Principáu d'Asturies
comunidá autónoma d'España From Wikipedia, the free encyclopedia
El Principáu d'Asturies (Principao d'Asturias en gallegoasturianu, Principado de Asturias en castellanu) o simplemente Asturies ye una comunidá autónoma uniprovincial d'España. Asítiase nel noroeste de la Península Ibérica llendando al norte col mar Cantábricu, al oeste con Galicia, al este con Cantabria y al sur con Castiella y Llión.
| Principáu d'Asturies | |||||
|---|---|---|---|---|---|
 | |||||
| |||||
| Alministración | |||||
| País |  España | ||||
| ISO 3166-2 | ES-AS | ||||
| Tipu d'entidá | comunidá autónoma | ||||
| Capital | Uviéu | ||||
| Presidente del Principáu d'Asturies | Adrián Barbón | ||||
| Nome oficial |
Principado de Asturias (es) Principáu d'Asturies (ast) | ||||
| Nome llocal |
Principado de Asturias (es) Principáu d'Asturies (ast) | ||||
| Llingües oficiales | castellanu | ||||
| División | |||||
| Xeografía | |||||
| Coordenaes | 43°21′41″N 5°50′52″W | ||||
.svg) | |||||
| Superficie | 10603.57 km² | ||||
| Llenda con | Galicia, Castiella y Lleón y Cantabria | ||||
| Puntu más altu | La Torre Cerréu | ||||
| Puntu más baxu | nivel de la mar | ||||
| Demografía | |||||
| Población | 1 011 792 hab. (2021) | ||||
| Densidá | 95,42 hab/km² | ||||
| Xentiliciu |
asturianu (xéneru masculín) asturiana (xéneru femenín) asturiano (xéneru neutru) | ||||
| Más información | |||||
| Estatutu d'autonomía | 11 de xineru de 1982 | ||||
| Estaya horaria | UTC+01:00 y UTC+02:00 | ||||
| asturias.es | |||||
 | |||||
.svg)
.svg){kind=small}
Recibe'l nome de Principáu por razones históriques, al ostentar l'herederu de la Corona d'España'l títulu nobiliariu de «Príncipe d'Asturies».
Asturies tien una población, en retrocesu, de 1.081.487 habitantes repartíos per un territoriu de 10.603,57 km² dividíu alministrativamente en 78 conceyos. La so capital ye la ciudá d'Uviéu, mentes que Xixón ye la llocalidá más poblada. Otros conceyos con gran población son Avilés, Siero, Mieres o Llangréu.
Asturies según el so Estatutu d'Autonomía ta considerada comunidá histórica nel so artículu 1. Poseye un muérganu d'autogobiernu d'orixe medieval llamáu Xunta Xeneral fundáu nel añu 1388, como consecuencia de la so tresformación en Principáu por orde de Xuan I de Castiella. Tamién poseye dos idiomes propios, l'asturianu y el gallegoasturianu, llingües que, nun siendo consideraes oficiales, cuenten con un estatus xurídicu de proteición.
El términu Asturies, vien dau pol nome de los sos antiguos pobladores, los ástures, primitivos habitantes de les ribes del ríu Ástura (l'Esla) hasta la dominación romana. El nome d'Ástures englobaba non solo a los de la Meseta (cismontanos) sinón tamién a la xente del norte (tresmontanos).
Ye bien dable que l'etnónimu Ástures designare nun principiu a una de les munches tribus que más tarde pasaren a definir un conxuntu de xentilidaes baxo un mesmu nome por asemeyu, como asina asocedió ente los Galaicos colos Kallaekos. De toles maneres, nun paez haber dulda que los Stures tomaren el nome del ríu qu'habitaben, el Stura (Esla).
La etimoloxía rellaciona Astura cola raíz pie (protoindoeuropéu) *Steu-r (Pokorny: 1004-1010) "ampliu, enancháu" qu'aplicao a una corriente fluvial pudiere significar tamién "pasu abegosu". Amás de ser un axetivu afayadizu pa designar al ríu más importante del territoriu ástur, nun ofrez oxeción llingüística nenguna. Ye propio del celta camudar el diptongu ie *Eu, primero en *Ou, y dempués en *U (Teutates > Touta > Tutatis). Y una bona prueba d'ello dánosla Estrabón cuando trescribe'l nome antiguu na forma Astoures.
El raigañu caltiénse nel sánscritu Sthūrá "enancháu, trupu"; avésticu Stūra "ampliu, enancháu, llargu"; xermanu Stūr "ampliu"; islandés Stūra y les más variaes formes del alemán y anglosaxón Stieren, Stiuri, Stiura, Stiure, Steuer, Stēor, etc. Y, magar que nun s'afayen fácilmente vocablos derivaos d'esta raíz nes llingües celtes de güei, tuvo de ser d'usu común nel galu, darréu la bayura d'hidrónimos conseñaos: na Bretaña, Pliniu glosa'l Stur y un Sturia na boca l'Elba. Na Galia Cisalpina asitiábase la tribu de los esturos y un ríu Stura.
Anguaño trés ríos en Kent, Suffolk y Dorset, llámense Stour, amás del Esla en Llión (Astura) y un regatu de nome Astuera en Llastres (Colunga).
Suxeríerase otra hipótesis: Astura pue remanecer del euskera: asturu (suerte), aztikeria (maxa), aztura (vezu), o asta y ura (peña y agua respeutivamente), y en tal casu sería orixinalmente una designación de los vascones pa los celtes o la rexón qu'ocupaben.
El mesmu hidronímicu Ástura documéntase como Estola nel oriente d'Asturies nun escritu de 1147 pa referise al ríu Seya, al que los romanos llamaríen simplemente como fluvium.
.png)
Ocupada por grupos humanos dende'l Paleolíticu Inferior, nel superior Asturies carauterizóse poles pintures rupestres de la so rexón oriental. Nel Mesolíticu desendolcóse una cultura orixinal, l'asturiense, introduciéndose darréu la Edá del Bronce identificada polos sos megalitos y túmulos. Na Edá del Fierro, el territoriu tuvo sometíu a la influyencia cultural celta. Con raíces na tradición llocal del Bronce Final Atlánticu, desenrolláronse un conxuntu de comunidaes que construyiríen y habitaríen en castros. Estes poblaciones evolucionaríen llocalmente a lo llargo de tol primer mileniu enantes de la nuesa era, hasta l'arribada de los romanos al noroeste peninsular, que percibiríen a diches poblaciones como parte d'una materialidá étnica (los ástures) que nun correspondería cola realidá, ya que difícilmente eses comunidaes caltendríen una conciencia clara de pertenencia a una estructura socio-política más allá d'entidaes llocales, comarcales, estructuraes n'unidaes territoriales como valles o cuenques fluviales.
La conquista romana ente'l 29 e.C. y el 19 e.C., fadría entrar a Asturies na Historia. Nesti periodu romanu destaquen les esplotaciones auríferes realizaes pol Estáu Romanu, col oru del occidente asturianu como centru del esquema territorial n'época alto-imperial. La esplotación minera decayería nos sieglos II-III d.C., en favor de les mines romanes de la rexón de la Dacia, conquistada pal Imperiu entóncenes. L'otru esquema complementariu d'estos momentos seríen les esplotaciones agropecuaries; les villes romanes como les de Veranes (Xixón) o Memorana (Ḷḷena), amás del surdimientu de nucleos fortificaos como Sessio (Xixón).
Tres más d'un sieglu ensin presencia forana, los suevos y los visigodos ocuparon el territoriu nel sieglu VI, anque'l so grau d'influyencia cultural y política ye tovía discutíu ente los historiadores. L'abanicu va ente los que defenden la independencia dafechu del Reinu de Toledo hasta los que falen d'una total visigotización. Magar, les escavaciones arqueolóxiques más recientes faen suponer la presencia d'una estructura política indíxena estable dende mediaos del sieglu VII, dando mayor verosimilitú a la postura primera[1]. Nel sieglu VIII nel contestu de la conquista musulmana de la Península Ibérica Asturies amuésase como un área de difícil penetración y influyencia, si bien el grau de presencia musulmana tamién ye un tema debatíu. Acordies col mitu, establezse en 722 la independencia del Reinu d'Asturies tres la victoria de Pelayu na batalla de Cuadonga. De magar entós, esti reinu escomienza la so espansión, incorporando baxo la so órbita'l desiertu demográficu dende'l ríu Eo hasta'l Dueru, creando per esti periodu un arte propiu, l'arte asturianu, estendíu pelos sos dominios, hasta'l sur de Galicia. Nel sieglu X el centru de poder treslládase dende Uviéu a Llión, dando llugar al Reinu de Llión. Dende esi momentu l'aislamientu favorecíu pola Cordelera Cantábrica, el treslláu de los centros de decisión del Reinu y el movimientu de la frontera colos reinos de taifes d'al-Ándalus fai que les referencies históriques seyan escases. Tres la rebelión del fíu d'Enrique II de Trestámara, créase'l Principáu d'Asturies. Hebo dellos intentos d'independencia, los más conocíos fueron los del conde Gonzalo Peláez o la reina Urraca, qu'inda consiguiendo importantes victories al final fueron derrotaos poles tropes de Castiella.
