Тэхналёгія

Тэхналёгія (ад стар.-грэц. τέχνη — «мастацтва, майстэрства, хітрасьць» , і -λογία — «навука») — у шырокім значэньні, гэта выкарыстоўваньне ведаў, прыладаў, машынаў, тэхнікі, рамёстваў, сыстэмаў і мэтадаў іхнай арганізацыі, а таксама майстэрства для кантролю, прыстасаваньня і пераўтварэньня навакольнага асяродзьдзя. Тэхналёгія можа таксама ставіцца да збору такіх прыладаў, у тым ліку машынаў, правядзеньня мадыфікацыяў, новых мераў і працэдураў. Тэхналёгіі істотна паўплывалі на здольнасьць чалавека кантраляваць і адаптаваць да сябе натуральнае асяродзьдзе. Гэты тэрмін ужываецца як у агульным значэньні, гэтак і ў канкрэтных галінах жыцьця, напрыклад «будаўнічыя тэхналёгіі», «мэдычныя тэхналёгіі», «перадавыя тэхналёгіі».

Да сярэдзіны XX стагодзьдзя разьвіцьцё касьмічных тэхналёгіяў дазволіла чалавеку дасягнуць космасу і дасьледаваць ягоную прастору.

Чалавек пачаў разьвіваць тэхналёгіі зь пераўтварэньня прыродных матэрыялаў у простыя прылады. У старажытнасьці, адкрыцьцё мажлівасьці кантролю агню, дазволіла павялічыць крыніцы ежы, а вынаходніцтва кола, дапамагло людзям у вандроўках і разьвіцьці кантролю за навакольным асяродзьдзем. Сучасныя тэхналягічныя вынаходкі, напрыклад друкавальны прэс, тэлефон і інтэрнэт, зьнімаюць фізычныя бар’еры для зносінаў і дазволілі людзям узаемадзейнічаць на глябальным узроўні. Аднак, часьцяком тэхналёгіі выкарыстоўваюцца ня толькі ў мірных мэтах, але і для вынаходніцтва новых відаў зброі, якая зь цягам часу становіцца больш разбуральнай.

Тэхналёгіі паўплывалі на грамадзтва ў шэрагу кірунках. У шматлікіх грамадзтвах тэхналёгіі дапамаглі распрацаваць больш разьвітую эканоміку, у тым ліку сучасную глябальную эканоміку, а таксама паўплывала на рост вольнага часу чалавека. Многія тэхналягічныя працэсы вытворчасьці маюць непажаданыя пабочныя прадукты, якія забруджваюць навакольнае асяродзьдзя, а таксама выкарыстоўваюць прыродныя рэсурсы ў шкоду навакольнага асяродзьдзя Зямлі. Розныя рэалізацыі тэхналёгіяў уплываюць на каштоўнасьці грамадзтва, бо новыя тэхналёгіі часьцяком ставяць новыя этычныя пытаньні да грамадзтва. Прыклады ўключаюць уздым панятку эфэктыўнасьці ў пляне прадукцыйнасьці чалавека, тэрмін першапачаткова прымяняўся толькі да машынаў.

Філясофскія спрэчкі паўсталі па існым і будучым выкарыстаньні інфармацыйных тэхналёгіяў у грамадзтве, рознагалосьсі адбываюцца з нагоды пытаньня ўзьдзеяньня тэхналёгіі на стан чалавека. Нэалудызм, анарха-прымітывізм і іншыя падобныя рухі крытыкуюць паўсюднае выкарыстаньне тэхналёгіяў у сучасным сьвеце, выказваючы меркаваньне, што гэта наносіць шкоду навакольнаму асяродзьдзю й адштурхвае людзей адзін ад аднаго. Прыхільнікі ідэалёгіяў, як то трансгуманізм і тэхна-прагрэсівізм, лічаць неабходным працягваньне разьвіцьця тэхнічнага прагрэсу, як выгаднага для грамадзтва і стану чалавека. Да нядаўняга часу лічылася, што разьвіцьцё тэхналёгіяў было абмежавана толькі людзьмі, але нядаўнія навуковыя дасьледаваньні паказалі, што іншыя прыматы і некаторыя дэльфіны распрацавалі простыя прылады і навучыўся перадаваць свае веды іншым пакаленьням.

