Лоеў

Ло́еў — мястэчка ў Беларусі, на рацэ Сажы пры ўтоку яго ў Дняпро. Адміністрацыйны цэнтар Лоеўскага раёну Гомельскай вобласьці. Насельніцтва на 2018 год — 6698 чалавек^[1]. Знаходзіцца за 92 км на поўдзень ад Гомелю, за 60 км ад чыгуначнай станцыі Рэчыца (лінія Гомель — Каленкавічы). Аўтамабільныя дарогі на Брагін і Рэчыцу. Прыстань на Дняпры.

Лоеў лац. Łojeŭ
У цэнтры мястэчка
Герб Лоева Сьцяг Лоева
Першыя згадкі:	1505
Магдэбурскае права:	1576
Былая назва:	Лоева Гара
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Гомельская
Раён:	Лоеўскі
Плошча:	6,76 км²
Вышыня:	132 м н. у. м.
Насельніцтва (2018)
колькасьць:	6698 чал.[1]
шчыльнасьць:	990,83 чал./км²
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 2347
Паштовы індэкс:	247095
СААТА:	3230551000
Нумарны знак:	3
Геаграфічныя каардынаты:	51°56′0″ пн. ш. 30°48′4″ у. д.
Лоеў на мапе Беларусі ± Лоеў Лоеў
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
https://loev.gov.by

Лоеў — магдэбурскае мястэчка і замак^[2] Вялікага Княства Літоўскага на землях, часам называных Панізоўем.

Назва

Тапонім Лоеў утварыўся ад асабістага імя Лой, пачатковы сэнс якога — 'тоўсты, поўны, грузны'. Не адкідаецца і зьвязак назвы паселішча з паняцьцем лонва — 'вялізны шматмесцавы човен, ладзьдзя'. Лоеў знаходзіцца на важных гандлёвых шляхох, таму цалкам імаверна, што паселішча магло ўзьнікнуць пры лонве, што стаяў каля берага і выконваў ролю прыстані^[3].

Гісторыя

Вялікае Княства Літоўскае і Каралеўства Польскае

Паводле археалягічных зьвестак, у X—XI стагодзьдзях на Замкавай гары існавала старажытнае паселішча дрыгавічоў, якое ўваходзіла ў склад Чарнігаўскага княства. У XIV стагодзьдзі Лоеў далучыўся да Вялікага Княства Літоўскага. У гэты час на правым беразе Дняпра збудавалі замак, а вакол разьмясьцілася паселішча.

Першы пісьмовы ўпамін пра Лоеў (пад назвай Лоева гара) датуецца 1505 годам, калі ён уваходіў у склад Кіеўскага павету^[4]. У 1538 годзе Лоеў згаданы як мястэчка Любецкай воласьці^[5]. У 1569 годзе, напярэдадні падпісаньня ўмоваў Люблінскай уніі, апынуўся ў складзе Каралеўства Польскага^[4]. 3 жніўня 1576 году прывілеем караля Стэфана Баторыя Лоеву было нададзена Магдэбурскае права^[6]:

…Иж мы хотячи местца пустые пограничные людми ωсадити и тое староство нашо Любецкое способнеишое и безпечнеишое учинити, позволили и злецили есмо урожоному Павлови Сопезе, кашталянови киевскому, старосте нашому любецкому и перевалскому, на кгрунте нашомъ влостномъ названомъ Лоевомъ городищу, которое лежитъ ωт замку нашого Любецкого в пяти милях на шляху татарскомъ, замокъ будовати и место ωсажати. Якож позволяемъ тымъ теперешним листомъ нашимъ всимъ вобец подданымъ панствъ наших тамъ на томъ местцу Лоевомъ городищу ωседати и будоватися водле порадку иных местъ нашихъ, яко будет назначоно черезъ того ж кашталяна киевского, старосты любецкого… Надаемъ тежъ им в томъ месте право маидемборское по тому, яко въ иных местах наших пограничныхъ естъ надано. Мают ся ωни сами также и гостеи приеждчихъ перед воитомъ своимъ ω всякие речи судити водлугъ права и порадку иных местъ наших вечными часы…

Лоева Гара на мапе ВКЛ і сумежных рэгіёнаў 1613 г. (фрагмэнт).

Але толькі ў 1582 годзе кароль прызначыў магдэбурскаму Лоеву войта; ім стаў шляхэтны Хведар Васілевіч Воўк^[7][a]. У 1585 годзе Лоеў стаў цэнтрам староства^[8]. Прысутны ён і на мапе Вялікага Княства Літоўскага 1613 году.

У 1646 годзе сойм Рэчы Паспалітай далучыў Лоеўскае староства да Старадубскага павету Смаленскага ваяводзтва Вялікага Княства Літоўскага. 31 ліпеня 1649 году каля мястэчка адбылася бітва паміж казакамі Хмяльніцкага на чале з Крычэўскім і войскамі Вялікага Княства Літоўскага пад камандаю Януша Радзівіла. У 1651 годзе А. ван Вэстэрфэльд стварыў малюнак «Выгляд Лоева ўлетку 1651», паводле якога можна ўзнавіць выгляд умацаваньняў мястэчка. У вайну Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай у 1654 годзе казацкае войска Залатарэнкі захапіла і спустошыла Лоеў^[4]. Па страце Старадубскага павету ў 1667 годзе Лоеўскае староства ўвайшло ў склад Рэчыцкага павету Менскага ваяводзтва ВКЛ.

