Лагойск

Лаго́йск^[3] (трансліт.: Lahojsk) — горад у Мінскай вобласці Беларусі, адміністрацыйны цэнтр Лагойскага раёна, на рацэ Гайна. Месціцца за 40 км ад Мінска, 31 км ад чыгуначнай станцыі Смалявічы (лінія Мінск — Орша). Аўтамабільныя дарогі на Мінск, Лепель, Смалявічы, Барысаў, Маладзечна. Каля горада праходзіць аўтамагістраль М3 Мінск — Віцебск. Горад-спадарожнік Мінска.

Горад Лагойск Герб Краіна Беларусь Вобласць Мінская Раён Лагойскі Каардынаты 54°12′ пн. ш. 27°51′ у. д.HGЯO Першая згадка 1078 Горад з 1998 Вышыня цэнтра 192 м[1] Насельніцтва ▲15 567 чал. (1 студзеня 2025)[2] Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код +375 1774 Паштовы індэкс 223141 Аўтамабільны код 5 СААТА 6232501000 Афіцыйны сайт logoysk.gov.by (руск.)​ (бел.) Лагойск на карце Беларусі ±

Лагойск на Вікісховішчы

Назва

Тапонім «Лагойск» утварыўся паводле традыцыйнай схемы праз суфікс -ск. У час заснавання паселішча такія назвы былі даволі пашыранымі. Праўда, практычна няма выпадкаў, калі б за аснову бралася нейкая асаблівасць ландшафту, таму пашыраная думка пра ўтварэнне тапоніму ад слова «лог»^[4][5] выглядае сумнеўна. Часцей за ўсё імёны паселішчаў паходзілі ад назваў рэчак. Існуе меркаванне, што назву «Лагожаск» магло атрымаць паселішча, якое першапачаткова існавала недзе ля сутокаў Лагазінкі і Гайны^[6] (за 8 км ад сучаснага горада). Пазней яго маглі перанесці на новае, больш зручнае месца, захаваўшы пры гэтым старую назву (такая практыка пераносу паселішчаў была даволі звыклай у той час)^[7].

Варыянты напісання назвы ў гістарычных крыніцах: Лагожск, Лагожаск.

Гісторыя

Ранняе Сярэднявечча

Замчышча ў Лагойску, 2022 г.

Паселішча на р. Гайна ўзнікла раней, чым звесткі пра Лагойск трапілі ў пісьмовыя крыніцы. На правым беразе р. Гайна (цяпер — Парк культуры і адпачынку) размешчана гарадзішча.

Першы пісьмовы ўспамін пра Лагойск змяшчаецца ў «Павучанні» Уладзіміра Манамаха і датуецца 1078 годам: «Пожог землю и, повоевав до Лукомля и до Логожьска, та на Дръютъск воюя». У апошняй чвэрці XI стагоддзя паселішча далучана да Полацкага княства^[8]. У 1127 годзе князь кіеўскі Мсціслаў Уладзіміравіч у часе выправы на Полацк разрабаваў Лагойск, узяў у палон жыхароў і перадаў яго Ізяславу Мсціславічу. У 1132 годзе вернуты дынастыі полацкіх князёў^[8]. У 1180 годзе горад зрабіўся сталіцай удзельнага княства.

Вялікае Княства Літоўскае

Касцёл Св. Казіміра, XIX ст.

У першай чвэрці XIV стагоддзя Лагойск далучыўся да Вялікага Княства Літоўскага. Тут існаваў праваслаўны манастыр Іаана Прадцечы^[8]. У 1387 годзе вялікі князь Ягайла надаў яго ў валоданне свайму брату Скіргайлу. З 1392 года Лагойск перайшоў ва ўладанне вялікага князя Вітаўта. У «Спісе гарадоў далёкіх і блізкіх» (канец XIV стагоддзя) Лагойск значыцца сярод «літоўскіх» замкаў^[9]. У 1413 годзе мясцовасць увайшла ў склад Віленскага ваяводства. З часоў княжання Казіміра Лагойскам валодалі Чартарыйскія. У 1505 годзе крымскія татары спалілі і разрабавалі мястэчка, у тым ліку замак.

