Ельня (заказьнік)

«Ельня» — рэспубліканскі краявідны заказьнік Беларусі, заснаваны ў лістападзе 1968 году на захадзе Віцебскай вобласьці.

«Ельня»
2009 год
Плошча	25 758 га
Краіна	Беларусь
Геаграфічныя каардынаты	55° пн. ш. 27° у. д. / 55; 27
Месцазнаходжаньне	Віцебская вобласьць
Утварэньне	18 лістапада 1968 (56 гадоў таму)
«Ельня» на мапе Беларусі «Ельня»

Плошча складала 257,58 кв.км. Месьціўся пераважна на поўдні Мёрскага раёну, а таксама часткова на паўночным усходзе Шаркоўшчынскага раёну. Землекарыстальнікамі былі тры лясьніцтвы «Дзісенскай лясной гаспадаркі»: Мёрскае, Германавіцкае і Дзісенскае^[1]. Заказьнік улучаў верхавое балота Ельню, якое было найбольшым у Беларусі і 5-м найбольшым у Эўропе. Яно сілкавалася з ападкаў і зь яго выцякала тры ракі, але ніводная ў яго не ўпадала. Праз застой вады ўтвараўся слой імху, што рабіла сярэдзіну балота выпуклай з уздымам на 6 м ад краёў^[2]. Працягласьць заказьніка з поўначы на поўдзень складала 20,5 км, а з захаду на ўсход — 16,6 км^[3]. Управа заказьніка «Ельня» месьцілася ў Мёрах па вуліцы Кірава, дом 4А^[4].

Нелясныя землі займалі 75 % плошчы, у тым ліку 73 % займала верхавое хмызьнякова-мховае балота прыбалтыйскага тыпу. Лес займаў 22 % плошчы, а рэшту — вадаёмы. Пасярод заказьніка месьцілася Вялікая Яленская выспа, якая яднала некалькі іншых выспаў. Даўжыня той выспы складала 7 км, а шырыня да 2-х км. Падчас пералёту тут спынялася звыш 20 000 водна-балотных птушак больш як 100 відаў, сярод якіх дзясяткі належалі да рэдкіх відаў. Звыш паловы тых птушак вілі сабе гнёзды. Штогод у верасьні ладзілі экалягічнае сьвята «Жураўлі і журавіны Мёрскага краю». На 2018 год у ваколіцах заказьніка месьцілася 4 гасьцініцы, дом паляўнічага і рыбалова, 5 аграсядзібаў і 2 базы адпачынку^[5]. Зь Менску да Мёраў хадзіў рэгулярны аўтобус. Адкуль у заказьнік магчыма было патрапіць у суправаджэньні правадніка. Найбольш спрыяльным для наведваньня часам былі месяцы з траўня па кастрычнік^[6].

Вадаёмы

Заказьнік «Ельня» ўлучаў 35 азёраў і такія рэкі, як Яльнянка, Бярэжа і Волта, што разам займалі 4,4 % плошчы заказьніка. Берагі вадаёмаў былі пераважна забалочанымі. На асобных вадаёмах месьціліся сплавінныя выспы. Плошча большасьці азёраў складала менш за гектар. Яны пераважна месьціліся пасярод і на паўднёвым захадзе заказьніка. Іх вышыня над узроўнем мора вагалася ад 137,9 м у выпадку Чорнага возера да 144,4 м у выпадку возера Лапухі. Мелкаводнае, алігатрофнае возера Ельня было найбольшым. Яго глыбіня дасягала 3,5 м, а воднае люстэрка мела плошчу 5,42 кв.км пры плошчы вадазбору 14,4 кв.км. Возера Ельня мела нізкую мінэралізацыю і кіслую рэакцыю, высокую каляровасьць і нізкую празрыстасьць вады праз утварэньне торфу і бузы^[1].

