәхкәмә органы	Уругвай югары мәхкәмәсе[d]
Үзәк банкы	Уругвай үзәк банкы[d]
Дипломатик мөнәсәбәтләр	Канада, Италия, Бразилия, Германия, Австралия, Исраил, Сербия, Венесуэла, Чили, Франция, Изге тәхет[d], Мексика, Панама, Парагвай, Перу, Испания, Швейцария, Бөекбритания, Аргентина, Әрмәнстан, Эквадор, Ливан, Польша, Боливия, Колумбия, Коста-Рика, Чехия, Мисыр, Маҗарстан, Бельгия, Доминикан Җөмһүрияте, Сальвадор, Гватемала, Нидерланд, Австрия, Куба, Португалия, Кытай Җөмһүрияте, Россия, Америка Кушма Штатлары, Көньяк Корея, Кытай, Швеция, Япония, Иран, Һиндстан һәм Риу-Гранди Республикасы
Әгъзалык	Берләшкән Милләтләр Оешмасы, МЕРКОСУР[d], Көньяк Америка җәмгыятьләре берлеге[d], Бөтендөнья сәүдә оешмасы[11], Халыкара хезмәт оешмасы[d], Халыкара реконструкция һәм үсеш банкы[d], Халыкара финанс корпорациясе[d], Инвестицияләр иминлеген гарантияләү буенча күпъяклы агентлык[d], Инвестицион бәхәсләрне хәл итү буенча халыкара үзәк[d], Латин Америкасы һәм Кариб диңгезе бассейны илләрендә атом-төш коралларның таралуына юл куймау агентлыгы[d], Андлар җәмгыятьләре берлеге[d], Интерпол[12][13], ХКТО[d][14][15], Халыкара гидрография оешмасы[d][16], Мәгариф, фән һәм мәдәният сораулары буенча Берләшкән Милләтләр Оешмасы[17], Җирнең биофизик торышын күзәтү төркеме[d][18], Бөтендөнья почта берлеге[19][20], Халыкара телекоммуникацияләр берлеге[d][21], Америка дәүләтләре оешмасы[d], Бөтендөнья метеорология оешмасы[22], Бөтендөнья сәламәтлек оешмасы[23], Цифрлы милләтләр[d], Бөтендөнья таможня оешмасы[d][24] һәм Атом-төш коралларының таратылмау турында килешү[d][25]
Рәсми бәйрәм	Яңа ел көне[d], Беренче май, Раштуа, карнавал[d], Бар вафат иман ияләрен искә алу көне[d], Богоявление[d] һәм Туризм атнасы[d]
Балигълык яше	18 яшь
Никахка керү яше	16 яшь[26]
Мәҗбүри белем алуның минималь яше	6 яшь
Мәҗбүри белем алуның максималь яше	14 яшь
Халык саны	3 444 263 (2023)[27]
Ир-ат халкы	1 659 147[28], 1 660 166[28], 1 659 492[28] һәм 1 658 372[28]
Хатын-кыз халкы	1 769 262[28], 1 768 921[28], 1 766 768[28] һәм 1 764 421[28]
Административ бүленеше	Артигас[d][29], Канелонес[d], Серро-Ларго[d], Колония[d], Дурасно[d], Флорес[d][30], Флорида[d][31], Лавальеха[d][32], Мальдонадо[d], Монтевидео[d], Пайсанду[d], Рио-Негро[d][33], Ривера[d][29], Роча[d][34], Сальто[d][32], Сан-Хосе[d], Сорьяно[d], Такуарембо[d][32] һәм Трейнта-и-Трес[d][35]