У XVIII стагодзьдзі Лоеў быў значным гандлёвым цэнтрам, у якім штогод праводзілася 10 кірмашоў. У канцы XVIII стагодзьдзя мястэчка падзялялася на Верхняе і Ніжняе, мела 90 двароў і 5 вуліцаў — Рынкавую, Паштовую, Траецкую, Казярогавую, Супрунову, а таксама Траецкі завулак. Каля Лоева працавалі вадзяны млын і шкляная гута, будаваліся судны-байдакі, існавалі ганчарны, гарбарны, канатны і іншыя промыслы; дзеяла паштовая станцыя, прыстань і паромная пераправа на шастох праз Дняпро^[4].

• Старая графіка Лоева
• 
  ]], 1649 г.
• 
  Плян замка, 1651 г.
• 
  Плян замка, К. Эйгірд, 1663 г.
• 
  Бітва пад Лоевам, Габэлен XVIII ст.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

Былая сядзіба Юдзіцкіх, 1936 г.

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793 год) Лоеў апынуўся ў межах Чарнігаўскага намесьніцтва (губэрні), з 1796 году ў складзе адноўленага Рэчыцкага павету Маларасейскай, а з 29 жніўня 1797 году Менскай губэрні Расейскай імпэрыі^[9]. У крыніцы, заснаванай на зьвестках расейскай рэвізіі 1795 году, сказана, што мястэчка Лоеў было самым шматлюдным у Рэчыцкай акрузе. Тут налічвалася 849 мужчын і 879 жанцын. Існавала адна зь сямі ў акрузе юдэйскіх школ, але ў адрозьненьне ад іншых, яна была мураваная^[10].

У 1858 годзе ў Лоеве адбыліся хваляваньні сялянаў. У парэформавы перыяд мястэчка — цэнтр воласьці Рэчыцкага павету. Паводле вынікаў перапісу 1897 году, у Лоеве быў 251 двор, дзеялі дзьве царквы, каталіцкая капліца; працавалі школа, 9 млыноў, паштовая станцыя.

За часамі Першай сусьветнай вайны ў лютым 1918 году Лоеў занялі войскі Нямецкай імпэрыі^[11].

Найноўшы час

Колішні завод фарбаў Кандакова, 1929 г.

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Лоеў абвяшчаўся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі ён увайшоў у склад Беларускай ССР, аднак 16 студзеня Масква адабрала мястэчка разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР. У сьнежні 1926 году Лоеў вярнулі БССР, дзе ён стаў цэнтрам раёну. У 1938 годзе паселішча атрымала афіцыйны статус гарадзкога пасёлку. У Другую сусьветную вайну з 26 жніўня 1941 да 17 кастрычніка 1943 году Лоеў знаходзіўся пад акупацыяй Трэцяга Райху. У 1962—1966 гадох Лоеў уваходзіў у склад Рэчыцкага раёну.

Насельніцтва

Дэмаграфія

• XIX стагодзьдзе: 1884 год — 3123 чал., зь іх 1548 юдэяў^[12]; 1897 год — 4667 чал.^[13]
• XX стагодзьдзе: 1972 год — 5,1 тыс. чал.^[14]; 1997 год — 7,9 тыс. чал.^[15]; 1999 год — 7,8 тыс. чал.^[16]
• XXI стагодзьдзе: 2006 год — 7,5 тыс. чал.; 2008 год — 7,4 тыс. чал.; 1 студзеня 2009 году — 7,3 тыс. чал.; 2009 год — 7022 чал.^[17] (перапіс); 2016 год — 6733 чал.^[18]; 2017 год — 6739 чал.^[19]; 2018 год — 6698 чал.^[1]

Адукацыя

У Лоеве працуюць пэдагагічная вучэльня, 2 сярэднія і музычная школы, 3 дашкольныя ўстановы.

Культура

Дзеюць дом культуры (хор, вакальны і тэатральны калектывы), бібліятэкі, музэй бітвы за Дняпро з экспазыцыйнымі пляцоўкамі баявой тэхнікі.

Забудова

Сучасная тэрыторыя мястэчка выцягнулася ўздоўж ракі. Пераважае драўляная забудова сядзібнага тыпу. Забудова асноўных вуліцаў — 2—3-павярховыя жылыя дамы, у цэнтры — 3—5-павярховыя, утварыўся новы жылы квартал у паўднёва-заходняй частцы.

Эканоміка

Прадпрыемствы харчовай і будаўнічых матэрыялаў прамысловасьці.

Пералік прадпрыемстваў Лоева
Камунальнае ўнітарнае прадпрыемства «Лоеўскі камбінат будаўнічых матэрыялаў» Адкрытае акцыянэрнае таварыства «Лоеўскі камбінат побытавага абслугоўваньня» Дзяржаўная лесагаспадарчая ўстанова «Лоеўскі лясгас»

Турыстычная інфармацыя

Інфраструктура

Лоева Гара з боку ракі

Спыніцца можна ў местачковай гасьцініцы^[20].

Славутасьці

• Забудова гістарычная (канец ХІХ — пачатак ХХ стагодзьдзяў; фрагмэнты)
• Могілкі юдэйскія

Страчаная спадчына

• Замак (XIV ст.)
• Касьцёл
• Сынагога
• Царква Сьвятога Мікалая (1746, Сьвяты Пасад)
• Царква Сьвятой Тройцы (1838)

Галерэя

• Краявіды Лоева
• 
  Капліца
• 
  Старая камяніца
• 
  Старая камяніца
• 
  Старая камяніца

Асобы

• Вадзім Жучкевіч (1915—1985) — беларускі навуковец-географ
• Вольга Церашчатава (1926—1992) — беларускі мастацтвазнавец

Заўвагі

1. Відавочна, гэта будучы кіеўскі войт, гл.: Білоус Н. О. Привілеї на київське війтівство XVI – першої половини XVII ст. // Архіви України. – 2002. № 1-3 (249). С. 113