Расьлінны сьвет

Землі заказьніка «Ельня» належалі да дубова-цёмнахваёвых падтаёжных лясоў. У заказьніку налічвалася 192 віды судзінкавых расьлінаў 126 родаў 5 аддзелаў. Сярод іх было 117 кветкавых, 8 папарацяў і хвашчы. Таксама выявілі 134 віды травяністых расьлінаў, 22 — хмызьнякоў, 12 — дрэваў, 5 — хмызьнячкоў і 4 — паўхмызьнячкоў. Найбольшае пашырэньне мелі 18 відаў асакі і 6 — лазы. Сярод 24-х відаў мху панавалі сфагны. Таксама налічвалася 50 відаў лішайнікаў^[1].

У лясах пераважалі: бяроза — 38 % і звычайная хвоя — 19 %. Таксама мелі пашырэньне ельнікі — 14 %, асіньнікі — 13 %, чорнаальшаньнікі — 8 % і ясень — 2 %. Сярэдні век дрэваў складаў 42 гады. Пераўвільготненыя лясы займалі 55 % лясной плошчы, балотныя — 26 %, а сухадольня — 19 %. Звыш паловы хвойнікаў былі забалочанымі як багульнікавыя і асакова-мховыя, а 36 % — пераўвільготненыя чарнічныя. Сярод ельнікаў пераважалі сухадольныя лясы. Дубровы мелі век 65—75 гадоў і перамяжоўваліся вязам, ліпай, елкай і бярозай. Сярод бярозаў 75 % плошчы займала павіслая бяроза. Таксама пашырэньне мела пушыстая бяроза. Бярэзьнікі былі вынікам чалавечай дзейнасьці ў ХХ стагодзьдзі. Асіньнікі расьлі на багатых непераўвільготненых глебах. Чорная вольха займала дзялянкі на ўскрайках балотнага масіву^[1].

Балотная расьліннасьць сустракалася на дробных курганах вышынёй да 15—25 см у выглядзе карлікавай хвоі і мху. На мінэральных выспах знаходзіліся сьніткавыя ельнікі і вейнікавыя бярэзьнікі. На берагах азёраў Ельня, Доўгае, Плоскае і Яжгіня панавалі блакітная малінія, пушыстая і павіслая бярозы, а таксама асіна. Іх ускрайкі займалі імхі. Сярод рэдкіх расьлінаў у заказьніку сустракаліся карлікавая бяроза, прыземістая маліна, узьдзьмутая гімнакалея, дробнаплодныя журавіны, мяккі мох, скіпэтрападобны ўвярднік, клубяносная зубніца, чарнічная вярба, звычайны баранец, яйкападобны тайнік, прамежкавая чубатка, чарапіцавы шпажнік, ятрышнік дрэмлік, чарамша і сібірскі касач. Плошча 10 каштоўных расьлінных супольнасьцяў складала 180,67 кв.км або 69 % земляў заказьніка. Да іх належалі: карэнныя плякорныя дубровы, ясеневыя і ліпавыя ляс, чорнаальшаньнікі, асіньнікі з шыракалісьцевымі дрэвамі, балотная рэдкая расьліннасьць з карлікавай бярозай, расьліннасьць адкрытых верхавых балотаў, журавіньнікі і брусьнічнікі, а таксама дзялянкі лекавых і тэхнічных расьлінаў^[1]. У 2020 годзе збор журавінаў мясцовымі жыхарамі склаў каля 500 тонаў^[7].

Жывёльны сьвет

На берагах азёраў «Ельні» пражывала 19 відаў жужаляў. Таксама налічвалася 149 відаў матылёў. Сярод іншага, выявілі 117 відаў птушак, 31 — сысуноў і 7 — земнаводных. Адзначалася шматлікасьць гадзюкаў. Большасьць птушак была вадаплаўнай і балотнай. Найбольшае пашырэньне мелі птушкі паўночнага паходжаньня, якія былі рэдкімі па ўсёй Эўропе. У пасьлягнездавую пару тут засяроджваліся гусепадобныя — гуменьнік, качка-сьвіязь, чырок-траскунок, белалобая гусь, піскулька, шылахвостка і крахалі. На балоце ўтвараўся найбольшы ў Беларусі перадвырайны гурт шэрых журавоў да 2000 асобінаў. Большасьць сысуноў знаходзілася на ўскрайках балота. Сярод капытных сустракаліся лось і дзік^[1].