Гісторыя

Дагістарычны час

Старажытнае рубіла ў руцэ чалавека.

Першыя інструмэнты былі распрацаваныя гамінідамі шляхам назіраньняў ды мэтадам спробаў і памылак^[1]. Мільёны гадоў таму яны навучыліся рабіць першыя каменныя прылады, выбіваючы кавалкі з каменьня, стварыўшы рубіла ці ручную сякеру^[2]. Гэтая практыка была ўдасканаленая тысячу гадоў таму дзякуючы тэхнікі адцісканьня, што дазволіла рабіць больш дакладныя прылады^[3].

Здабыцьцё агню было апісанае Чарлзам Дарвінам як «магчыма, найвялікшая рэч калі-небудзь зробленая чалавекам»^[4]. Археалягічныя, дыетычныя і сацыяльныя зьвесткі выявілі «бесьперапыннае выкарыстаньне [чалавекам] агню» як мінімум 1,5 мільёна гадоў^[5]. Агонь, які распальваўся дровамі і драўляным вугалем, дазваляў раньнім людзям гатаваць ежу, каб павялічыць ейную засваяльнасьць, палепшыўшы пажыўную каштоўнасьць і пашырыўшы колькасьць прадуктаў, якія можна было зьесьці^[6]. Паводле існай гіпотэзы здольнасьць гатаваць спрыяла павелічэньню памеру мозгу гамінідаў, але некаторыя дасьледнікі лічаць гэтыя доказы непераканаўчымі^[7]. Археалягічныя сьведчаньні вогнішчаў датуюцца 790 тысяч гадоў таму, але дасьледнікі мяркуюць, што гэта, верагодна, паспрыяла інтэнсыфікацыі сацыялізацыі чалавека і, магчыма, паспрыяла зьяўленьню мовы^[8][9].

Іншыя тэхналягічныя дасягненьні, якія былі дасягнутыя ў эпоху палеаліту, улучаюць зьяўленьне адзеньня і жыльля^[10]. Бракуе адзінага меркаваньня аб прыблізным часе ўжываньня гэтых вынаходніцтваў, але археолягі маюць доказы таго, што адзеньне выкарыстоўвалася ўжо 90—120 тысяч гадоў таму^[11], а жытло — 450 тысяч гадоў таму^[10]. Цягам палеаліту жылыя памяшканьні рабіліся больш дасканалымі і складанымі, ужо 380 тысяч гадоў таму людзі будавалі часовыя драўляныя хаціны^[12][13]. Адзеньне, вырабленае з футра і скуры паляваных жывёлаў, дапамагло чалавецтву пашырыць свой арэал у халодныя рэгіёны, таму людзі пачалі міграваць з Афрыкі каля 200 тысяч гадоў, першапачаткова рухаючыся ў Эўразію^[14][15][16].

Нэаліт

Нэалітычныя артэфакты, у тым ліку бранзалеты, аканечнікі сякераў, долаты і прылады паліраваньня.

Нэалітычная рэвалюцыя, вядома таксама як першая сельскагаспадарчая рэвалюцыя, стала рухавіком да паскарэньня тэхналягічных інавацыяў і адпаведнага росту сацыяльнай складанасьці чалавечых групаў^[17]. Вынаходніцтва шліфаванай каменнай сякеры дазволіла рабіць высечку лесу зь вялікім ахопам тэрыторыі і заняцца сельскай гаспадаркай^[18]. Такое дастасаваньне сякеры значна пашырылася ў нэаліце, але зьявілася яшчэ ў мэзаліце ў некаторых рэгіёнах, як то на востраве Ірляндыі^[19]. Сельская гаспадарка пачала карміць большую колькасьць людзей, а пераход да аседласьці дазволіў адначасна выхоўваць больш дзяцей, бо немаўлятаў ужо ня трэба было насіць з сабой качэўнікам. Акрамя таго, дзеці маглі быць улучаныя ў працу па вырошчваньні ўраджаю з большым плёнам, чым яны маглі браць удзел у паляваньні ці зьбіральніцтве^[20][21].

