Пярэжыр

Пярэ́жыр^[1] (трансліт.: Piarežyr, руск.: Пережир) — вёска ў Пухавіцкім раёне Мінскай вобласці. Уваходзіць у склад Пярэжырскага сельсавета.

Вёска Пярэжыр Пярэжыр, 2021 г. Краіна Беларусь Вобласць Мінская Раён Пухавіцкі Сельсавет Пярэжырскі Каардынаты 53°40′37″ пн. ш. 27°45′48″ у. д.HGЯO Насельніцтва ▲533 чал. (2019) Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код +375 1713 Паштовы індэкс 222844 Аўтамабільны код 5 Пярэжыр на карце Беларусі ±

Пярэжыр на Вікісховішчы

Геаграфія

Месціцца за 45 кіламетраў на паўночны захад ад Мар’інай Горкі, 1 кіламетр ад чыгуначнага прыпыначнага пункту Седча на лініі Мінск — Асіповічы, каля ракі Свіслач. У ранейшыя часы паселішча месцілася на беразе возера, якое было асушана каналамі ў XIX стагоддзі. Возера было на паўднёвым усходзе ад вёскі, паміж Пярэжырам і Зазер’ем.

Назва

Паводле географа Вадзіма Жучкевіча, пярэжыр — тып сенажаці, калі ніва рыхтуецца праз выпальванне пнёў, а не карчаваннем. Пры гэтым назва магла трансфармавацца з «пярэдзір» (ад слова «дзерці»)^[2].

Паводле мовазнаўцы Валянціны Лемцюговай, пярэжар — пясчанае поле, на якім выгараюць пасевы^[3].

Гісторыя

Ранняя гісторыя

У першай палове XV стагоддзя Пярэжыр належаў Судзівою Валімунтавічу, адносіўся да Бакштанскай воласці. У 1447 годзе Станіслаў Кезгайла праз сваю рэлігійнасць аддае частку бакштанскіх маёнткаў разам з местам Ігуменам і 2000 сялянамі ва ўласнасць біскупам віленскім. Гэтая перадача ўключала Пярэжыр, а таксама суседнія вёскі і маёнткі: Азярычына, Узляны, Лешніцу, Такарню і інш^[4]. У XVI стагоддзі ў складзе Менскага павета Віленскага, з 1566 года Менскага ваяводства Вялікага Княства Літоўскага, цэнтр уладанняў^[5].

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай 1793 года тэрыторыя апынулася ў складзе Расійскай імперыі, у Ігуменскім павеце Мінскай губерні. Землі былі канфіскаваны ў каталіцкай царквы, у межах падаравання зямель за часамі кіравання Кацярыны II Пярэжыр з Такарнёй быў аддадзены генералу Аляксандру Іскрыцкаму^[6], цэнтр уладанняў быў у Такарні.

Праект перабудовы царквы, 1870 г.

У 1800 годзе была ўніяцкая царква Мікалая Цудатворцы, якая згарэла ў 1812 годзе, карчма. У 1842 годзе была пабудавана новая драўляная праваслаўная царква Святога Мікалая на месцы старой уніяцкай, фундаваная генералам Іскрыцкім. Пасля 1861 года Пярэжыр стаў цэнтрам воласці Ігуменскага павета. У 1866 годзе было адкрыта народнае вучылішча, у якім на 1886 год вучылася каля 80 дзяцей, 1 дзяўчынка, на 1892 год вучыліся 62 хлопчыкі. У 1879 годзе Пярэжырская царква мела 23 дзесяціны ворыва, 10 дзесяцін сенакосу^[7]. У 1886 годзе ў сяле быў млын і вінакурны завод. Паводле перапісу 1897 года ў сяле быў хлебазапасны магазін і піцейны дом.

У 1900 годзе настаўнікам працаваў Фёдар Пасюк. У 1906 годзе народнае вучылішча атрымала ўласнае памяшканне. Настаўнік Адам Вайцяхоўскі за ўдзел у 1-м нелегальным з’ездзе настаўнікаў Мінскай губерні 9 ліпеня 1906 года быў пакараны звальненнем з пасады. Побач з сялом на 1906 год месціўся аднайменны чыгуначны раз’езд^[7].

Найноўшы час

Пярэжырская сярэдняя школа, 1930 г.

З канца лютага 1918 года тэрыторыя акупаваная войскамі Германскай імперыі. 25 сакавіка 1918 года згодна з Трэцяй Устаўной граматай абвешчана часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. У снежні 1918 года занята Чырвонай Арміяй, з 1 студзеня 1919 года ў адпаведнасці з пастановай І з’езда КП(б) Беларусі яна ўвайшла ў склад Савецкай Беларусі, з 27 лютага 1919 года — у ЛітБел ССР. У час польска-савецкай вайны ў жніўні 1919 — ліпені 1920 гадоў пад акупацыяй Польшчы (Мінская акруга ГУУЗ).