З 1528 года^[8], дзякуючы шлюбу, Лагойск перайшоў да Тышкевічаў, якія ўладкавалі тут сваю рэзідэнцыю. З гэтага часу мястэчка зрабілася цэнтрам графства. З 1531—1532 гадоў быў адноўлены замак. У 1532 года тут адбудавалі спаленую татарамі замкавую Богаяўленскую царкву, пры царкве існаваў манастыр. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай (1565—1566) Лагойск увайшоў у склад Менскага павета Менскага ваяводства. У часы войнаў Маскоўскай дзяржавы з Вялікім Княствам Літоўскім (1512—1522, 1534—1537), і ў вайну 1654—1667 гадоў мястэчка пэўны час (у 1519, 1535, 1654^[10] гадах) знаходзілася пад маскоўскай акупацыяй.

У 1609 годзе навуковец Аляксандр Тышкевіч фундаваў у Лагойску першы парафіяльны касцёл, у якім праводзілася пахаванне тутэйшай лініі роду. У 1673 годзе кароль і вялікі князь Міхал Вішнявецкі надаў мястэчку прывілей на штотыднёвы гандаль і два штогадовых кірмашы.

У часы Вялікай Паўночнай вайны (1700—1721) 6 мая 1708 года шведскае войска заняла Лагойск і спаліла замак. У 1752 годзе^[10] на месцы зруйнавага замка Аляксандр Тышкевіч збудаваў новую царкву і заснаваў кляштар базылянаў. У 1787 годзе ён жа распачаў будову мураванага касцёла, асвечанага ў 1793 годзе^[10].

• Лагойск на малюнках першай паловы XIX ст.
• 
  Палац Тышкевічаў, малюнак Н. Орды
• 
  Царква і кляштар базыльян
• 
  Палац Тышкевічаў
• 
  Уезд у мястэчка з боку Мінска
• 
  Палатняная фабрыка

У складзе Расійскай імперыі

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793) Лагойск апынуўся ў складзе Расійскай імперыі, дзе стаў цэнтрам воласці Барысаўскага павета Мінскай губерні. Станам на 1795 год тут было 90 хрысціянскіх і 26 іўдзейскіх двароў, каталіцкі касцёл, грэка-каталіцкая царква ў гонар Св. Міколы і базылянскі кляштар; 9 мая, 6 жніўня і 6 снежня праводзіліся кірмашы. Мястэчка было цэнтрам маёнтку, якім супольна валодалі былы рэферэндар і Вінцэнт Тышкевіч і кашталян жамойцкі Станіслаў Тышкевіч. У 1809—1860 гадах у мястэчку дзейнічала Лагойская палатняна-папяровая мануфактура. Выпускала палатно, баваўняныя і льняныя хусцінкі. У 1859 годзе мела 12 станкоў і 2 машыны. У 1860 годзе працавала каля 60 чалавек. Выпускала да 50 і больш тысяч аршынаў палатна рознага колеру і ўзору. Прадукцыя збывалася ў Мінску і Рызе^[11].

У 1814—1819 гадах тут збудавалі двухпавярховы палац (будынак падарвалі ў канцы Другой сусветнай вайны). У 1837 годзе пачала працаваць ткацкая фабрыка, таксама дзейнічала невялікая фабрыка сельскагаспадарчых прылад з жалезаплавільнай майстэрняй. Канстанцін Тышкевіч заснаваў у мястэчку банк для мяшчан і сялян, але праз пэўны час фабрыку і банк закрылі. У 1842 годзе браты Канстанцін і Яўстах Тышкевічы стварылі музей старажытнасцей, на аснове калекцыі якога ў 1855 годзе заснавалі Віленскі музей старажытнасцей.

Станам на 1861 год у Лагойску працавалі шкіпінарны і медны заводы. Паводле вынікаў перапісу (1897) у Лагойску працавалі народнае вучылішча, гарбарны завод, вадзяны млын, 14 крамаў, рэгулярна адбываліся 3 кірмашы.