У межах заказьніка выявілі 27 рэдкіх відаў, якія занесьлі ў Чырвоную кнігу Беларусі. Сярод іх было 18 відаў птушак, 8 — вусякоў і сысун — барсук. Такімі птушкамі былі: чорнавальлёвая гагара, піскулька, зьмеяед, беркут, палявы мышалоў, дзербнік, сокал-каршачок, белая курапатка, шэры журавель, залацісты сявец, гаршнэп, сярэдні і вялікі кулоны, вялікія ўліт і вераценьнік, шызая чайка, пугач і балотная сава. Сярод вусякоў да чырванакніжнікаў належалі: залацістаямісты, менетрыйскі, бліскучы, шагрэневы і рашэцісты жужалі, аксамітніца юта, тарфяніковая жаўтушка і пэрлямутраўка Фрыга^[1].

На землях заказьніка Беларускае таварыства паляўнічых і рыбаловаў мела Мёрскую і Шаркоўшчынскую арганізацыі, якім належалі ўгодзьдзі на 240 і 5 кв.км. У 2006 годзе налічылі 54 дзікі, 50 казуляў і 27 ласёў. На балотах гнездавалася каля 200 кракваў, чырак і нырковых качак. У час выраю тут адпачывала да 2500 гусей і да 1000 качак. Таксама выявілі звыш 20 цецерукоў і белых курапатак. Сярод драпежнікаў — 30 лісіцаў, 25 янотападобных сабакаў і 7 ваўкоў. Сярод іншага, заўважылі каля 70 зайцоў-белякоў і 50 баброў. Ад 2000 году забаранілі паляваньне не пералётных птушак^[1].

Наведваньне

Падарожнікі маглі трапіць у заказьнік «Ельня» па насьціле «Азяраўкі-Ельня» з дошак працягласьцю 2,5 км. Зь іх 1 км займаў маршрут ад аўтастаянкі да ўваходу ў балота і 1,5 км па самім балоце Ельня. Гэтая сьцежка вяла да возера, каля якога месьцілася назіральная пляцоўка. Другая сьцежка зь бярвеньня вяла праз Курганістае возера да сярэдзіны балота. У траўні і чэрвені можна было назіраць прылёт дзясятках відаў птушак, у тым ліку рэдкіх відаў, занесеных у Чырвоную кнігу Беларусі. У жніўні і верасьні зьяўляліся журавы^[8].

Экасьцежка ў заказьніку (2021 год)

Забароны

Паводле 2-га пункту Палажэньня аб рэспубліканскім краявідным заказьніку «Ельня» 2007 году, у ім забаранялася:

• мэліярацыя прыроднага краявіду і воднага ладу;
• здабыча торфу і бузы;
• скід бруднай сьцёкавай вады;
• выпальваньне сухой расьліннасьці і яе рэшты на корані, пасечанай рэшты нарыхтоўванай драўніны;
• пашкоджаньне дрэваў і хмызьнякоў ды парушэньне прыроднага глебавага покрыва;
• прамысловая нарыхтоўка дзікарослых расьлінаў і іх частак;
• расчыстка прыбярэжнай і воднай расьліннасьці ў прыбярэжнай паласе возера Ельня па-за адведзенымі месцамі адпачынку;
• узворваньне земляў бліжэй за 100 м ад берагавой лініі возера Ельня;
• прамысловы водазабор з возера Ельня;
• разьвядзеньне вогнішча, разьмяшчэньне намёта, месца адпачынку ды стаянкі мэханічных самаходаў па-за вызначаным месцам;
• рух мэханічнага самахода па-за дарогай;
• выкарыстаньне лодкі з рухавіком;
• прамысловае рыбалоўства;
• несанітарная высечка;
• высечка галоўнага карыстаньня;
• вытворчасьць лесу з замежных пародаў дрэваў і хмызьнякоў;
• разьмяшчэньне адкідаў па-за дазволенымі месцамі іх часовага захоўваньня;
• разьмяшчэньне завода і жытла, часовага лецішча і садовага дома^[9].