Акча берәмлеге	Уругвай песосы[d]
Номиналь тулаем эчке продукт	61 412 268 249 $[36] һәм 71 177 146 197 $[36]
Кеше потенциалы үсеше индексы	0,809[37]
Inequality-adjusted Human Development Index	0,71[38]
Үз-үзенә кул салулар күрсәткече	18,8
Эшсезлек дәрәҗәсе	7 ± 1 процент[39], 8,4 процент[40], 8,3 процент[40], 7,9 процент[40], 9,4 процент[40], 10,4 процент[40], 8,9 процент[40], 8,4 процент[40], 7,9 процент[40], 7,9 процент[40] һәм 7,5 процент[40]
Нәрсә белән чиктәш	Бразилия һәм Аргентина
BTI Governance Index	6,85[41], 6,97[41], 7,56[41], 7,69[41], 7,49[41], 7,36[41], 7,33[41] һәм 7,39[42]
BTI Status Index	8,66[41], 8,9[41], 9,25[41], 9,3[41], 9,33[41], 9,26[41], 9,19[41], 9,16[41] һәм 9,12[42]
Мәктәптә укымаган балалар саны	51 499[43]
Автомобил хәрәкәте ягы	уң[d]
Челтәр көчәнеше	220 вольт
Электр аергычы төре	Europlug[d][44], Schuko[d][44], AS/NZS 3112[d][44] һәм L төре[d][44]
Алыштырган	Сисплатина[d] һәм Көнчыгыш провинция[d]
Кулланылган тел	испан теле, уругвайлы ишарә теле[d][45] һәм Uruguayan Portuguese[d][45]
Бүләкләр	The Economist country of the year[d] (18 декабрь 2013) [46]
Мәйдан	176 215 ± 1 км²
Рәсми веб-сайт	gub.uy​(исп.)
Һәштәге	Uruguay
Югары дәрәҗәле Интернет домены	.uy
Тематик география	Уругвай географиясе[d]
Тимер юл хәрәкәте ягы	сул[d] һәм уң[d][47]
Нинди вики-проектка керә	WikiProject Uruguay[d]
Ачык мәгълүматлар порталы	Uruguay Open Data Portal[d]
Феноменның икътисады	Уругвай икътисады[d]
Феноменның демографиясе	Уругвай халкы[d]
Джини коэффициенты	40,2[48]
Өстәлгән кыйммәт салымы күләме	22 процент[49] һәм 10 процент[49]
Тулаем туулар коэффициенты	2,02[50]
Шәһәр халкы	3 271 594[28], 3 275 291[28], 3 275 607[28] һәм 3 275 203[28]
Авыл халкы	156 815[28], 153 795[28], 150 653[28] һәм 147 591[28]
Демократия индексы	8,85[51]
Туым күрсәткече	10,822[28], 10,339[28], 10,473[28] һәм 10,419[28]
Үлем күрсәткече	10,057[28], 9,432[28], 12,162[28] һәм 9,879[28]
Happy Planet Index score	57,5[52]
Илнең мобиль коды	748
Илнең телефон коды	+598
Гадәттән тыш хәлләрдә ярдәм телефоны	9-1-1[d][53]
Илнең GS1 коды	773[54]
Номер тамгасы коды	UY
Диңгездәге идентификацияләү номеры	770
Монда җирләнгәннәр төркеме	Төркем:Уругвайда җирләнгәннәр[d]
Бу якта төшерелгән фильмнар төркеме	Төркем:Уругвайда төшерелгән фильмнар[d]
Уругвай Викиҗыентыкта