З гэтым павелічэньнем колькасьці насельніцтва і наяўнасьці працоўнай сілы павялічылася спэцыялізацыя працы^[22]. Гэта выклікала пераход ад раньненэалітычных вёсак да першых гарадоў, такіх як Урук, і першых цывілізацыяў, як Шумэр. Дакладна невядома, што паўплывала на рост гарадоў, аднак лічыцца, што зьяўленьне ўсё больш герархічных сацыяльных структураў і спэцыялізаванай працы, гандлю і войнаў паміж сумежнымі плямёнамі, а таксама неабходнасьць калектыўных дзеяў дзеля пераадоленьня экалягічных пытаньняў, як то абвадненьня, адыгралі сваю ролю^[23]. Вынаходніцтва пісьма прывяло да распаўсюду ведаў і стала асновай для разьвіцьця гісторычных ведаў, зьяўленьню бібліятэкаў, школаў і навуковых дасьледаваньняў^[24].

Сталыя ўдасканаленьні прывялі да стварэньня печаў і кавальскіх мяхоў і ўпершыню далі мажлівасьць выплаўляць і каваць з золата, медзі, срэбра і волава, то бок самародных мэталаў, якія сустракаюцца ў адносна чыстым выглядзе ў прыродзе^[25]. Перавагі медных прыладаў перад каменнымі, касьцянымі і драўлянымі сталі хутка відавочнымі раньнім людзям. Самародная медзь, верагодна, выкарыстоўвалася чалавекам амаль з пачатку нэаліту, то бок 10 тысяч гадоў таму^[26], але ў прыродзе яна не сустракаецца ў вялікіх колькасьцях. Аднак, большы распаўсюд выкарыстаньне мэталаў набыло калі чалавек пачаў стопліваць медныя руды ў агню на дровах або драўняным вугалі. У рэшце рэшт апрацоўка мэталаў прывяла да адкрыцьця такіх стопкаў, як то бронза і латунь (блізу 4000 году да н. э.). Першае ўжываньне стопка жалеза, як то сталь, датуецца прыкладна 1800 годам да н. э.^[27].

Старажытнасьць

Кола было вынайдзенае блізу 4000 году дэ н. э.

Пасьля здабыцьця агню людзі знайшлі прыстасаваньне і іншым формам энэргіі. Самым раньнім вядомым выкарыстаньнем энэргіі ветру ёсьць ужываньне ветразевага судна, а першы вядомы запіс аб ягоным выкарыстаньні датуецца блізу 7000 году да н. э. на Ніле^[28]. З дагістарычных часоў эгіпцяне, верагодна, выкарыстоўвалі сілу штогадовага разьліву Ніла дзеля арашэньня сваіх зямель, паступова навучыўшыся рэгуляваць водныя плыні з дапамогай адмыслова пабудаваных ірыгацыйных каналаў і «ўлоўных» басэйнаў^[29]. Старажытныя шумэры ў Мэсапатаміі выкарыстоўвалі складаную сыстэму каналаў і дамбаў дзеля адводу вады з рэкаў Тыгр і Эўфрат дзеля абвадненьня сваіх угодзьдзяў^[30].

Археолягі мяркуюць, што кола было вынайдзенае адначасна і незалежна адзін ад аднаго ў Мэсапатаміі на тэрыторыі сучаснага Іраку, на Паўночным Каўказе і ў Цэнтральнай Эўропе^[31]. Ацэнкі прыкладнай даты вельмі разыходзяцца і лічыцца, што гэта адбылося паміж 5500 і 3000 гадамі да н. э., пры гэтым большасьць экспэртаў уважаюць 4000 год да н. э. як найбольш набліжаны да гэтага вынаходзтва^[32]. Самыя старажытныя артэфакты з малюнкамі калясьнiцаў датуюцца прыкладна 3500 годам да н. э.^[33] Зусім нядаўна ў 2002 годзе ў Люблянскім бар’і ў Славеніі было знойдзенае найстарэйшае вядомае драўлянае кола ў сьвеце. Аўстрыйскія экспэрты выявілі, што кола мае ўзрост ад 5100 да 5350 гадоў^[34].

Частка старажытнага кола і восі, якія былі знойдзеныя ў Люблянскім бар’і у 2002 годзе.