Nel sieglu XVI algamó pela primer vegada los 100.000 habitantes, duplicándose cola llegada del maíz americano nel sieglu siguiente.
El 8 de mayu de 1808, la Xunta Xeneral del Principáu d'Asturies declárase soberana y declára-y la guerra a Francia, siendo la primer institución d'España en refugar la invasión. Asturies solicida ayuda a Inglaterra de manera oficial, unviando emisarios a esti país. Nesi momentu fórmense cuerpos militares propios como'l Reximientu de Candás y Lluanco. El 1 de xineru de 1820, l'oficial Rafael del Riego, oriundu de Tuña (Tinéu), sublévase en Cádiz proclamando la Constitución de 1812.
Dende 1830 entama la esplotación del carbón, aniciando la revolución industrial nel país, especialmente na zona centru del Principáu. Más tarde establécense otres industries siderúrxiques puxantes en La Felguera, Mieres y Xixón nel sieglu XIX, y n'Avilés na segunda metá del XX, arriendes de la industria naval dende'l XIX.
El 6 d'ochobre de 1934 la cuenca minera entama un alzamientu revolucionariu contra'l gobiernu de la CEDA recién constituyíu, dalgo qu'entendíen como un avance del facismu n'España y el so cabezaleru José María Gil Robles yera consideráu por munchos como'l «Hitler» español. La Revolución de 1934 duró 14 díes, siendo reprimida duramente pol exércitu de la República Española. Nel corriente d'esta sulevación minera proclámase la República d'Obreros y Campesinos d'Asturies.
Na revolución d'ochobre, protagonizada polos mineros de les Cuenques, Uviéu queda afarada en bona parte: lleguen a quemase, ente otros edificios, el de la Universidá, atacáu polos revolucionarios, que cuntaba con una biblioteca na que guardaba fondos bibliográficos de valor estraordinariu que nun se pudieron recuperar, o'l teatru Campoamor, nesti casu prendíu poles fuercies gubernamentales. La Cámara Santa na Catedral, foi dinamitada, anque pudieron salvase les sos ayalgues.
El 18 de xunetu de 1936, col xeneral Francisco Franco Bahamonde como cabezaleru, una parte del exércitu español sulevóse contra'l Gobiernu de la II República, dando empiezu a la Guerra Civil. N'Astuties el conflictu divídese en dos bandos, al sumase Uviéu al güelpe d'estáu del 18 de xunetu.
El 24 d'agostu de 1937 proclámase en Xixón el Conseyu Soberanu d'Asturies y Llión, presidíu pol dirixente sindical y socialista Belarmino Tomás que llegó a solicitar l'ingresu na Sociedá de Naciones. El 20 d'ochobre de 1937 acaba'l conflictu cola victoria de les tropes nacionalistes nel frente norte, y l'exiliu de los miembros del Conseyu Soberanu.
Nos años 60 y 70, nel términu d'una dura represión a lo llargo de los cuarenta años de dictadura franquista, la política proteicionista fadría d'Asturies la sesta provincia más rica d'España, propiciao tamién poles nacionalizaciones de la minería, siderurxa y del sector naval. Nel añu 1974 apaez el llamáu surdimientu, época de renacencia cultural y llinguística asturianes promovida por organizaciones asturianistes como Conceyu Bable, al tiempu qu'esporpollaba movimientu autonomista. En 1979 recupérense los ayuntamientos democráticos y en 1982 concédese l'Autonomía. Destaca tamién la influyencia escasa del asturianismu políticu, encabezada entóncenes pol Partíu Asturianista, que solo algamó representación na Xunta Xeneral en dos ocasiones (III y IV llexislatures)
Fuertemente afeutáu pola reconversión industrial de la década de 1990, el Principáu tenta güei de potenciar los sos recursos paisaxísticos y naturales con vistes al sector turísticu.
Asturies tien una superfície aproximada de 10.603,57 km². Llenda al norte col mar Cantábricu, al oeste con Galicia, al sur cola provincia de Llión y al este con Cantabria. La so situación xeográfica favoreció un aislamientu históricu cola Meseta y un acercamientu de les rellaciones mercantiles y de comunicación col llamáu Arcu Atlánticu.
Cerca del 73% del territoriu asturianu dedícase a superficie forestal; el 24,7% a cultivu y paciones y el 2,27% a aries urbanes o d'usu artificial del suelu.[2]
Llocalización
Tres la muerte del rei Pelayo (737), el territoriu asturianu algamaba cásique'l d'anguaño.
Ye nel llibru Liber Testamentorum pelayanu del sieglu XII, onde se define'l territoriu de la provincia asturiense del Reinu de Llión:
Intra fines asturiarum a pirineis montibus usque in ora maris a flumine magno quod dicitur Ove usque in flumin quod dicitur Deva
(Según elli, el territoriu asturianu defínese ente los montes cantábricos y la mar, y dende'l ríu Eo fasta'l ríu Deva).
Nos más de los mapes cartográficos fechos del sieglu XVI endelantre vese una división alministrativa doble: les Asturies d'Uviéu y les Asturies de Santillana. La d'Uviéu tenía la llende occidental nel ríu Eo, mentes que pela parte oriental llegaba hasta'l ríu Seya onde entamaba l'Asturies de Santillana que llegaría hasta cerca de Santander (San Andero), perteneciendo al territoriu de Vizcaya nun primer momentu, y constituyendo llueu xunto con Laredo, Santoña y Cabezón de la Sal el territoriu de les Cuatro Villes d'onde surdirá Cantabria. Pel sur les Asturies llendaben cola Cordelera Cantábrica.
Nel mapa cartográficu editáu en 1700 por Charles Hubert (primer xeográfu del rei d'España) entama a nomase Principáu d'Asturies tando entovía dividíu na Asturies d'Uviéu y l'Asturies de Santillana.
De magar 1835 cola división provincial a imitación de la francesa dibúxase la contorna d'anguaño. Dende esti momentu desapaez de la cartografía l'Asturies de Santillana pasando esi territoriu dende'l ríu Deva a la Provincia de Santander.
Güei'l territoriu asturianu asítiase na zona templada del hemisferiu norte, nel norte de la Península Ibérica, ente los 43º y los 42º de llatitú norte y los 4º y los 7º de llonxitú oeste.
Topografía
El relieve asturianu ta marcáu pola fragmentación del Macizu Ibéricu na oroxenia alpina, polo que se da un anovamientu na Cordelera Cantábrica. También foi importante'l sometimientu costeru sufríu nel terciariu pola dinámica llitoral. A rasgos xenerales carauterízase poles siguientes dos unidaes morfoestructurales:
- La Rasa Costera: Les rases asturianes son amplies llaneres qu'empiecen nel veril de los cantiles y terminen por confundire coles estribaciones montesines más cercanas a la mar. Ye la única unidá qu'homoxeniza'l relieve asturianu y enánchase a lo llargo de tol llitoral, seicionada namás polos calces fluviales principales siendo, poro, la única unidá común a tou esti territoriu.
- La Cordelera Cantábrica: El borde meridional d'Asturies ye percorríu por un cordal de montes peraltos que s'empobina haza'l mar al traviés de les sierres llitorales y se funde al sur colos relieves llanos de la meseta lleonesa. La Cordelera Cantábrica estiéndese dende Galicia hasta cuasi'l País Vascu. Sicasí, ye nel tramu asturianu onde presenta relieves más acusaos y cotes más altes
Otro rasgos importantes son:
- Fuertes pendientes; Asturies ye mui montesina, con una pendiente media del 33% y 2/3 del territoriu con pendientes superiores al 30%.