^[55]

Төньякта Бразилия белән, көнбатышта Аргентина белән чиктәш, көнчыгышта һәм көньякта Атлантик океан белән юыла.

Коры җирдә урнашкан чикләр озынлыгы 1564 км, су белән чикләр – 660 км.

География

Уругвай көнчыгышта һәм көньякта Атлантик океаны сулары белән юыла. Ярлары аз ергаланган, тәбәнәк. Җир өсте нигездә калкулы тигезлекләрдән гыйбарәт. Кырый көнчыгышны сазланган түбәнлек алып тора.

Файдалы казылмалардан тимер, марганис, алтын, көмеш, кургашын, бакыр, тәлк, кыйммәтле ташлар, грәнит, мәрмәр, көрән күмер бар.

Прерияләрнең кызылсу-кара туфракларында үләнле субтропик саванна, елга буйларында даим яшел урман; көньякта куаклы саванна, көнчыгышта пальмалыклар бар.

Хайваннардан нутрия, күсе, пума, америка тәвәкошы, тапир, болан, кыргый мәче, төлке, кошлардан аккош, челән, торна, колибри, сөйрәлүчеләрдән шалтырак елан, кара елан, аллигаторлар бар.

Тарих

Төп мәкалә: Уругвай тарихы

Хәзерге Уругвай территориясенә Испаниялеләр килгәнче монда чарруа индеецлары кабиләсе яшәде. XVI гасырдан испаниялеләр колонизациясе башланды һәм 1776 елда Көнчыгыш яр (колониаль дәверендә Уругвай шулай дип аталган) Испаниягә бәйле Ла-Плата вицекыйраллыгы составына кертелгән. Америка кыйтгасындагы Испания колонияләрнең мөстәкыйльлек өчен алып барган сугышы елларында (1810—1826) Көнчыгыш яр халкы 1815 елда мөстәкыйльлекне игълан иткән.

1816 елда Португалия гаскәрләре Көнчыгыш ярга басып керә; 1821 елда Көнчыгыш яр Бразилия составына кушыла. 1825 елда Уругвай ватанпәрвәрләре Хуан Антонио Лавальеха җитәкчелегендә көрәш башлаганнар һәм Көнчыгыш яр Португалия белән Бразилиядән азат ителеп, мөстәкыйль дип игълан ителде (1825 елның 25 августы), әмма тиз арада тез орада Аргентинага бәйле булып калган. Тулы мөстәкыйльлек өчен азатлык көрәше җәелдерелгән. 1828 елда Бразилия белән Аргентина арасындагы солых шартнамәсендә Уругвай мөстәкыйль дәүләтен төзү күздә тотылган. 1830 елда Көнчыгыш Уругвай Җөмһүрияте игълан ителгән.

Халык

Уругвай халкының күпчелеге — уругвайлылар (креоллар, испан колонистлары һәм 19 гасырда күчеп килгән итальяннарның әүләдләре). 19 гасырның 2 яртысында французлар, алманнар, славяннар да күчеп килә башлаган. Диндарларның күчелеге католик христианнар. Халкының 92% өлеше шәһәрләрдә яши (2008, 10 меңнән артык кеше яшәгән торак пунктлар барысы да Уругвайда шәһәр дип санала).

Шуңа да карамастан, бу чагыштырмача бәләкәй ил Көньяк Американың иң алга киткән аграр төбәге булып тора. Ил территориясенең 90 проценты авыл хуҗалыгы җирләре буларак файдаланыла. Терлекчелек һәм игенчелек продукциясе Уругвай экспортының иң зур өлешен тәшкил итә.

Диннәр

Христианлык ― Уругвайда иң эре дин, аның тарафдарларының күпчелеге ― католиклар (42 %), протестантлар (15 %)^[56]. Ил халкының 37 % тан артыгы бернинди дә дин тотмый. Чиркәү дәүләттән рәсми рәвештә 1916 елдан аерылган. Дини билгеләр буенча дискриминация закон белән җәзалана, һәм хөкүмәт, гомумән алганда, кешеләрнең дин тоту иреген хөрмәт итә. Әмма дини азчылыкка карата кылынган аерым дискриминация, сүз белән мыскыл итү һәм вандализм очраклары бар ^[56].

• Уругвайда ислам
• Уругвайда Һинд дине

Сәяси структура

Уругвай — җөмһүрият. Гамәлдәге конституциясе 1967 елда көчкә кергән. Дәүләт башлыгы — президент, ул халык тарафыннан 5 еллык мөддәткә сайлана. Канун чыгаручы хакимиятне вәкилләр пулаты һәм сенаттан гыйбарәт булган кәнгрис (яки Баш Ассамблея), башкарма хакимиятне президент гамәлгә ашыра.

