Ткацтва на дошчачках

Ткацтва на дошчачках — старажытная тэхніка ткацтва, пры якой дошчачкі выкарыстоўваюцца для стварэння зева  (польск.), праз які праходзіць уток. Мела шырокае распаўсюджанне ў Еўропе і Азіі ў гістарычныя часы^[1] і карыстаецца папулярнасцю сярод ткачоў-аматараў з-за лёгкай даступнасці і адноснай таннасці інструментаў і матэрыялаў. Большасць майстроў стварае вузкія вырабы: рамяні, папружкі або тасьму для аздаблення буйнейшых вырабаў.

Ткацтва на дошчачках, Фінляндыя (выява гатовай стужкі).

Выгляд ткацтва на дошчачках збоку

Гісторыя

Тканыя на дошчачках бардзюры на штанах Дамендорфскага чалавека  (англ.) (II—IV ст. н. э.)

Ткацтва на дошчачках у Веракрусе, 2021 год.

Часта памылкова мяркуюць, што ткацтва на дошчачках узыходзіць да фараонаў Егіпта. Гэтая тэорыя была вылучана ў пачатку XX стагоддзя на аснове вывучэння складанага тканага пояса^[2] нявызначанага паходжання, які часта называюць поясам Рамсеса, бо на ім быў намаляваны чарніламі картуш Рамсеса III. У 1916 годзе Арнольд ван Генеп і Густаў Жэк'е  (англ.) апублікавалі кнігу «Le tissage aux cartons et son utilisation décorative dans l'Égypte ancienne», абапіраючыся на здагадку, што старажытныя егіпцяне былі знаёмыя з ткацтвам на дошчачках. Наконт спосабу вытворчасці пояса вучоныя дзесяцігоддзямі вядуць бурныя спрэчкі. Многія папулярныя кнігі па ткацтву на дошчачках прапагандавалі егіпецкую тэорыю яго паходжання, пакуль у дадатку да сваёй кнігі «Тэхнікі пляцення на дошчачках» Пітэр Колінгвуд  (ВД) не даказаў шляхам структурнага аналізу, што ільняны пояс не мог быць вытканы на дошчачках^[3].

Раней за ўсё ткацтва на дошчачках, імаверна, з’явілася ў культуры старажытнага Міжрэчча^[4]. Існаванне ў мінулым у Заходняй і Паўночнай Еўропе гэтай тэхнікі пацвярджаецца знаходкамі ў неалітычных палевых пабудовах на тэрыторыі Швейцарыі, у паграбеннях у Ютландыі (II тысячагоддзе да н.э.)^[5], у Нарвегіі і Швецыі (X стагоддзе) і ў Эстоніі (XIII стагоддзе).

Ткацтва на дошчачках датуецца як мінімум VIII стагоддзем да н.э. у Еўропе ранняга жалезнага веку^[6], дзе яно сустракалася ў раёнах, дзе быў распаўсюджаны ткацкі станок з нацягнутай асновай  (англ.)^[7]. Гістарычна склалася так, што гэтая тэхніка служыла некалькім мэтам: для стварэння пачатковых і/або бакавых  (англ.) палос для вялікіх тэкстыльных вырабаў, зробленых на ткацкім станку, ткацтва дэкаратыўных стужак на існуючы тэкстыль^[8] і стварэнне асобных вузкіх вырабаў, у тым ліку паясоў.

Тканы пояс для нарвежскага нацыянальнага касцюма  (руск.)

Раннія ўзоры былі знойдзены ў Гохдарфе, Германія^[9] і Апрэмоне  (руск.), Францыя^[10], а таксама ў Італіі, Грэцыі і Аўстрыі^[6]. Складаныя сплеценыя стужкі сустракаюцца ў многіх багатых магілах жалезнага веку і сярэднявечча ў Еўропе, а таксама ў рымскі перыяд на Блізкім Усходзе. Мяркуецца, што яны былі стандартнай аздобай адзення ў розных еўрапейскіх народаў, у тым ліку вікінгаў^[11]. Існуе мноства музейных прыкладаў такіх палос, якія выкарыстоўваліся на царкоўным тэкстылі або ў якасці асновы для складаных паясоў у еўрапейскім Сярэднявеччы. У XVII стагоддзі ў Эфіопіі для вырабу манументальных шаўковых заслонаў таксама выкарыстоўвалася ткацтва на дошчачках^[12].

На тэрыторыі Усходняй Еўропы з эпохі позняга неаліту ў вялікай колькасці сустракаецца «тэкстыльная кераміка» — з адбіткамі тканін, сатканых на дошчачках, на пластах цэглы^[1].