- Alta altitú media; la metá del territoriu asítiase penriba de los 700 metros d'altor.
- Disposición complexa; tien una rasa llitoral al norte y la llinia de cumes de la Cordelera Cantábrica al sur. Ente dambes, la disposición orográfica ye pervariada, según seya de la fastera occidental, central o de la oriental.
Dientro del relieve asturianu estrémense dos unidaes d'importancia desigual: la rasa llitoral (10% del territoriu) y el Macizu Asturianu.
Hidrografía
Asturies tien abondanza d'agua. Los ríos, llagos y banzaos son alimentaos davezu poles numberoses precipitaciones que recibe.
- Ríos:
- Los más de los ríos asturianos son curtios, con fuerte pendiente y caudal intensu por mor de la proximidá de los montes a la mar, faciendo altes cabeceres. Los únicos ríos que cuenten con una cuenca más o menos definida coinciden colos que ofrecen unes dimensiones superiores al restu, ello ye: el Nalón-Narcea, el Navia y el Seya, les trés cuenques fluviales más importantes.
- El complexu Nalón-Narcea, que riega la parte central d'Asturies ye'l de mayor estensión llonxitudinal y tamién el más caudalosu; el ríu Nalón naz nel puertu de Tarna, treviesa'l valle de Llangréu y pasa pel conceyu d'Uviéu, recoyendo les agües del Caudal y del Nora; na redolada de Pravia, axúntase'l Narcea, hasta aportar al Cantábricu, formando, al morrer, la ría de San Esteban. El ríu Navia, que naz na provincia de Lugo, riega'l postreru occidental d'Asturies y termina'l so percorríu na villa que lleva'l so nome, formando una pequeña ría na so boca. El ríu Seya, el más representativu del oriente asturianu, naz nel macizu de los Picos d'Europa y tres recibir aportaciones de los ríos de monte y, dempués, del Piloña y del Zardón, muerre, formando ría, a l'altura de Ribeseya.
- Rexistren un caudal mediu como consecuencia de les precipitaciones abondantes. La direición dominante de los cursos fluviales (Eo, Navia, Sella, Deva...) ye Sur-Norte, sacantes el Nalón, que presenta una direición SE-NO.
- Llagos y banzaos:
- Los llagos y llagunes asturianos son pequeños y poco abondantes, la zona de mayor abondanza llacustre alcuéntrase nos conceyos de Cangas del Narcea, Somiedo (El Ḷḷau del vaḷḷe ye'l mayor d'Asturies) y área del monte de Cuadonga. Los más son d'orixe glaciar, ocupando sectores de valle d'antiguos circos; otros tienen el so orixe en depresiones o na alimentación de dalgún ríu soterrañu o nel desxelu.
- Los banzaos o pantanos suelen tar asitiaos en depresiones naturales del terrén y de manera artificial pretenden retener l'agua pa estremaos usos. Rescamplen los del ríu Navia (Arbón, Doiras y Salime), los del Nalón (Tañes y Rusecu), asina como'l de La Barca nel ríu Narcea.
Clima
El clima xeneral n'Asturies ye oceánicu, con precipitaciones abondoses repartíes a lo llargo del añu y temperatures seles tanto n'iviernu como en branu. Debío a lo accidentao de la xeografía asturiana hai infinidá de microclimes, de los que se podríen distinguir trés:
- La franxa climática del llitoral: oceánicu lluviosu, mui influyida pola mar.
- La franxa climática suroeste: oceánicu interior, con un clima más continetalizáu.
- La franxa central: con menor influyenciada marítima y una evidente presencia del clima alpín como en toles rexones del Cordal Cantábrica.
Mediu ambiente
El Plan d'Ordenación de los Recursos Naturales d'Asturies (PORNA) estableció nel añu 1994 (como desenrollu de la llei de mayu de 1991) la proteición de los diferentes espacios naturales del país. Esta llei de proteición autonómica ye'l desenrollu autonómicu de la llei estatal de proteición y conservación de los espacios naturales, flora y fauna. Esisten n'Asturies cinco parques naturales: el Parque Natural de Las Ubinas-La Mesa, el Parque Natural de Ponga, el Parque Natural de les Fontes del Narcea y del Ibias, el Parque Natural de Redes y el Parque Natural de Somiedo; asina como un parque nacional, el de los Picos d'Europa.
Problemes medioambientales
Delles aiciones humanes influyen negativamente sobre'l mediu natural asturianu y xeneren dellos problemes medioambientales.
- Quemes forestales. Esti ye ún de los problemes más graves a los qu'ha enfrentase'l país. La mayoría son provocaos por distintos intereses económicos, como pagar precios más baratos pola madera d'un terrén calcináu. Esti problema xorrez, amás, pola composición de munches viesques asturianes, poblaespor pinos o ocalitos que prienden con mayor facilidá que los árboles autóctonos.
- Contaminación. La mayor parte del territoriu asturianu sufre problemes de contaminación de l'agua, del suelu o de l'atmósfera, derivaos de la elevada producción de residuos urbanos y de les emisiones contaminantes de los vehículos y la industria. Los derrabes de petroleu al mar, les agües de los ríos que va mui pocos años corríen prietes pol carbón, o les arribaes de carbón como les producíes pol barcu Castillo de Salas, fundíu frente a Xixón, son dalgunos exemplos d'esta problemática.
- Ensugamientu de los humedales. Los humedales son zones nes que desendolca una bayura d'especies animales y vexetales. Sicasí, delles d'estes aries fueron secaes pa convertiles en terrenos cultivables o edificables (como nes sableres de Salinas o Verdiciu).
- Perda de la biodiversidá. Asturies tien una gran variedá d'especies vexetales y animales. Sicasí, la sobrevivencia de dalgunes d'elles, como l'osu pardu o'l gallu montés, ta en peligru por mor de l'esfarrape del so hábitat natural.
El Principáu d'Asturies
Asturies exerz el so autogobiernu que la constitución española-y garantiza como comunidá autónoma. La norma institucional básica ye l'Estatutu d'Autonomía. D'acuerdu con ello, el Principáu d'Asturies ta formáu por una serie d'instituciones de gobiernu, ente elles:
- la Xunta Xeneral, ye'l muérganu supremu de representación del pueblu asturianu. Los sos miembros son elixíos polos ciudadanos de forma democrática pa desempeñar el papel llexislativu. Ta constituyíu por 45 diputaos, escoyíos por representación proporcional con llistes de partíos zarraes, per un total de 4 años. Asinamesmo correspuende a la Xunta Xeneral aprobar los presupuestos de la comunidá autónoma.
- la Presidencia del Principáu, encabezada pol presidente. Esti escueye'l Conseyu de Gobiernu que'l so llabor ye controláu pola cámara. El presidente ye la representación más alta d'Asturies; polo tanto ye'l representante del poder executivu d'esti territoriu.
- el Gobiernu o Conseyu de Gobiernu (conocíu popularmente como'l Gobiernín) ye'l muérganu superior colexáu que dirixe la política y l'alministración del Principáu. El Gobiernu ta presidíu pol presidente del Principáu, el vicepresidente y los de les otres conseyeríes. Con too ello, guarda una serie de competencies de distintu ámbitu; como la educación, la sanidá o la economía.
Arriendes d'estes instituciones, esisten otres instituciones creaes pol mesmu Estatutu. Esti ye'l casu de la Sindicatura de Cuentes, muérganu de garantía y control al que-y correspuenden les funciones de fiscalización de l'actividá económico-financiera del sector públicu d'Asturies.
La institución máxima del poder xudicial n'Asturies recái sobre'l Tribunal Superior de Xusticia. Les sos competencies inclúin toles instancies y graos, sacante los recursos de casación y revisión, nos órdenes civil, penal y social;
los recursos que se deduzan contra los actos y disposiciones de les alministraciones públiques, nos términos qu'estableza la Llei Orgánica del Poder Xudicial, nel orde contencioso-alministrativu; y les cuestiones de competencia ente muérganos xudiciales n'Asturies.