Мінуўшчына

18 лістапада 1968 году Савет міністраў Беларускай ССР ухваліў Пастанову № 342, якой заснаваў гідралягічны заказьнік «Ельня» рэспубліканскай значнасьці^[10]. Ён знаходзіўся на захадзе Віцебскай вобласьці пераважна на поўдні Мёрскага раёну, а таксама часткова на паўночным усходзе Шаркоўшчынскага раёну^[11]. Яго ўтварылі, каб зьберагчы балотны масіў Ельня і яго ўласьцівую расьліннасьць. 1 красавіка 1981 году ўрад БССР зацьвердзіў Пастанову № 103, якой пашырыў плошчу заказьніка на 50 кв.км^[10]. На 1982 год плошча заказьніка складала 232 кв.км. Заказьнік месьціўся ў межах Полацкай нізіны. Землі заказьніка займала пукатае вярховае хмызьнякова-мховае балота прыбалтыйскага тыпу з рэдкімі хваёвымі лясамі. У яго межах было каля 30 дыстрофных азёраў, у тым ліку Ельня, Доўгае і Чорнае. Тарфяныя паклады ўлучалі асакова-гіпнавы і драўняна-пераходны віды торфу з магутнасьцю да 8,3 м. Бузавыя паклады мелі магутнасьць да 1,5 м. У балотнай расьліннасьці пераважалі хваёва-хмызьнякова-мховыя, хмызьнякова-мховыя і бярозава-палітрыхавыя згуртаваньні. Адметнасьць мясцовасьці надавала градава-мачажынная і градава-азёрная расьліннасьць. На мінэральных выспах лясная расьліннасьць улучала сьніткавыя ельнікі, вейнікавыя бярэзьнікі і прыручайна-травяныя чорнаалешнікі. У флёры налічвалася каля 300 відаў расьлінаў, сярод якіх рэдкімі ахоўнымі відамі былі: пустая чубатка, карлікавая бяроза, марошка, шыракалісты гладыш, мядзьведжая цыбуля і чарапіцавы шпажнік. Да такіх відаў птушак належалі: шэры журавель, вялікі і сярэдні кулоны, залацісты сявец, чорнавальлёвая гагара, белая курапатка і дзербнік^[12].

У 1998 годзе Сусьветны прыродаахоўны зьвяз абвясьціў заказьнік важнай для птушак тэрыторыяй. У 2002 годзе заказьнік «Ельня» атрымаў прызнаньне ў якасьці водна-балотнага ўгодзьдзя міжнароднай значнасьці паводле Рамсарскай канвэнцыі^[11]. Таксама ў 2002 годзе пачалі ўзводзіць водазатрымальныя плаціны. 30 студзеня 2005 году Мёрскі раённы выканаўчы камітэт ухваліў Рашэньне аб стварэньні прыродаахоўнай установы «Ельня» дзеля ўзгадненьня экатурызму^[10]. Ад 2005 году заказьнік стаў ключавой батанічнай тэрыторыяй міжнароднай значнасьці^[11].

