Тĕрĕксем

Тĕрĕксем (тăван ячĕ: 𐱅𐰇𐰼𐰰; шато: 突厥, Tūjuе; çаплах тĕрĕк халăхĕсем, тĕрĕк чĕлхиллĕ халăхсен ушкăнĕсем) — тĕрĕк челхисемпе пуплекен тата тĕрĕк кăкĕнчен пулса тухнă халăхсен этнос-чĕлхе пĕрлĕхлĕхĕ^[10][11]

Тĕрĕксем
Хальхи вырнаçăвĕ тата йышĕ
Пурӗ: 160 млн яхăн çын[1] е 170 млн ытларах [2] Турци Турци — 55 млн[3] Иран Иран — 11—15 млн․ пуçласа 23—30 млн çити (хак.) (Иранри азербайджансем)[4] Ӳспекстан Ӳспекстан — 34 млн Казахстан Казахстан — 15 млн[5] Раҫҫей Федерацийӗ Раҫҫей Федерацийӗ — 11 млн[6][7] КХР КХР — 11 млн Азербайджан Азербайджан — 10 млн[8] Кăркăсстан Кăркăсстан — 6 млн Туркмени Туркмени — 5 млн Германи Германи — 3 млн Кавказ (Азербайджансăр) — 2 млн Европа пĕрлешĕвĕ Европа пĕрлешĕвĕ — 2 млн (Германипе Францисĕр) Ирак Ирак — 600 пин[9] 3 млн çити (Туркомансем) Таджикистан Таджикистан — 1 млн АПШ АПШ — 1 млн Грузи Грузи — 284 пин (Карапапахи) Монголи Монголи — 100 пин Австрали Австрали — 60 пин Латин Америки (Бразилипе Аргентинăсăр) — 8 пин Франци Франци — 600 пин Аслă Британи Аслă Британи — 50 пин Украина Украина и Беларуҫ Беларуҫ — 350 пин (Крым тутарĕсем) Молдави Молдави — 147 500 (Гагаузсем) Канада Канада — 20 пин Аргентина Аргентина — 1 пин Япони Япони — 1 пин Бразили Бразили — 1 пин Тĕнчери ытти регионĕсем — 1,4 млн
Чĕлхе	тĕрĕк чĕлхисем
Тĕн	ытларах ислам; çаплах православи, буддизм, танкăр тĕнĕ, шаманизм, иудаизм тата ур.
Кĕрет	алтай çемьи
Тăван халăхсем	чĕлхипе (гипотетика енчен — алтай чĕлхе çемьи) — монгол тата тунгус-маньчжур халăхĕсем

Хальхи тĕрĕксен ытларахăшĕ — мăсăльмансем, çаплах православи христианĕсем (гагаузсен, чăвашсен ытларахăшĕ, тутарсен тата якутсен пайĕ), иудейсем (крымчаксем тата караимсем), буддистсем (тувинсем, сарă уйгурсем, тарбагатай кăркăсĕсем тата саларсен пайĕ), бурханистсем (алтайсем), танкăрсем тата шамансем (хакассем, шорсем, телеутсем, якутсем тата долгансем).

Пĕрлехи хыпарсем

Тĕрĕксем тухнă вырăн — Вар Ази (Алтай, Джунгари). Чылай хушă тĕрĕк тата монгол йăхĕсем юнашар пурăннă, кӳршĕ халăхĕн чĕлхине те пĕлнĕ. Пирĕн эра пуçламăшĕнче Вăтам Азире тĕрĕксем çумне индоевропейсем хутшăннă^[12][13]. Вăтам ĕмĕрсенче тĕрĕксем хĕвеланăçнелле куçма тытăнаççĕ.