El Conseyu de Gobiernu ye una entidá integrada na estructura gubernativa asturiana. La so capital y sede ye la ciudá d'Uviéu. El primer Presidente d'Asturies ente 1982 y 1983 foi Rafael Fernández Álvarez, del PSOE, que foi siguío por Pedro de Silva hasta 1991. Ente 1991 y 1995 tenemos una continuación de gobiernos socialistes encabezaos por Juan Luis Rodríguez-Vigil primero y Antonio Trevín dempués. Ente 1995 y 1999 Sergio Marqués ye escoyíu presidente na única etapa de gobiernu del PP n'Asturies. El so socesor, Vicente Álvarez Areces consigue caltenese nel gobiernu ente 1999 y 2011, siendo'l presidente asturianu con más años nel poder. En 2011 gana les eleiciones Francisco Álvarez Cascos, de FAC, viéndose obligáu a repetir los comicios en 2012 y faciéndose col gobiernu del Principáu -hasta güei- Javier Fernández, del PSOE.
Asturies nun poseye una policía autonómica, pero sí cuenta con una Unidá de Policía Ascrita dende payares de 2006, encargada de la custodia d'edificios públicos, la escolta de personalidaes, la coordinación y control de les funciones de seguranza conseñaes a les empreses de seguranza privada y la inspeición y control del xuegu.
Símbolos
Asturies tien trés símbolos representativos propios recoyíos nel so Estatutu d'Autonomía.
La bandera, cola Cruz de la Victoria en mariellu sobre fondu azul. De los brazos de la cruz cuelguen les lletres griegues alfa mayúscula y omega minúscula. Surde gracies al ilustráu Xovellanos na época de la invasión napoleónica, cuando la Xunta Xeneral del Principáu d'Asturies declárase soberana y crea un exércitu pa responder a los invasores. A principios de sieglu XX, Fernán Coronas da-y el nome d'Azuleste.
L'himnu oficial ye l'Asturies, Patria querida, escrita por Ignacio Piñeiro, un músicu cubanu que fixo'l cantar pa homenaxar a so padre, que yera asturianu y volviere a Asturies pa morrer. Albídrase que la melodía foi adaptada d'una que cantaben los mineros silesianos que diben a trabayar a a les mines de la cuenca del Caudal a principios del sieglu XX. Adoptóse oficialmente'l 27 d'abril de 1984.[3]
El Día d'Asturies ye la xornada festiva del Principáu. Celébrase'l día 8 de setiembre. Coincide cola festividá de la Virxe de Cuadonga, patrona d'Asturies. Establecióse oficialmente'l 16 de xunu de 1980, anque dempués d'un llargu discutiniu arroxáu polos partidarios del 25 de mayu, que víen al 8 de setiembre como un día relixosu y inconexu cola formación del Reinu d'Asturies.
Organización territorial
Conceyos
A efeutos alministrativos, el Principáu d'Asturies ta dividíu en 78 conceyos, figura llegalmente equivalente al municipiu. La entidá menor que'l conceyu ye la parroquia, que nun tien por qué coincidir necesariamente cola parroquia eclesiástica. Dientro de cada parroquia puen dase diferentes barrios y aldees.
Los conceyos con más habitantes son (veer la llista completa):
| Posición | Conceyu | Xentiliciu | Población |
|---|---|---|---|
| 1 |  Xixón |
Xixonés/Xixoniegu | 268 313 |
| 2 |  Uviéu |
Uvieín/Carbayón | 217 584 |
| 3 |  Avilés |
Avilesín | 75 518 |
| 4 |  Siero |
de Siero | 52 194 |
| 5 |  Llangréu |
Llangreanu | 37 978 |
| 6 |  Mieres |
Mierense | 36 195 |
| 7 | .svg){kind=small} Castrillón |
Castrillonés | 22 103 |
| 8 |  Samartín del Rei Aurelio |
Samartiniegu | 15 431 |
| 9 |  Corvera |
Corveranu | 15 612 |
| 10 |  Villaviciosa |
Maliayu | 15 000 |
L'Estatutu d'Autonomía fala tamién de la posibilidá d'ordenación de comarques. Aunque llegalmente entá nun se desenrollaron, sí esisten dalgunes alministraciones d'esti tipu establecíes en dellos conceyos pa la prestación de los servicios que son competencia conceyera, asina como pa la ordenación, planificación y promoción al esterior de la comarca. Estes son: la comarca d'Avilés qu'abarca los conceyos d'Avilés, Illas, Corvera y Castrillón y la comarca del Nalón qu'abarca Llangréu, Samartín, Llaviana, Casu y Sobrescobiu.
A efeutos xurídicos n'Asturies alcontramos trés circunscripciones eleutorales, siendo la mayor de toes elles a efeutos poblacionales la central.
Desde'l puntu de vista xudicial Asturies dixébrase en 18 partíos xudiciales, con xulgaos de primer instancia na capital de caún d'ellos.
Dende'l puntu de vista sanitariu Asturias tien 8 Aries Sanitaries, 2 Distritos Sanitarios, 66 Zones Básiques de Salú y 15 Zones Especiales de Salú. (Datos: Institutu d'Información Sanitaria, 2002).
Parroquies
Eleiciones autonómiques
Los últimos resultaos de les eleiciones a la Xunta Xeneral fueron:
| Eleiciones autonómiques | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Partíu | 1983 | 1987 | 1991 | 1995 | 1999 | 2003 | 2007 | 2011 | 2012 | 2015 | 2019 |
| FSA-PSOE | 26 | 20 | 21 | 17 | 24 | 22 | 21 | 15 | 17 | 14 | 20 |
| AP/PP | 14 | 13 | 15 | 21 | 15 | 19 | 20 | 10 | 10 | 11 | 10 |
| PCE/IXa | 5 | 4 | 6 | 6 | 3 | 4b | 4c | 4ᵉ | 5 | 5 | 2 |
| CDS | 8 | 2 | |||||||||
| PAS | 1d | 1 | |||||||||
| URAS | 3 | ||||||||||
| FAC | 16 | 12 | 3 | 2 | |||||||
| UPyD | 1 | ||||||||||
| Podemos | 9 | 4 | |||||||||
| C's | 3 | 5 | |||||||||
| VOX | 2 | ||||||||||
| Total | 45 | 45 | 45 | 45 | 45 | 45 | 45 | 45 | 45 | 45 | 45 |
|
|
Indicadores económicos
| Economía | |
| PIB (PPP) | € 22.071 millones |
| PIB per cápita | € 21.035 (2012) |
| Crecimientu real PIB | -2,5% (2012)[4] |
| RNB per cápita | n/a |
| Inflacción añal | 1,9% (2013) |
| Tasa de desemplegu | 24,40% (2012) |
| Importaciones | € 3.885 millones |
| Esportaciones | € 3.857 millones |
| Fonte: CIA Factbook y el | |
La economía asturiana cuenta con un sector primariu en retrocesu qu'ocupa al 6% de la población activa con ganadería vacuna, destacando la producción llechera, agricultura (maíz, patates y mazanes) y pesca. Siempre foi mui significativa la minería del carbón, pero anguaño nun goza del papel preponderante d'antaño, reduciendo'l so númberu de 20.000 mineros nos años 80 a los malapenes 1.800 de güei.
El sector secundariu emplega al 30% de la población activa, siendo importantes: la siderurxa, especialmente allugada ente Xixón y Avilés, l'alimentación, los astilleros, les armes, les químiques, equipos de tresporte, etc. Nel sector terciariu afítase'l 65% de la población activa y va n'aumentu, asina la capital Uviéu ye la ciudá que más crez en númberu d'habitantes (siendo entá la mariñana Xixón la más poblada), fechu sintomáticu de la concentración de la población nos centros urbanos y de la importancia que'l turismu vieno d'adquirir nel país nos caberos años, col eslogan: "Asturies, Paraísu natural".
A pesar del esmantelamientu industrial que cincó a la comunidá en décades anteriores, la renta por habitante medró nos caberos años hasta asitiase en 21.035 € en 2012. El paru ye ún de los principales problemes, allugándose'l ésti nel mes de setiembre de 2012 en 99.135 persones.
El preciu de la vivienda n'Asturies ye'l séptimu más caru d'ente les comunidaes d'España. En 2013 pagábense 1.428,4 euros por metru cuadráu, siendo Xixón la ciudá más cara (1.761,9 euros el metru cuadráu).
Dende'l puntu de vista financieru, hai que destacar la presencia de la Caxa d'Aforros d'Asturies (Caxastur), fundada en 1880.