27 сьнежня 2007 году Савет міністраў Беларусі ўхваліў Пастанову № 1833 «Аб рэспубліканскіх заказьніках», паводле якой пераўтварыў заказьнік «Ельня» ў краявідны на плошчы 253,01 кв.км на землях «Дзісенскай лясной гаспадаркі». Паводле 33-га пункту Пастановы, на 96 % заказьнік месьціўся ў Мёрскім раёне, а рэшта (1102,3 га) — ў Шаркоўшчынскім. Згодна зь 5-м пунктам Палажэньня аб заказьніку «Ельня» ім мелі кіраваць Мёрскі і Шаркоўшчынскі раённыя выканаўчыя камітэты^[9]. У ім вылучылі 10 каштоўных супольнасьцяў на 69 % плошчы: верхавое балота, пераходныя балоты, вялікаўзроставыя хваёвыя лясы, шыракалісьцевыя лясы зь ясенем, дубам, клёнам, ліпай і вязам, дробналісьцевыя асіньнікі, бярэзьнікі і алешнікі на ўскраінах, а таксама азёрна-мачажынныя спалучэньні. У 2007—2009 гадох узьвялі каля 40 плацінаў на ўскрайках балотнага масіву, што дазволіла да 2010 году павысіць узровень грунтовых водаў і сярэдзінных вадаёмаў^[10]. У 2012 годзе заказьнік «Ельня» наведалі каля 100 падарожнікаў. У 2013 годзе лік падарожнікаў вырас да 400, у тым ліку 90 замежнікаў зь 15 краінаў^[11]. У верасьні 2013 году ў Мёрах адчынілі першы ў Беларусі наведвальны цэнтар заказьніка^[13].

За 1-ю палову 2014 году лік падарожнікаў склаў каля 600. Падарожнікам прапаноўвалі сьнегаступы, лыжы, ровары, фотазасідкі, падзорныя трубы і біноклі, а таксама намёты. На найбольшым у Беларусі верхавым балоце Ельня плошчай 200 кв.км адчынілі экасьцежку «Азяраўкі». Балота векам каля 9000 гадоў мела рэшткі пасьляледавіковай тундры, дзе пражывалі чорнавальлёвы гагач і белая курапатка. Таксама на балоце расьлі 2 віды драпежнай расіцы. Балота Ельня мела выгляд плоскага ўзгорка вышынёй 7 м. На 2014 год экскурсія па экасьцежцы каштавала 50 000 рублёў (4,87 даляраў) на чалавека ў групе да 15 асобаў. Таксама прапаноўвалі вандроўку на Курганістае возера з 2-кілямэтровым пераходам па лесе і 700 м шляху па балоце ў балотаступах. Балота Ельня ўлучала 118 азёраў і азяравак^[11].

На 2014 год плошча заказьніка складала 253 кв.км. З балотаў «Ельні» выцякалі 3 ракі без упаданьня аніводнай. На землях заказьніка было звыш 100 азёраў. На балоце налічвалася 192 віды судзінкавых і 134 віды травяністых расьлінаў, 50 відаў лішайнікаў і 24 віды імхоў, зь іх некалькі ўнесьлі ў Чырвоную кнігу Беларусі. На азёрах сустракаліся такі птушкі, як шызая і серабрыстая чайкі, чубатая чэрнядзь, гаршнэр, краншнэп, кулікі і чыркі. Перад адлётам тут зьбіралася звыш 2000 жураўлёў. У 2014 годзе на канале 1930-х гадоў магутнасьцю да 200 літраў за сэкунду ўзводзілі плаціны, каб аднавіць узровень вады і прадухіліць пажары на падсохлых імхах^[14]. 25 ліпеня 2014 году ў «Ельні» адчынілі экасьцежку «Азёраўкі» з насьцілам даўжынёй 1,5 км. Экасьцежка ўлучала тры аглядныя плятформы з падзорнымі трубамі і балотаступамі. У балотным масіве Ельня плошчай каля 200 кв.км знаходзілася 118 азёраў^[13]. За 2005—2015 гады на балоце пабудавалі каля 60 плацінаў^[15].