Яно захавалася ў рускіх, як на поўначы — у Наўгародскай вобласці (на р. Куньі і ў вярхоўях Ловаці), на Пячоры, Мязені, Паўночнай Дзвіне, у Волагдзе, г. Вязаўцы, Кастрамской вобласці (Каторава  (руск.), Слабодка  (руск.), Балтанава  (руск.), Скарбелка, Салонікава  (руск.), Царова, Шыходзіна, Малакова  (руск.), Акулова  (руск.))^[13], так і на поўдні — у Калужскай, Тульскай, Арлоўскай, Курскай і Разанскай абласцях^[1]. Такая тэхніка была распаўсюджана ў так званай рускай мешчары  (руск.) і ва ўсіх народаў Паволжа: мардвы, мары, чувашаў і ўдмуртаў, а таксама ў карэлаў, іжорцаў, эстонцаў, літоўцаў, латышоў, фінаў-суомі^[14] і ў балгар^[1].

Ткацтва на дошчачках, такім чынам, ахоплівала велізарны арэал Еўропы, Каўказа, Сярэдняй і Пярэдняй Азіі. Яно захавалася ў асобных, дастаткова шматлікіх пунктах, у выглядзе рэлікту старадаўняга вытворчага працэсу і выкарыстоўваецца для вырабу паясоў. Сама тэхніка не мела прагрэсіўнага развіцця, не дала на працягу вякоў новых тэхнічных удасканаленняў. Усе даныя прыводзяць да высновы, што ткацтва на дошчачках ні з якімі пазнейшымі спосабамі ткацтва не звязана^[1].

Апісанне

Узор «барановы рог», сатканы на дошчачках

Шырыня тканіны вызначаецца колькасцю ўзятых дошчачак — ад дзвюх да ста пяцідзесяці^[1]. Нягледзячы на тое, што звычайна вырабляліся вузкія тэкстыльныя рэчы, вядомыя ўзоры абшывак панёў^[15] і нават хустак^[16].

Інструменты

Дошчачкі рознай формы

Ткацтва на дошчачках на стужкаткацкім станку  (шведск.)

Дошчачкі, якія выкарыстоўваюцца ў ткацтве, звычайна маюць форму правільных многавугольнікаў  (руск.) з адтулінамі каля кожнай вяршыні і, магчыма, таксама ў цэнтры. Колькасць адтулін у дошчачках з’яўляецца абмежавальным фактарам складанасці вытканага ўзору. Вуглы дошчачак звычайна закругленыя, каб не зачапіцца, калі яны паварочваюцца падчас пляцення.

У мінулым ткачы выраблялі дошчачкі з кары, дрэва, косці^[17][18], рогу  (англ.), каменю, скуры^[3], металу^[19] або розных іншых матэрыялаў. Сучасныя дошчачкі часцей за ўсё робяць з кардону. Некаторыя ткачы нават свідруюць дзіркі ў наборы ігральных карт. Гэта просты спосаб атрымаць індывідуальныя дошчачкі або вялікую іх колькасць па невялікім кошце.

Дошчачкі звычайна маркіруюцца колерамі або палосамі, так што іх абліцоўванне і арыентацыю можна лёгка заўважыць.

Тэхніка

Ткацкая прылада ў Ісландыі, 1903 год.

Фундаментальны прынцып — паварочваць дошчачкі, каб падняць выбраныя наборы нітак у аснове. Дошчачкі можна бесперапынна паварочваць у адным накірунку як пачак, паварочваць паасобку для стварэння ўзораў або паварочваць пэўную колькасць разоў «наперад» і столькі ж разоў «назад». Скручванне дошчачак толькі ў адным кірунку можа стварыць стужку, якая скручваецца ў напрамку скручвання, хоць ёсць спосабы паварочвання, якія змякчаюць гэтую праблему.

Некаторыя ткачы аддаюць перавагу ткацтву на спіне, калі адзін канец асновы запраўляюць (або абмотваюць вакол) пояса ткача, а другі накідваюць на палец нагі або прывязваюць да слупа або мэблі. Іншыя ткачы аддаюць перавагу выкарыстоўваць стужкаткацкія станкі  (шведск.), якія з’яўляюцца больш сучасным вынаходствам і дзейнічаюць адначасова і як ткацкі станок, і як снавальная рама ў праекце. Некаторыя традыцыйныя ткачы ткуць паміж дзвюма жэрдкамі і абмотваюць уток вакол жэрдак (падобна будове Азебергска ткацкага станка, знойдзенага ў Нарвегіі з IX стагоддзя). Камерцыйныя «ткацкія станкі з дошчачкамі» адаптуюць гэтую ідэю, а таксама зручнейшыя, бо дазваляюць лёгка адкласці працу.