Найноўшы час

У 1919 годзе Лагойск увайшоў у БССР, дзе 17 ліпеня 1924 года стаў цэнтрам раёна. 27 верасня 1938 года паселішча атрымала афіцыйны статус пасёлка гарадскога тыпу. У Другую сусветную вайну з 2 ліпеня 1941 года да 2 ліпеня 1944 года пасёлак знаходзіўся пад нямецкай акупацыяй.

У 1998 годзе Лагойск атрымаў статус горада.

У 2007 годзе ў склад Лагойска ўключана вёска Луцаўшчына.

• Лагойск на старых здымках
• 
  Касцёл Св. Казіміра
• 
  Палац Тышкевічаў
• 
  Парк і палац
• 
  Царква Св. Мікалая

Насельніцтва

• XIX стагоддзе: 1897 год — 2296 чал.^[12]
• XX стагоддзе: 1979 год — 5,3 тыс. чал.^[12]; 1995 год — 10 тыс. чал.^[12]
• XXI стагоддзе: 2009 год — 10 706 чал.^[13]; 2015 год — 12 376 чал.^[14]; 2016 год — 12 739 чал.^[15]; 2017 год — 12 950 чал.^[16]

Эканоміка

Прадпрыемствы дрэваапрацоўчай, харчовай прамысловасці. Гасцініца «Алімп». Лагойск — цэнтр турызму нацыянальнага значэння.

Культура

• Гісторыка-краязнаўчы музей імя К. і Я. Тышкевічаў.

Славутасці

• Касцёл Святога Казіміра
• Парк Тышкевічаў (першая палова XIX ст.)
• Лагойская Мікалаеўская царква (1824 г.)
• Касцёл Нараджэння Найсвяцейшай Дзевы Марыі і Святога Казіміра
• Лагойскае замчышча
• Лагойскія гарадзішчы
• Помнік Надзеі Якаўлеўне Харчанка (1974 г.)
• Скульптура Божай Маці «Знаменне» (2016 г.)

Страчаная спадчына

У будынку лагойскай «Замкавай» царквы перад дзвярамі знаходзіўся надмагільны камень Астафея Васільевіча Тышкевіча (памёр у 1558 годзе), адкуль ён у 1858 годзе быў вывезены Яўстахам Тышкевічам у Віленскі музей старажытнасцей пры бібліятэцы Віленскага ўніверсітэта. Ён змяшчаў кароткі надпіс «В лѣто Бож•(аго) нӕр.(оженя) | •а•ф•ни• (1558) м(еся)ца• а|вгүста ѕ҃. (6) днӕ | в пѧтницу/• пре|ставшӕ Ѡст|афеи Василевич | Тишкович.»^[17].

• 
  Касцёл Святога Казіміра
• 
  Скульптура Божай Маці «Знаменне»
• 
  Мікалаеўская царква
• 
  Руіны сядзібы Тышкевічаў
• 
  Парк Тышкевічаў
• 
  Памятны знак у парку

Вядомыя асобы

• Ісраэль Белкінд (1861—1929) — яўрэйскі грамадскі дзеяч і асветнік, заснавальнік руха Білу.
• Васіліса Марзалюк — беларуская спартсменка.
• Міхаіл Фёдаравіч Навіцкі (1933—1979) — беларускі жывапісец.
• Вячаслаў Селях-Качанскі (1885—1976) — беларускі оперны спявак, тэатральны дзеяч, педагог
• Канстанцін Тышкевіч — беларускі археолаг, гісторык, этнограф XIX стагоддзя.
• Яўстах Тышкевіч — беларускі археолаг, гісторык, этнограф XIX стагоддзя.
• Яўгенія Адамаўна Дзяркач (нар. 1940) — беларускі пісьменік.
• Алесь Шут (1952—2019) — беларускі лекар, палітык і грамадскі дзеяч.

Гл. таксама

• Лагожскае княства