У 2016 годзе ў «Ельні» пабудавалі 48 плацінаў^[10]. У 2017 годзе на ўскрайку балота Ельня ўзьвялі 2-павярховую драўляную вежу-альтанку вышынёй 8 м, якая стала найбольшай у Беларусі вежай для назіраньня за птушкамі. Ад вёскі Буды (Шаркоўшчынскі раён) ўздоўж берага возера Валозева да гэтай вежы правялі 2-кілямэтровую экасьцежку «Прырода роднага краю», якую абсталявалі інфастэндамі пра птушак і расьліны, а таксама навесам і 8 лаўкамі, паказальнікамі дарог, прыбіральнямі і сьметніцамі. Сьцежку адчынілі ў верасьні 2017 году. Падарожнікам прапаноўвалі 11 ровараў з абсталяваньнем стаянкі для іх^[16]. Для ўваходу ў балота стварылі 100-мэтровы насьціл. Пры гэтым у Германавіцкай сярэдняй школе абсталявалі экалягічную клясу, якую за 2016 год наведалі 3000 чалавек^[17].

На 2018 год балотны масіў «Ельні» меў плошчу 187,94 кв.км. Ельня была найбольшым верхавым балотам Беларусі і адным з найбольшых у Эўропе. На балоце налічвалася 15 чырванакніжных відаў судзінкавых расьлінаў, у тым ліку дробнаплодныя журавіны, мяккі мох, звычайны баранец і сібірскі касацік. Таксама налічвалася 14 рэдкіх відаў птушак і 4 рэдкія віды вусякоў. Падчас вясновага і восеньскага пералётаў тут кармілася звыш 20 000 птушак прынамсі 150 відаў. Ельня сілкавала рэкі Дзісну і Дзьвіну^[10]. На 2020 год запасы чыстай прэснай вады ў «Ельні» складалі 475 млн кубамэтраў, што рабіла яе 2-м найбольшым яе сховішчам у Беларусі пасьля Нарачы^[18].

Кіраўнікі

• Пётар Багалей (на 2014 год)^[14]
• Іван Барок (ад 2018 году)

У нумізматыцы

14 сьнежня 2021 году Нацыянальны банк Беларусі ўвёў у абарачэньне памятныя манэты «Ельня» сэрыі «Заказьнікі Беларусі». Дызайн выканала С. Някрасава. Адчаканіў яе «Казахстанскі манэтны двор» Нацыянальнага банку Казахстану ў Вусьць-Каменагорску. Круглыя манэты зь пярэдняга і адваротнага бакоў мелі кант, які выступаў па акружнасьці. Бакавая паверхня манэтаў мела надпіс на беларускай мове «Заказнікі Беларусі * Ельня»^[19].

Уверсе авэрсу манэтаў на арнамэнце месьціўся рэльефны дзяржаўны герб Беларусі 1995 году з надпісам на беларускай мове «Рэспубліка Беларусь», а пасярод — прысадзістая марошка. Пад выявай марошкі пазначаўся намінал па-беларуску «20 рублёў» на срэбранай манэце і «1 рубель» на медна-нікелевай, а справа — 2021 год чаканкі. Пасярод рэвэрсу быў чорнавальлёвы гагач на тле пэйзажу заказьніка «Ельня». Уверсе месьціўся традыцыйны беларускі ўзор з абазначэньнем жыцьця, а ўнізе — надпіс на беларускай мове «Чорнавальлёвы гагач»^[19].

Намінал (рублёў)	1	20
Мэтал	Медзь і нікель	Срэбра
Проба		925
Маса манэты (грамаў)	13,16	33,63
Маса мэталу ў чысьціні		31,1
Якасьць	Пруф-лайк	Пруф
Прамер (мілімэтраў)	32	38,61
Наклад (асобнікаў)	1500	750
Адпускная цана (рублёў)	25	165 (200 у футляры)