Кун-çулĕ

Тĕрĕк халăхĕсен тата патшалăх-территорисен классификацийĕ

Авалхи тĕрĕк халăхĕсем

• Тӳркӳтсем
• Пуçанаксем
• Половсем (Кăпчаксем)
• Хуннсем
• Енисей кăркăсĕсем
• Пулкарсем
• Хусарсем
• Огузсем
• Уйкăрсем

Тĕрĕк тĕнчи, Махмуд Кашгари (XI ĕмĕр) шучĕпе

Хальхи тĕрĕк халăхĕсем

Тĕрĕк халăхĕсем тĕнчере XXI ĕмĕрĕн пуçламăшĕ тĕлне. Ӳкерчĕк:Тюрки.png

• Пăлхар ушкăнĕ
  •      Чăвашсем
    • Кĕçĕн карачинсем^[14]

• Хăй тĕрĕк халăхĕсем

• • Туçи-алтай (вар-тухăç) ушкăнĕ^[15]
    • Чулăмсем (кăштах)^[16]
    •      Шорсем (кăштах)^[17]
    •      Алтайсем
      • Çурçĕр енчисем: кумандинсем, челкансем
      • Тапаларсем (çурçĕр енчисем шутне кĕреççĕ пулин те, тапалар идиомĕ кăнтăр алтай чĕлхи пекерех)
      • Кăнтăр енчисем: алтай-кижи, теленгитсем, телеутсем
    •      Кăркăссем
    • Фергана кăпчакĕсем

• • Карлук (кăнтăр-тухăç) ушкăнĕ
    •      Узбексем
    •      Уйгурсем
      •      Или уйгурĕсем
      • Эйну (узбексем?)
    • Лобнорсем^[18]
    • Хотонсем (?)^[19]
    •       Халаджăсем^[20]

• • Кăпчак (çурçĕр-анăç) ушкăнĕ^[21]
    • Кăпчак-пăлхар (атăлçи кăпчак) халăхĕсем
      •      Тутарсем
        • Кряшенсем
        • Нагайбаксем
        • Хусан тутарĕсем
        • Касимов тутарĕсем
        • Мишарсем
        • Тептярсем
        • Пушкăртстан тутарĕсем
        • Поляк-литва тутарĕсем
        • Финн тутарĕсем
      •      Пушкăртсем
        • Çурçĕр-хĕвеланăç пушкăртсем
        • Пушкăрт йăхĕсем
      • Çĕпĕр тутарĕсем
    • Кăпчак-половец (половец) халахĕсем
      •      Крым тутарĕсем (крымсем) вăтаммисем^[22]
      •      Кумăксем
      •      Палкарсем
      •      Карачайсем

• • • •      Караимсем^[23]
      •      Крымчаксем^[24]
      • Урумсем (кăштах)^[25]
    • Кăпчак-ногай (ногай) халăхĕсем
      •      Ногайсем
      •      Казахсем
      •      Каракалпаксем
      •      Узбексем (кăштах)^[26]
      • Аçтăрхан тутарĕсем
      • Карагашсем
      • Юрта татарĕсем
      •      Крым тутарĕсем (крымсем) çурçĕр енчисем^[27]

• • Огуз (кăнтăр-анăç) ушкăнĕ
    •      Гагаузсем
    •      Балкан тĕрĕкĕсем
    •      Азербайджансем
      •      Кашкайсем
      •      Афшарсем
      • Айналлу
      • Сонкор тĕрĕкĕсем
      •      Карапапахсем
    •      Турккăсем
      •      Турккă-киприотсем
      •      Турккă-месхетинсем
      •      Урумсем (кăштах)^[28]
      •      Крым тутарĕсем (крымсем) кăнтăр енчисем ^[29]
    •      Ирак тĕрĕкĕсем (туркомансем)
    •      Сири турккисем
    •      Туркменсем
      •      Трухменсем
      •      Хорасан тĕрĕкĕсем (каджарсем, теймурташсем, гударсем тата ур.)
    •       Хамзе (?)
    •      Саларсем
    • Юрюки
    • Караманлăсем
    •      Узбексем (кăштах) ^[30]

• • Саян (тобас) ушкăнĕ
    • Çеçенхир кĕçĕн ушкăнĕ
      •      Тувинсем
      • Мончаксем
      • Цэнгэльсем
    • Тайга кĕçĕн ушкăнĕ
      •      Тофаларсем
      •      Дува (тоджинсем)
      • Сойотсем
      • Урянхайсем
      • Цатансем (цаатансем)