Los conceyos d'Asturies tienen una delda pública global de 451.071 miles d'euros. [5]
| Trabayadores nos distintos sectores económicos (2006)[6] | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Númberu de trabayadores | Porcentaxe | ||||||
| TOTAL | 410.143 | 100% | |||||
| Agricultura, ganadería y pesca | 20.631 | 5,03% | |||||
| Industria | 60.428 | 14,73% | |||||
| Construcción | 50.252 | 12,25% | |||||
| Servicios | 278.832 | 67,98% | |||||
| Usos del suelu (2006)[7] | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Usu | Superficie | ||||||
| Tierres de llabrantíu | 261,06km² | ||||||
| Praderíes | 3.057,79km² | ||||||
| Terrén forestal | 4.580,89km² | ||||||
| Otros usos (industrial, residencial...) | 2.703,83km² | ||||||
Infraestructura
Asturies tien ciertu aislamientu por mor del so relieve accidentáu. Dende la dómina romana les llexones comunicábense cola Meseta al traviés de la Vía de la Plata, que cruza la Cordelera Cantábrica llegando hasta la ciudá de Sevilla, l'actual A-66. En cuantes al tren, col deserollu del ferrocarril nel sieglu XIX, comunicóse col restu de la península, principalmente con Llión y Cantabria. Nel Principáu alcuéntrase ún de los puertos más importantes del Cantábricu, El Musel, que tien rutes comerciales diaries con Francia y Reinu Xuníu.
Aeropuertos
Asturies cuenta únicamente con un aeropuertu comercial: l'Aeropuertu d'Asturies, asitiáu en Santiagu'l Monte (Castrillón) y un aeródromu, l'Aeródromu de La Llamorgal allugáu en Llanera.
L'Aeropuertu d'Asturies tien llinies aeries diaries con Palma de Mallorca, Madrid, Barcelona, Lanzarote, Sevilla, y selmanales con Tenerife Sur, Alacant, Málaga, Valencia, Bruxeles, Londres y Xinebra. L'aeropuertu rexistró un aumetu curiosu de pasaxeros, dende 774.317 en 2002 hasta 1.530.248 en 2008, pero notó una baxada en 2009 hasta 1.316.088, siendo'l 19ª aeropuertu d'España. A elli puede accedese al traviés de l'autovía del Cantábricu A-8 y la carretera N-632.
Puertos
Por tamañu y importancia comercial destaca'l puertu d'El Musel, emplazáu nel cabu Torres (Xixón). Ye, ensin dulda, el primer puertu graneleru del estáu, el sestu nel ranquin xeneral de puertos españoles y el cuartu en resultaos d'esplotación.
La llinia principal de tresporte marítimu correspuende a l'Autopista del Mar Xixón - Naoned /Sant Nazer.[8]
Rede viaria
Les dos grandes exes asturianes son les autovíes A-66 y A-8 que crucen el país de norte a sur y d'este a oeste respeutivamente. Amás, esiste un númberu puxante d'autovíes nueves, dalgunes tovía en construcción o proyeutu, como l'A-63, l'A-64, y otres terminaes, como l'AS-I (Autovía Minera) y l'AS-II (Autovía Industrial).
Ferrocarril
Asturies poseye una de les infraestructures ferroviaries más importantes d'España dada la importancia d'esti tresporte nel pasáu industrial del país. Güei cuenta con una rede enanchada de trenes de redolada na zona central (Ver Trenes de Redolada d'Asturies), servicios ofrecíos por Renfe Operadora y Renfe Feve. Tamién realicen servicios rexonales y de llarga distancia con Ferrol, Santander, Llión, Madrid, Alacant y Barcelona.
Anguaño ta en construcción la variante de Payares, una infraestructura ferroviaria concebida pa dar accesu al AVE, con tiempos más reducíos con Madrid y el restu d'España. Sicasí, vien recibiendo numberoses crítiques por parte de dalgunos sectores de la sociedá debío al so impautu medioambiental y al sobrecostu de les obres.[9]
Otros tresportes públicos
Tuvo gran sonadía l'anuncia del Metrotrén d'Asturies. Esti proyeutu, al aumentar la densidá del tresporte ferroviariu en Xixón y ser soterráu, diba ser conocíu como'l «metro de Xixón».[10]
La segunda fase permaneció paralizada dende la finalización de l'anterior, en 2009, quedando'l túnel construyíu per tou esti tiempu ensin usu, pero con un costu de mantenimientu de más de 100.000 euros añales[11].
Demografía
Asturies cuenta con 1 011 792 habitantes (2021)[12][13], lo que representa alredor del 2% del total d'España. La so densidá de población, de 101,4 habitantes per km² y ye daqué superior a la media española.
La población carauterízase por poseyer la tasa de mortalidá más alta d'España (12 por mil) y la más baxa tasa de natalidá (6 por mil), polo que dende 1987 la población ta menguando, dao que la natalidá representa namás el 42% de la tasa de mantenimientu de la población, anque les ciudaes grandes sí caltienen la so población. En 2001 la población de Asturias esperimentó un pequeñuy curtiu repunte, que foi asumíu principalmente por Uviéu y Xixón (2.500 y 3.000 habitantes respeutivamente) y otros 17 conceyos. Nel restu de los conceyos la población amenorgó. Ye significativu'l despoblamientu nes cuenques mineres y el descensu sele na población d'Avilés (600 persones en 2011).
El porcentaxe d'estranxeros ye del 2,81% (INE 2006), trés veces menos que la media estatal y solo per delantre de Galicia y Estremadura. Los principales coleutivos estranxeros son l'ecuatorianu (14,76% del total d'estranxeros), el colombianu (9,01%) y el portugués (7,34%).
Llingua
La llingua propia del Principáu d'Asturies ye l'asturianu, sacante na Tierra del Eo-Navia onde lo ye'l gallegoasturianu. Dambes llingües tienen un estatus de proteición nel Estatutu d'Autonomía. Sicasí, la única llingua oficial del Principáu sigue siendo'l castellanu. Según el II Estudiu Sociollingüísticu d'Asturies[14], en 2001 el 16% de los asturianos utiliza l'asturianu como llingua habitual, el 60% el castellanu y el 20% les dos. El 4% de la población residente na comunidá utiliza davezu otres llingües.
L'asturianu ye una llingua romance falada por unes 129.000 persones n'Asturies, noroeste de Llión, oeste de Zamora y noreste de Portugal. Tien el so orixe nel llatín vulgar faláu y evolucionáu nos reinos medievales d'Asturies y de Llión. El testu más antiguu que se conoz nesta llingua ye la Nodicia de Kesos que data del añu 959, mentes que'l documentu normativu escritu n'asturianu más vieyu que se conserva ye'l Fueru d'Avilés de 1085. A partir de la Transición Española, la oficialidá del asturianu ye una de les reivindicaciones de diversos movimientos sociales, gozando d'un alitar lliterariu conocíu como Surdimientu. En 1981 creóse l'Academia de la Llingua Asturiana, institución del Principáu encargada de la so normativización, estudiu, la promoción y defensa.
L'asturianu poseye un estándar principal; el reguláu pola Academia de la Llingua Asturiana, basáu na variante central (demográficamente mayoritaria), y dos normatives ortográfiques; l'asturiana y la propuesta pol Institutu de la Llingua Mirandesa (Anstituto de la Lhéngua Mirandesa), qu'asoleyó una más restrixida a la variante mirandesa. Cuenta con una serie de variedaes dialeutales dividíes en trés bloques: l'asturianu occidental, l'asturianu central y l'asturianu oriental.
El gallegoasturianu fálenlu unes 40.000 persones ente los ríos Eo y Navia. Filolóxicamente ascríbese al grupu llingüísticu gallegoportugués, presentando dalgunes traces que lu averen al asturianu occidental. La so ortografía ta regulada pola ALLA.
Dende 2005 vienen oficializándose dalgunos topónimos de llocalidaes na so forma tradicional. Anguaño queden mui pocos conceyos ensin la so toponimia vernácula oficializada.