Вынаходніцтва кола зрабіла рэвалюцыю ў гандлі і вайне. Чалавеку не спатрэбілася шмат часу, каб выявіць, што колавыя вазы можна выкарыстоўваць дзеля перавозкі цяжкіх грузаў. Старажытныя шумэры выкарыстоўвалі ганчарнае кола і, магчыма, вынайшлі яго^[35]. Каменнае ганчарнае кола, знойдзенае ў горадзе-дзяржаве Ур, датуецца прыкладна 3429 годам да н. э.^[36], аднак у тым жа рэгіёне былі выяўленыя нават больш раньнія фрагмэнты керамікі^[36]. Хуткія ганчарныя колы дазволілі наладзіць раньнюю масавую вытворчасьць керамікі, але менавіта выкарыстаньне кола ў якасьці крыніцы энэргіі праз вадзяныя колы, ветракі і нават тапчакі зрабіла рэвалюцыю ў выкарыстаньні нечалавечых крыніцаў энэргіі. Першыя двухколавыя калёсы ўпершыню ўжылі ў Мэсапатаміі і Іране прыкладна ў 3000 годзе да н. э.^[37]

Найстаражытнейшымі вядомымі пабудаванымі дарогамі ўважаюцца выбрукаваныя каменьнем вуліцы горада-дзяржавы Ур, датаваныя 4000 годам да н. э.^[38] і драўляныя дарогі праз балоты Гластанбэры ў сучаснай Ангельшчыне, датаваныя прыкладна тым жа часам^[38]. Першая міжгародняя дарога, якая пачала выкарыстоўвацца блізу 3500 году да н. э.^[38], цягнулася на 2400 км ад Пэрсыдзкай затокі да Міжземнага мора^[38], але не была высланая аніводным матэрыялам і абслугоўвалася толькі часткова^[38]. Прыблізна ў 2000 годзе да н. э. мінойцы на грэцкім востраве Крыт пабудавалі 50-кілямэтровую дарогу, якая пралягала праз горы ад палаца Гортыны на паўднёвым баку вострава да палаца Кнос на паўночным баку вострава^[38]. У адрозьненьне ад ранейшай дарогі, Мінойская дарога была цалкам брукаваная^[38].

Адзін з старажытнарымскіх аквэдукаў.

Старажытныя мінойскія прыватныя дамы мелі вадаправод^[39]. Ванна, практычна ідэнтычная сучаснай, была знойдзеная ў Кноскім палацы^[39][40]. Некалькі мінойскіх прыватных дамоў таксама мелі прыбіральні, дзе была сыстэма змываньня вады ў каналізацыю^[39]. У старажытных рымлянаў ужо было шмат грамадзкіх прыбіральняў са змываньнем^[40], вада зь якіх трапляла ў досыць шырокую каналізацыйную сыстэму^[40]. Галоўнай каналізацыйнай сыстэмай у Рыме была Клаака Максіма^[40], будаўніцтва якой пачалося ў VI стагодзьдзі да н. э., і якая функцыянае і дасюль^[40]. Старажытныя рымляне таксама стварылі складаную сыстэму аквэдукаў^[41], якія выкарыстоўваліся дзеля транспартаваньня вады на вялікія адлегласьці^[41]. Першы рымскі аквэдук быў пабудаваны ў 312 годзе да н. э.^[41] Адзінаццаты і апошні зь іх быў узьведзены ў 226 годзе н. э.^[41] У сукупнасьці рымскія аквэдукі мелі працяжнасьць большую за 450 км^[41], але менш за 70 км зь іх была ўсталяваныя па-над зямлёй і падтрымліваліся аркамі^[41].

Да Новага часу

Інавацыі працягваліся ў Сярэднявеччы з пашырэньнем вытворчасьці шоўку ў Азіі, а пазьней у Эўропе. Таксама былі вынайдзеныя хамут і падкова. Простыя мэханізмы, як то вагар, шруба і блёк, былі прыстасаваныя былі больш складаныя прылады, як тачку, ветракі і гадзіньнік^[42]. Сыстэма ўнівэрсытэтаў разьвівала і распаўсюджвала навуковыя ідэі і практыку. Эпоха Адраджэньня дала шмат навінак, у тым ліку вынаходзтва ў Эўропе рухомага друкарскага прэсу, які спрыяў перадачы ведаў. Тэхналёгія ўсё больш знаходзілася пад уплывам навукі, што пачало цыкль хуткага прагрэсу^[43].