• • Уйгур (кăркăс) ушкăнĕ
    •      Сарă уйгурсем (сарыг-уйгурсем, хара-йогурсем)
    • Фуюй кăркăсĕсем
    •      Хакассем
      • Качинсем
      • Койбалсем
      • Кызылсем
      • Сагайсем
      • Бельтăрсем
    • Чулăмсем (кăштах)^[31]
    •      Шорсем (кăштах)^[32]

• • Якут ушкăнĕ
    •       Якут (саха)
      • Ессей якучĕсем
    •      Долгансем

Хальхи ирĕклĕ тĕрĕк патшалăхĕсем

• Азербайджан — 90 % ытла
• Казахстан — 75 % ытла (40 % - 1989)
• Шаблон:Киргизи ялавĕ Киргизи — 80 % ытла
• Шаблон:Туркмени ялаве Туркмени — 90 % ытла
• Турци — 90 % яхăн
• Узбекистан — 90 % ытла

Хальхи тĕрĕк наци автономисем

КХР

• Синьцзян-Уйгур автономи районĕ — 64 % яхăн

Раççей

• Пушкăртстан — 57 % ^[33] населения в 2002 году.
• Кабарда-Балкари Республики — 29 % яхăн
• Карачай-Черкеси Республики — 41 % яхăн
• Шаблон:Дагестан ялавĕ Дагестан Республики — 20,50 % (кумăк тата ногай 2002 çулта^[33]
• Алтай Республики — 45 % яхăн
• Саха (Якути) Республики — 50 % яхăн
• Тутарстан — 55 % 2002 çулта^[33]
• Тăва Республики — 80 % яхăн
• Хакаси Республики — 18 % яхăн
• Чăваш Ен — 70 % яхăн

Молдави

• Гагаузи — 82 % яхăн

Узбекистан

• Каракалпакстан — 90 % ытла

Галерейă

• 
  Осман I
• 
  Тамерлан
• 
  aзербайджан тата турккă-осман сăвăçи Физули
• 
  Хотан уйгурĕсем
• Ватă кăркăс
  Ватă кăркăс
• 
  Узбек хĕрĕ
• Ходжа Нияз, кумуль уйгур (ТИРВТ президенчĕ, 1933—1934 çç.)
  Ходжа Нияз, кумуль уйгур (ТИРВТ президенчĕ, 1933—1934 çç.)
• 
  Гагаузсем
• 
  Саларсем
• 
  Тăва шаманĕ
• 
  Узбек студенчĕсем
• 
  Азербайджан шахматисчĕ Теймур Раджабов
• 
  Казах гимнасчĕ Алия Юсупова
• 
  Раççей теннисисчĕ Марат Сафин

Вуламалли

• Ганиев Р.Т. Восточно-тюркское государство в VI - VIII вв.. — Екатеринбург: Издательство Уральского университета, 2006. — С. 152. — ISBN 5-7525-1611-0

Каçăсем

• Л. Н. Гумилёв. История народа хунну
• Л. Н. Гумилёв Древние тюрки 2010 ҫулхи Авӑн уйӑхӗн 7-мӗшӗнче архивланӑ.
• Шамиль Мингазов. Доисторические тюрки 2007 ҫулхи Чӳк уйӑхӗн 7-мӗшӗнче архивланӑ.
• Рафаэль Безертинов. Древнетюркское мировоззрение «Тэнгрианство» 2007 ҫулхи Чӳк уйӑхӗн 7-мӗшӗнче архивланӑ.
• Рафаэль Безертинов. Тюрко-татарские имена 2007 ҫулхи Чӳк уйӑхӗн 7-мӗшӗнче архивланӑ.
• Древнетюркский словарь 2007 ҫулхи Юпа уйӑхӗн 29-мӗшӗнче архивланӑ.
• Кривошапкин-Айына А. И. Тенгрианство и развитие человека 2010 ҫулхи Чӳк уйӑхӗн 18-мӗшӗнче архивланӑ.