З 31 ліпеня 1920 года ў Беларускай ССР. У пачатку 1920-х гадоў працавала няпоўная сярэдняя школа, у 1922 годзе было 3 настаўнікі і 150 вучняў.

З 20 жніўня 1924 года цэнтр Пярэжырскага сельсавета Смілавіцкага раёна Менскай акругі (да 26 ліпеня 1930), з 8 ліпеня 1931 года Пухавіцкага раёна, з 12 лютага 1935 года Рудзенскага раёна. У 1927 годзе створана тарфяная арцель, у 1929 годзе калгас «Перамога». З 20 лютага 1938 года ў Менскай вобласці.

У Другую сусветную вайну з канца чэрвеня 1941 года да пачатку ліпеня 1944 года пад акупацыяй Германіі. У ваколіцах дзейнічала савецкае падполле. У студзені 1943 года нямецкімі войскамі было спалена 28 дамоў, забіты 32 чалавекі^[8].

З 20 студзеня 1960 года ў Пухавіцкім раёне.

Насельніцтва

• 1776 год — 24 двары, 66 жыхароў мужчынскага полу
• 1858 год — 435 жыхароў
• 1886 год — 100 двароў, 750 жыхароў
• 1897 год — 119 двароў, 758 жыхароў
• 1908 год — сяло, 164 двары, 1561 жыхар; чыгуначны раз’езд, 3 двары, 56 жыхароў
• 1917 год — 186 двароў, 1020 жыхароў
• 1960 год — 84 жыхары
• 2001 год — 191 двор, 435 жыхароў^[9]
• 2002 год — 193 двары, 445 жыхароў
• 2009 год — 492 жыхары
• 2019 год — 533 жыхары^[10]

Інфраструктура

Дзейнічае Пярэжырская сярэдняя школа імя А. Гурыновіча (пры ёй музей імя былога міністра замежных спраў БССР Анатоля Гурыновіча), ёсць вясковая амбулаторыя, аддзяленне сувязі

Славутасці

Чыгуначнае збудаванне

Брацкая магіла Дукорскіх партызан, 1922 г.

• Чыгуначнае збудаванне (кан. XIX ст.)
• Брацкая магіла Дукорскіх партызан 1920 года
• Дзве брацкія магілы савецкіх воінаў і партызан Другой сусветнай вайны

Страчаная спадчына

• Царква Святога Мікалая (1842)
• Капліца (упамінаецца ў 1886 годзе)
• Валуны Дзям’ян і Мар’я^[⇨]

Паданні

Возера

Паводле мясцовага падання, запісанага краязнаўцам Аляксандрам Ельскім у канцы XIX стагоддзя, вёска раней была значна большай, але праз нейкае страсенне яна правалілася і на яе месцы ўтварылася возера^[6]. Само возера было асушана каналамі ў XIX стагоддзі, цяпер урочышча на яе месцы завецца Возера^[11].

Дзям’ян і Мар’я

Доўгі час у Пярэжыры шанаваліся два культавыя камяні: Дзям’ян і Мар’я, якія месціліся ля возера на ўзгорку з назвай Прошча. Валуны былі апісаны этнографам Адамам Багдановічам у канцы XIX стагоддзя. Паводле Багдановіча, валуны месціліся адзін ад аднаго на адлегласці каля 100 сажняў. Мар’я вышынёй у два аршыны, шырыню каля аршына, адзін фут таўшчынёй. Дзям’ян крыху меншы. Людзі бачылі ў валунах прыкметы людзей, Мар’я мела ўзвышэнне пасярэдзіне, якое лічылася жаночымі грудзьмі^[12].

Ёсць два паданні пра ўзнікненне валуноў. Паводле першага, у час натоўпу муж з жонкай ратаваліся на лодцы, каля ўзгорка іх прыбіла да берага. Выратавацца можна было з адной умовай — не азірацца, пакуль не спадзе вада, але ў часе ўдару перуна яны абодва не вытрымалі і азірнуліся, пасля чаго адразу ж скамянелі. Паводле другога падання, Бог ператварыў Дзям’яна і Мар’ю ў камяні за працу ў святочны дзень^[13].

Лічылася, што валуны лячылі паралюш, глухату, кульгавасць і шэраг іншых хвароб. Маладыя прасілі спрыяння ў шлюбе. Лічылася, што найбольшай сілай камяні валодаюць на маладзік і на Тройцу^[14]. Шанаваць валуны прыходзілі з Магілёўскай, Віцебскай, Віленскай, Пскоўскай і іншых губерняў^[12]. Ім прыносілі ахвяраванні (лён, палатно, масла, сыр, ручнікі іншае), дзяўчаты неслі каралі і завушніцы.

У 1932 ці 1933 годзе, за часамі камуністычнага змагання з рэлігіяй, адзін з мясцовым жыхароў перавёз валуны на свой двор, пазней выкарыстаў іх у часе будавання склепу. Паводле мясцовага падання, жыццё ў гэтага чалавека не склалася, яго сын загінуў, а самому яму давялося з’ехаць з вёскі, праз нейкі час ён зрабіў самагубства^[15].