Usu actual de la llingua
N'Asturies, como en tol dominiu llingüísticu asturlleonés, el procesu de sustitución llingüística del idioma propiu pol castellanu alcuéntrase mui avanzáu, col patrón clásicu pel que l'idioma desapaez primero nes ciudaes y llueu failo na zona rural. Güei, anque'l 83% afirma entender l'asturianu, solo ente'l 14% y el 30% ye capaz de falalo, mentes que'l so conocimientu escritu y usu social ye inferior al 10%.[15]
Asina, si bien en 1991 el 36% tenía al asturianu como llingua materna, les encuestes de 2001 reflexaben una cayida d'hasta cuasi la metá, asitiándose nel 16%
Nel ámbitu familiar y, en xeneral, nos ámbitos más primarios, cercanos y informales l'asturianu resiste con mayor puxu l'avance del castellanu. Nestes situaciones hasta 2/10 ciudadanos puen ser de contino falantes d'asturianu y hasta 4/10 falantes avezaos (sumando a los semifalantes). Pero según les rellaciones van faciéndose más públiques y formales el nivel d'usu de la llingua asturiana va amenorgando al pasu. Nos dominios más públicos nun lleguen, de fechu, a 1/10 d'asturianos qu'aseguren usar la llingua vernácula davezu.
La falta de normalización nel ámbitu públicu y priváu y la escolarización precaria son percibíos polos asturianos, traduciéndose nuna evidente falta de prestixu social y una rotura significativa del relevu xeneracional del idioma. La tendencia que se deduz del II Estudiu Sociollingüísticu d'Asturies afita dende 2001 una perda cuasi total de falantes patrimoniales en malapenes dos xeneraciones.
Oficialidá del asturianu
D'acuerdu coles encuestes, el 60% de la población ta a favor de la declaración d'oficialidá de la llingua asturiana y gallegoasturiana xunto col castellanu. El 88% ta a favor de la presencia del asturianu na escuela y a más de la metá de los encuestaos prestaría-yos que fuere llingua vehicular a lo menos en parte del procesu educativu.
A pesar d'ello, l'Estatutu d'Autonomía d'Asturies sigue incumpliendo l'artículu 3.2 de la Constitución Española, que diz de forma imperativa:
«Les otres llingües españoles sedrán tamién oficiales nes sos respeutives Comunidaes Autónomes d'acuerdu colos sos Estatutos.»
La declaración d'oficialidá supón el reconocimientu por parte de l'Alministración d'esa llingua como mediu de comunicación "normal" dientro d'ella y pa colos alministraos. Ello ye que los derechos de los falantes d'asturianu nun se deriven de reconocimientu de la oficialidá o non del idioma, sinón de la so propia esistencia.[16]
Asina, los asturianofalantes, al igual que los falantes del restu de llingües españoles, tienen el derechu reconocíu pola Contitución a utilizar el so idioma nes sos rellaciones cola Alministración y nos actos de calter públicu; La Carta Europea de les llingües minoritaries asina lo afirma y ye una norma d'aplicación direuta n'España una vuelta ratificada pol Estáu.
En base a ello, el 5 de xunetu de 1997 el Plenu del Conceyu de Bimenes -siendo alcalde Joaquín García- convirtióse nel primeru d'Asturies en declarar la oficialidá del asturianu. Lo que se dio en llamar l'espíritu de Bimenes estendióse a otros conceyos como Castrillón, Casu, Llanera, Llangréu, Llaviana, Teberga y Morcín. Sicasí, n'aquelli manifiestu pola oficialidá suscritu por 26 alcaldes, munchos fueron oxetu presiones polítiques. Talu foi'l casu de Joaquín Llorís, entóncenes alcalde de Cabranes, quien disponiéndose a lleer el maniniestu nuna concentración n'Uviéu foi llamáu al orde pol güei senador Isidro Fernández Rozada.[17]
Finalmente, dende febreru de 2000 hasta xunu de 2001, el Tribunal Superior de Xusticia declara nules toles mociones, estipulando que la competencia llingüística ye únicamente suya. De magar entós, tolos branos celébrase en Bimenes la Fiesta de la Oficialidá, en conmemoración d'aquellos fechos.
Belles artes y artes populares
Asturies ye la patria d'orixe artistes pictóricos importantes, dende retratistes reales como Miguel Jacinto Meléndez o Carreño de Miranda, hasta pintores costumistes, estilu cimeru nel país, como ye'l casu de Nicanor Piñole, Evaristo Valle o Álvarez Catalá, venceyáu al costumistmu asturianista debío a la so ascendencia y crianza en Cangas. Otros artistes de relevancia puen ser Paulino Vicente "El Mozu", el pintor y tamién escultor candasu Antón Rodríguez, el moscón Amado González Hevia, Juan Rubio Camín o Félix Magdalena esti últimu con influyencies neoclásiques. La obra d'Aurelio Suárez ye ún de los pocos exemplos de pintura surrealista asturiana. Los museos pictóricos más relevantes d'Asturies son el Muséu de Belles Artes d'Asturies, el Muséu Evaristo Valle, el Muséu Nicanor Piñole, el Muséu Barjola y el Muséu Casa Natal de Xovellanos. Otros como'l Muséu Palaciu de Revillagigedo o'l Llaboral Centru d'Arte y Creación Industrial acueyen esposiciones itinerantes de diversos tipos.
Nel ámbitu de l'arquiteutura Asturies poseye una herencia artística bayurosa, de la que rescampla l'arquiteutura prerrománica autóctona (arte asturianu), con monumentos d'estilu ramirense como Santa María del Naranco, Santa Cristina de Ḷḷena y Samiguel de Lliño, asina como la Ilesia de Santuyano (Uviéu) d'estilu alfonsín. Nel conceyu de Villaviciosa atopamos la ilesia de San Salvador de Valdediós (conocida popularmente como'l Conventín) y la ilesia de San Salvador de Priesca. Nel conceyu de Cabranes destaca San Xulián de Viñón. L'arte románicu ta mui presente ya que toa Asturies yera una encruceyada de rutes xacobees, destacando'l monesteriu de San Pedru de Villanueva (cerca de Cangues d'Onís), les ilesies de San Esteban d'Aramil (Siero), San Xuan d'Amandi (Villaviciosa) y Santa María de Xuncu (Ribeseya). El góticu nun ye mui abondosu, anque esisten muestres curioses d'esti estilu como la Catedral de San Salvador d'Uviéu. Alcuéntrase más presente'l barrocu, pente medies de l'arquiteutura palaciega, con exemplos notables como'l Palaciu de Campusagráu y el de Velarde — esti últimu sede del Muséu de Belles Artes d'Asturies. De factura barroca destaca n'obra civil pública la ponte y portalgu de Lluniego; los fitos, sielles o canapés presentes a lo llargo de la carretera a Madrid y l'edificiu balneariu de Les Caldes de Les Caldes (Uviéu). En 1985, la Unesco declaró los monumentos d'Uviéu y del Reinu d'Asturies Patrimoniu de la Humanidá. Esta declaración afeuta a la Cámara Santa de la Catedral d'Uviéu y la Basílica de Santuyano xunto con La Foncalada, una fonte pública allugada nel cascu vieyu d'Uviéu, d'época d'Alfonsu III.
En cuantes a arquiteutura contemporánea, les muestres más representatives atopámosles nel Centru Cultural Internacional Oscar Niemeyer; esti proyeutu foi donáu al Principáu pol arquiteutu brasilanu Oscar Niemeyer, Premiu Príncipe d'Asturies de les Artes, como regalu pol XXV aniversariu de la gala. Na so idea proyeutó una plaza abierta, un llugar pa la educación, la cultura y la paz. Sicasí, nun se pue obviar que tanto la so construcción como la so xestión posterior nun tuvieron exentes de polémiques. Na Llaboral Ciudá de la Cultura, asitiada en Xixón, axúntase teatru, formación, o esposiciones temporales d'arte modernu. Na capital asturiana érguese una de les construcciones más representatives de l'arquiteutura moderna, el Palaciu de Congresos d'Uviéu, del arquiteutu Santiago Calatrava, Premiu Príncipe d'Asturies de les Artes en 1999.