	Викиҗыентыктагы медиафайллар?

Дәүләт һимны

Уругвай һимны

испанча	татарча
Orientales, la Patria o la Tumba!	Ватандашлар, туган ил йә үлем!
Versión Murga — Мурга версиясе' Orientales, la Patria o la Tumba! Libertad o con gloria morir! Orientales, la Patria o la Tumba! Libertad o con gloria morir! Es el voto que el alma pronuncia, Y que heroicos sabremos cumplir! Es el voto que el alma pronuncia, Y que heroicos sabremos cumplir! Que sabremos cumplir! Es el voto que el alma pronuncia, Y que heroicos sabremos cumplir! Que sabremos cumplir! Sabremos cumplir! Sabremos cumplir! Sabremos cumplir! Libertad, libertad, Orientales! Ese grito a la Patria salvó Que a sus bravos en fieras batallas De entusiasmo sublime inflamó. Libertad, libertad, Orientales! Ese grito a la Patria salvó Que a sus bravos en fieras batallas De entusiasmo sublime inflamó. De este don sacrosanto la gloria Merecimos tiranos temblad! Tiranos temblad! Tiranos temblad! Oh! Libertad en la lid clamaremos, Y muriendo, también libertad! Libertad en la lid clamaremos, Y muriendo, también libertad! Y muriendo, también libertad! También libertad! También libertad! Orientales, la Patria o la Tumba! Libertad o con gloria morir! Orientales, la Patria o la Tumba! Libertad o con gloria morir! Es el voto que el alma pronuncia, Y que heroicos sabremos cumplir! Es el voto que el alma pronuncia, Y que heroicos sabremos cumplir! Que sabremos cumplir! Es el voto que el alma pronuncia, Y que heroicos sabremos cumplir! Que sabremos cumplir! Que sabremos cumplir! Que sabremos cumplir!	Мурга версиясенең тәрҗемәсе Ватандашлар, туган ил йә үлем, Йә азатлык өчен шәһадәт! Ватандашлар, туган ил йә үлем, Йә азатлык өчен шәһадәт! ─ Антлар эчә безнең җаннарыбыз, Азатлык яуларбыз бергәләп! Антлар эчә безнең җаннарыбыз, Азатлык яуларбыз бергәләп! Яуларбыз бергәләп! Антлар эчә безнең җаннарыбыз, Азатлык яуларбыз бергәләп! Яуларбыз бергәләп! Яулыйк бергәләп! Яулыйк бергәләп! Яулыйк бергәләп! Азатлык, азатлык, ватандашлар! ─ Бу аваз Ватанны коткарды, Аяусыз сугышларда батырлар Аңардан көч-куәт, рух алды. Азатлык, азатлык, ватандашлар! ─ Бу аваз Ватанны коткарды, Аяусыз сугышларда батырлар Аңардан көч-куәт, рух алды. Бу олы җиңүгә без лаеклы, Без лаеклы, залим, калтыран! Залим, калтыран! Залим, калтыран! Һәй! Җаннарыбыз азатлык дип ярсый, Гомерлеккә азат булыйк без! Җаннарыбыз азатлык дип ярсый, Гомерлеккә азат булыйк без! Гомерлеккә азат булыйк без! Мәңге без азат! Мәңге без азат! Ватандашлар, туган ил йә үлем, Йә азатлык өчен шәһадәт! Ватандашлар, туган ил йә үлем, Йә азатлык өчен шәһадәт! ─ Антлар эчә безнең җаннарыбыз, Азатлык яуларбыз бергәләп! Антлар эчә безнең җаннарыбыз, Азатлык яуларбыз бергәләп! Яуларбыз бергәләп! Антлар эчә безнең җаннарыбыз, Азатлык яуларбыз бергәләп! Яуларбыз бергәләп! Яуларбыз бергәләп! Яуларбыз бергәләп!