Сучаснасьць

Аўтамабіль зрабіў рэвалюцыю ў галіне асабістага транспарту.

Пачынаючы зь Вялікабрытаніі ў XVIII стагодзьдзі, адкрыцьцё парасілавой устаноўкі паклала пачатак Індустрыяльнай рэвалюцыі, у выніку якой быў зроблены шэраг тэхналягічныя адкрыцьцяў, асабліва ў галіне сельскай гаспадаркі, прамысловасьці, горназдабыўной дзейнасьці, мэталюргіі і транспарту. Пачалі будавацца фабрыкі^[44]. Праз стагодзьдзе адбылася Другая індустрыяльная рэвалюцыя, якая спрыяла большай колькасьці хуткіх навуковых адкрыцьцяў ды прывяла да разьвіцьця стандартызацыі і масавай вытворчасьці. Былі распрацаваны новыя тэхналёгіі, у тым ліку каналізацыйныя сыстэмы, паўстала электрычнасьць, зьявіліся электрарухавікі, чыгунка, аўтамабілі і самалёты. Гэтыя тэхналягічныя дасягненьні спрычыніліся да значнага разьвіцьця ў мэдыцыне, хіміі, фізыцы і тэхніцы^[45]. Яны суправаджаліся сацыяльнымі зьменамі і хуткай урбанізацыяй^[46]. Сувязь палепшылася з вынаходніцтвам тэлеграфа, тэлефона, радыё і тэлебачаньня^[47].

У XX стагодзьдзі зьявілася мноства інавацыяў. У галіне фізыцы адкрыцьцё ядзернага дзяленнья прывяло як да стварэньня ядзернай зброі, гэтак і да ўкараненьня выкарыстаньня ядзернай энэргіі. Былі вынайдзеныя аналягавыя кампутары, якія дапамаглі чалавецтву ў апрацоўцы складаных зьвестак. У той час як вынаходніцтва вакуўмных лямпаў дазволіла застасаваць лічбавыя вылічэньні на такіх кампутарах як ЭНІАК, але іхны велізарны памер замінаў шырокаму ўжываньню машынаў, пакуль інавацыі ў квантавай фізыцы не дазволілі вынайсьці транзыстар у 1947 годзе, які істотна зьменшыў памеры кампутараў і прывёў да лічбавага пераходу. Інфармацыйныя тэхналёгіі, асабліва аптычнае валакно і валаконна-аптычныя ўзмацняльнікі, дазволілі наладзіць простую і хуткую міжгароднюю сувязь, што пачало эпоху інфармацыі і парадзіла Інтэрнэт. Касьмічная эра пачалася з запуску спадарожніка ў 1957 годзе, а пазьней з запускам экіпажаў на Месяц у 1960-я гады. Арганізаваныя намаганьні ў пошуку пазаземнага розуму палягалі на радыётэлескопы дзеля выяўленьня прыкметаў выкарыстаньня тэхналёгіяў або тэхнасыгнатураў, зробленых іншаплянэтнымі цывілізацыямі. У мэдыцыне былі распрацаваныя новыя тэхналёгіі дзеля дыягностыкі (КТ, ПЭТ і МРТ), лячэньня (напрыклад, апарат для дыялізу, дэфібрылятар, кардыёстымулятар і шырокі спэктар новых фармацэўтычных прэпаратаў) і дасьледаваньняў (напрыклад, клянаваньне інтэрфэрону і ДНК-мікрачыпы)^[48].

Дзеля стварэньня і падтрыманьня больш сучасных тэхналёгіяў неабходны складаныя вытворчыя і будаўнічыя мэтады і арганізацыі. У выніку былі створаныя цэлыя галіны дзеля распрацоўкі наступных пакаленьняў усё больш складаных прыладаў. Сучасныя тэхналёгіі ўсё больш абапіраюцца на навучаньне і адукацыю, бо сёньня адмыслоўцы па абслугоўваньні і карыстаньні тэхналёгіяў часта патрабуюць складанай агульнай і спэцыяльнай падрыхтоўкі^[49].