Na lliteratura, destaquen trés momentos históricos d'esplendor de les lletres asturianes. Dende la entrada nel sieglu XVII al barrocu gracies a Antón de Marirreguera y Bernaldo de Quirós, el primeru escomienza nel sieglu XIX cola ilustración asturiana de la mano de Gaspar Melchor de Xovellanos, so hermana Xosefa Xovellanos, Bruno Fernández Cepeda y Antón Balvidares, siguíos por representantes de la corriente popular poética como Xosé Caveda y Nava, Domingo Hevia, Benito Canella, Teodoro Cuesta, Xuan María Acebal, Xosé María Flórez y González, Xosé Napoleón Acebal y Nolón, amás de destacar Enriqueta González Rubín como narradora. El segundu identifícase col rexonalismu lliterariu a principios del sieglu XX con Pin de Pría, Constantino Cabal, Enrique García-Rendueles, Pachín de Melás y el famosu Fernán Coronas. Tres l'apaición de Conceyu Bable en 1974, al acabu de la dictadura franquista y en plena Transición española tien llugar la tercer y última etapa d'esplendor de la lliteratura asturiana, el Surdimientu. Nesti momentu históricu llega a igualase en númberu a tolos autores de lo llargo de tola historia de la lliteratura n'asturianu, anovando dafechu temes como la política, l'amor o l'erotismu, y adquiriendo gran relevancia la novela y los cuentos. D'esta etapa que munchos críticos insisten en dividir en "El primer surdimientu" y "El segundu surdimientu" destaquen nomes como Manuel Asur, Miguel Solís Santos, Xuan Xosé Sánchez Vicente, Antón García, Xuan Bello, Dolfo Camilo Díaz, Ismael González Arias, Ana Vanesa Gutiérrez, Berta Piñán, Xandru Fernández o Xulio Arbesú.
Les formaciones musicales más abondoses son les que representen les diferentes vocaciones espresives. En tornu a la música tradicional, más o menos evolucionada haza les nueves tendencies sonores, destaquen gaiteros como Xuacu Amieva, Vicente Prado "El Pravianu" o Hevia; Muyeres, Tuenda o N'Arba ente los grupos tradicionales de recopilación etnográfica; Cristóbal Caunedo, Héctor Braga, Anabel Santiago o Marisa Valle Roso ente les figures anovadores de la tonada; grupos de la llamada música celta (La Coḷḷá Propinde, Corquiéu, Llan de Cubel o Felpeyu como los más conocíos); Llacín, Villa de Xixón, o Camín de Fierro ente les numberoses bandes de gaites; ensin faltar d'artistes del Surdimientu, como'l dúu Nuberu y cantautores como Pedro Pereira. Asturies tien tamién una bayura enorme de grupos de rock, destacando Los Berrones, Dixebra, Ilegales, Warcry, Fe de Ratas, Avalanch o Stukas. Hai dellos cantautores destacaos como Alfredo González o Toli Morilla y tamién alcontramos artistes de hip-hop como Darck la Eme (Mario Fueyo) o Arma X (Francisco Carrio). Nos circuitos comerciales gozaron recién d'ésitu Melendi, con un estilu qu'entemez dende la rumba al rock, pasado per tou tipu d'estilos (tangu, pop o flamencu), mentes que na década de los 80 destacó Tino Casal, ún de los miembros de la movida madrilana más xenuinos. A principios de la década de 1990 entamó a surdir un movimientu de música alternativa mui arreyáu al xéneru indie conocíu como Xixón Sound, que truxo incorporaciones destacables como Australian Blonde o Manta Ray. Esti riegu nun dexó d'aportar nomes nuevos como Mus, Nosoträsh o'l cantautor Nacho Vegas, antiguu componente de Manta Ray. La Orquesta Sinfónica del Principáu d'Asturies (OSPA), que tien a Rossen Milanov como direutor titular, ye la principal orquesta del país. Ye significativu tamién el Coru de la Fundación Príncipe d'Asturies, creáu en 1983 y dirixíu anguaño por José Esteban G. Miranda. Esti coru considérase como una de les formaciones más importantes d'Europa, siendo distinguíu nel añu 2007 pol Parllamentu Européu "pol so serviciu destacáu en pro de la Unión Europea".
Vezos y costumes
La danza prima ye la mayor y más xenuina d'ente les asturianes, prauticada nos momentos de celebración común y armada en cículu o en files paraleles, garrándose del deu moñín y marcando'l pasu al tiempu. Esisten otros bailles y dances propies de gran sonadía, como ye'l casu del pericote, el corri corri el xiringüelu, el saltón, y, por supuestu, la xota. Estes celebraciones suelen acompañase musicalmente con gaita, que ye l'instrumentu rei n'Asturies, asina como con zanfoñes, bandurries, violines, acordiones, panderos o castañueles.
El cantu tradicional más representativu del Principáu ye la tonada nes sos distintes modalidaes. Nesti campu destaquen los artistes del sieglu XX como Cuchichi, El Maragatu, Obdulia Álvarez Díaz (La Busdonga), Xuacu'l de Sama, Juanín de Mieres o autores más nuevos como Mari Luz Cristóbal Caunedo, Joaquín Pixán, El Che de Cabaños, Lolo'l de Cabranes, Anabel Santiago o Marisa Valle Roso. N'Asturies esiste toa una rede de concursos y festivales de canción asturiana con una nómina curiosa de cantantes amateurs y semiprofesionales. Tienen tamién gran acoyida los populares cantares de chigre.
La vistimienta tradicional asturiana ta formada por los traxes y priendes comunes de los asturianos de 1800 a 1920. Correspuende a un momentu modal común a toa Europa y qu'evolucionó con elementos propios del país y de les costumes de determinaos oficios. Los elementos más xenerales d'estos traxes son la montera picona, el xilecu, los calzones, la camisa y la faxa nel casu de los homes y el xustiyu, el mandil, la saya, el dengue y el pañuelu nel casu de les muyeres. Son mui representatives les madreñes, unos zuecos de madera concebíos p'andar per terrenos llentos, que gracies a la so utilidá tovía siguen usándose hasta güei.
L'arquiteutura tradicional ye riquísima y presenta traces comunes con otros territorios del Arcu Atlánticu. La construcción más singular y carauterística ye l'horru, un graneru llevantáu del suelu por cuatro o más pegoyos que lu aislen de la humedá y de los ataques de les mures. Constrúyese de madera y la cubierta pue ser de teya, pizarra o vexetal. El cabazo ye una modalidá d'horru gallegu propia de la Tierra del Navia-Eo qu'ofrez continuidá colos vecinos lucenses. La panera ye una ampliación del horru que surdió tres la introducción del maíz americano. Asina mesmo son mui orixinales dalgunes construcciones rurales con cubierta vexetal, como ye'l casu de los teitos. Ente les viviendes campesines más comunes figuren la casa mariñana y la casa de corredor, más complexa y orientada al mediudía. Otres edificaciones destacaes son les llamaes cases d'Indianos, construyies polos emigrantes asturianos al tornar al so llugar d'orixe y identificaes poles palmeres nos sos xardinos.
En cuantes al ciclu festivu asturianu, los eventos más significativos son; el Magüestu, l'Antroxu, San Xuan, la Navidá, asina como les distintes romeríes estivales, fiestes de prau. Destaca el 8 de setiembre por ser el Día d'Asturies.
Mitoloxía asturiana
La mitoloxía asturiana ye l'imaxinariu que se tresmitió a lo llargo de xeneraciones n'Asturies y en parte de Llión. Trátase d'un conxuntu d'histories de tresmisión oral centraes en personaxes singulares o n'esplicar la esistencia d'elementos o particularidaes llocales.
L'orixe d'esta mitoloxía posiblemente recueya parte de les creyencies prerromanes de calter anismista, como ye'l casu de les ayalgues, el busgosu o les xanes. Más tarde la celtificación de los ástures tresformaría estos mitos p'amoldalos al so mou de percibir el mundu. Lo mesmo ocurriría dempués cola romanización, retocándolos y afayándolos a la cultura dominante. Tamién los visigodos, anque yá romanizaos, llevaríen los sos mitos xermánicos y nórdicos que la Ilesia católica encargaríase de remocicar al envís d'introducise pali que pali na sociedá.
Personaxes
- Les xanes: Xana ye'l nome que se-y da n'Asturies a la ninfa. Les xanes n'Asturies tan lligaes a les fontes y saltos d'agua, representaes como una moza d'enorme guapura, roxa y de güeyos claros. Péñense a la oriella les fontes o llagos con peñes d'oru, esperando a los homes pa embruxalos.
- Les ayalgues: Les ayalgues son les riqueces enterraes o escondíes d'otres dómines, anque tamién se conoz por esi nome a una muyer mortal que sufre un fechizu, siendo condenada a vivir nuna cueva enllena d'oru y piedres preciosos, curiaes por cuélebres. El fechizu col que se ven condenaes dótales tamién de ciertos poderes sobrenaturales, como'l de poder entendese colos animales y plantes. Pa fender el fechizu, un home debe de da-y muerte al cuélebre.
- El cuélebre: El cuélebre ye una culiebra xigante que curia a les ayalgues o a les xanes. Como son inmortales, col pasar de los sieglos les escames vuélvense-yos enforma grueses, saliéndo-yos tamién ales d'esperteyu. Nun suelen salir de les cueves y cuando lo faen ye pa devorar al ganáu o a dalgún aldeanu.
- El Nuberu: Tamién conocíu nel occidente como reñubeiru o Xuan Cabritu, ye'l ser qu'aguiya a les ñubes y a les tormentes. Represéntase como un home con barba pertupida, que viste pelleyos de chives y un sombreru d'ala ancha. Pue ser terriblemente dañín coles persones escentellando praos y semaos, si bien pue ser arrogando colos que lu ayuden.
- El trasgu: Ye ún de los personaxes mas conocíos de la mitoloxía asturiana. Ye un ser pequeñu que tien la manzorga afuracada, viste traxe y gorru coloráu. Vive nes cases y ye mui revolvín, llegando a ocasionar grandes estroces. Causa graves trestornos na vida familiar n'aquelles cases qu'habita, xiringando al ganáu, azotando coses al suelu, impidiendo que les persones duerman pela nueche, etc. El mitu del trasgu ta emparentáu a lo llargo del mundu con otros, como puen ser los leprechaun o los boggie. El trasgu vendría ser una personificación folclórica del fenómenu poltergeist na cultura tradicional asturiana.
- El busgosu: Ye un ser metá home la metá castrón. D'acuerdu col mitu mayoritariu, ye'l señor de la viesca y de tolo qu'habita nella. Ye enemigu sangrín de los lleñadores y cazadores.
- El diañu burllón: Ésti normalmente represéntase cola figura del caballu, anque pue tresformarse n'otres criatures como castrones o inclusive humanos. Nun suel ser dañín pa colos humanos, normalmente solo gasta bromes pesaes.
- La güestia: Ye una procesión d'almes en pena qu'anuncien la muerte d'una persona. Normalmente ta formada por conocíos del muertu. Lleven güesos prendíos a mou de cirios y sudarios blancos. En delles versiones del mitu lleven tamién la caxa del muertu pa carretar al ánima del futuru difuntu.
- El güercu: Ye l'apaición a una persona d'un muertu futuru, normalmente de lo so familia. Cuando'l que vio al güercu d'una persona visualiza a ésta nun tiempu y nun llugar nel que nun-y foi posible tar físicamente ye cuando se creye que-y queden poques hores o díes de vida. El güercu pue considerase una anuncia de muerte o una despidida silenciosa.
- L'home llobu: Igual que n'otres cultures del mundu, n'Asturies puen alcontrase histories que falen d'homes que per aciu de dalgún maleficiu viéronse condergaos a tresformase en llobos y a vivir como aquellos animales.
Deporte
Asturies desenrolló una actividá deportiva puxante, especialmente dende'l sieglu XX. Los más populares son el fútbol, el piragüismu, el balonmano, el ḥoquei y, especialmente, los bolos.
Los clubes de fútbol más importantes d'Asturies son: el Real Sporting de Xixón, con 40 temporaes en Primer División y 6 participaciones europees, 1 subcampeonatu de Lliga y 2 de Copa del Rei, que güei milita en Segunda División; y el Real Uviéu, que militó per 38 temporaes en Primer División en 1985 y agora milita en Segunda División. Otros cuatro equipos xugaron en Segunda División: Real Avilés C.F. (14 temporaes), Unión Popular de Langreo (8 temporaes), Caudal Deportivo (7 temporaes) y Club Deportivo Ensidesa (1 temporada).
En baloncestu, el principal equipu ye l'Uviéu CB. Anteriormente destacó'l Xixón Baloncestu, equipu que tuvo 4 temporaes na máxima categoría, la Lliga ACB.
En balonmano, Asturies ye patria de grandes xugadores como los hermanos Alberto Entrerríos y Raúl Entrerríos o l'avilesín Rubén Garabaya (toos ellos internacionales absolutos).
Dellos equipos asturianos qu'anguaño compiten nes categoríes máximes de los sos deportes respeutivos son:
- Xixón Hockey Club en ḥoquei sobre patines femenín.
- Xixón Mariners en fútbol americanu.
- Club Natación Santa Olaya en natación masculina y femenina.
- El Llano Béisbol Club en béisbol.
- Club Uniḥoquei Xixón en floorball.
- Astur Patín en patinaxe de velocidá sobre ruedes.
A nivel individual destaca n'Asturies el pilotu carbayón Fernando Alonso, campeón doblu del mundu de Fórmula 1 nos años 2005 y 2006. Tamién n'automovilismu, destaquen los pilotos Alberto Hevia, campeón d'España de rallyes d'asfalte en 2004 y 2010 y subcampeón en 2005 y 2007, José Antonio López Fombona o Daniel Alonso. Tamién rescamplen el ciclista Samuel Sánchez, medaya olímpica d'oru nos Xuegos Olímpicos de Beixín 2008 na modalidá de ciclismu en ruta y Chechu Rubiera.
Un acontecimientu deportivu mui popular tanto dientro como fuera d'Asturies ye'l Descensu Internacional del Seya, prueba de piragüismu con participantes de varios países y que tien llugar tolos años nel tramu final del ríu Seya, ente Les Arriondes y Ribeseya, el primer sábadu d'agostu, dende la década de 1930. Con esti eventu da empiezu la Selmana Internacional de Piragüismu n'Asturies, que finaliza col Descensu Internacional del Cares.
N'Asturies esisten tamién deportes autóctonos con gran afición. D'ente estos, los bolos son el más importante y n'Asturies práutícase en varies modalidaes: cuatriada, batiente, palma, vaqueiru, etc.
Amás, tienen importancia los deportes ivernales y de monte. Cuenta cola estación ivernal y de monte Valgrande-Payares, que ye una de les primeres estaciones d'esquí, con 21,5 km de pistes más 7 km d'esquí de fondu y que foi inaugurada en 1954. Amás, en marzu de 2007, inauguróse la estación ivernal de Fontes d'Iviernu con 15 pistes d'esquí, que tienen en total una llonxitú de 8 764 m.
Gastronomía
Tien elementos que la emparenten cola normanda y bretona. El platu más conocíu ye la fabada, potente guisu fechu con fabes, una variedá de faba blanca, acompañaes por chorizu, morciella, llacón y tocín. Esto sírvese aparte y se conoz col nome de compangu. Amás, destaca la variedá de pexe fresco y mariscos del cantábricu y la calidá de la so carne de xata y de bue.
Esisten más de cien variedaes distintes d'escelentes quesos artesanos, de los que'l de Cabrales ye'l más conocíu, anque más populares n'Asturies son el Gamonéu, l'Afuega'l pitu etc. y cuenta con denomación d'orixe. Si se prefier un postre dulce, lo más tradicional ye l'arroz con lleche y les casadielles, bien frites o al fornu, atopamos tamién la famosa tarta charlota de Xixón, los carbayones y moscovites n'Uviéu y el famosu tocín de cielu de Grau ente otros postres. Tienen mui bona acoyida los frixuelos, postre fechu con fariña, lleche y azucre. Tamién ye típica la empanada asturiana.
La bebida asturiana por escelencia ye la sidra, con un procesu d'ellaboración y un xeitu de consumu integráu dafechu na vida social asturiana. Colos sos pocos graos d'alcohol, ente cuatro y seis, la sidra allegra romeríes y xuntances y sigue desempeñando en chigres y espiches el papel indiscutible de bebida nacional d'Asturies. Nos caberos años apaecieron, con notable aceptación, la sidra de nueva espresión y la esperada denomación d'orixe. Y nun podemos olvidanos de la sidra dulce, ensin alcohol, una bebida que se suel consumir nos amagüestos.
Menos integrao, pero non menos importante, nel occidente tamién ye típico'l vinu que se produz nesa zona, como por exemplu'l vinu de Cangas del Narcea con denomación d'orixe.
- Reinu d'Asturies
- Príncipe d'Asturies
- Xeografía d'Asturies
- Montes d'Asturies
- Historia d'Asturies
- Aeropuertu d'Asturies
- Llista de conceyos d'Asturies
- Tresporte d'Asturies
- Camín de Santiagu de la Costa
- Provincies d'España
- Asturias (Cebú), Filipines
- Fasteres históriques d'Asturies
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
