Erronkaribar
Nafarroa Garaiko ibarra eta mankomunitatea From Wikipedia, the free encyclopedia
Erronkaribar[3][lower-alpha 1] (erronkaribarreraz: Erronkariko ibaxa[lower-alpha 2] edo Kallesa[lower-alpha 3]) Euskal Herriko ibar eta mankomunitate bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioak eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 87,0 kilometrora. Altuera 584 eta 2446 metro artekoa da, eta 411,94 km²-ko azalera hartzen du. 2021 urtean 1266 biztanle zituen.
| Erronkaribar | |||
|---|---|---|---|
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria | |||
 | |||
| |||
 | |||
| Kokapena | |||
| Herrialdea |  Euskal Herria | ||
| Lurraldea | Nafarroa Garaia | ||
| Merindadea |  Zangoza | ||
| Eskualdea | Pirinioak | ||
| Administrazioa | |||
| Entitatea | ibar | ||
| Estatua |  Espainia | ||
| Erkidegoa | Nafarroa | ||
| Barrutia | Agoitz | ||
| Mankomunitatea | Ezka-Zaraitzu | ||
| Izen ofiziala |  Valle de Roncal | ||
| Batzordeburua (2019-2023) | Jone Alastuei Garcia (Uztarroze) | ||
| Posta kodeak |
| ||
| Ibartarra | erronkaribartar, kalles | ||
| Geografia | |||
| Koordenatuak | 42°49′58″N 0°53′16″W | ||
| Azalera | 411,94 km² | ||
| Garaiera | 584-2446 metro | ||
| Distantzia | 87,0 km (Iruñetik) | ||
| Demografia | |||
| Biztanleria | 1.266 (2021:  −9) | ||
| Dentsitatea | 3,07 biztanle/km² | ||
| Euskara | |||
| Eremua | eremu mistoa | ||
| Euskaldunak[1][2] | % 15,91 (2018:  %6,8) | ||
| Datu gehigarriak | |||
| Webgunea | www.vallederoncal-erronkaribar.com | ||
Pirinioetako ibarrerik mendebaldekoena da. Ibar estu eta ezkutua da, Ezka ibaiak zeharkatzen du, malda handia du eta Hiru Erregeen Mahaian (erronkaribarreraz: Iror Erregeen Maia) amaitzen da, Euskal Herriko mendirik altuenean. Ibaxak, gaur egun arte, bere tradiziorik zaharrenetako asko gorde ditu, inguruko beste haran batzuetan galduak, nahiz eta erronkariko uskara, bere nortasun-ezaugarri nagusietako bat, ez den XXI. mendera iristea lortu. Ibaxako etxeak osatzen dituzten elementu arkitektoniko nagusiak harria, terrakotazko teila kurbatuak eta egur zahartua dira, etxe hotz eta ilunari tonalitate bat eskaintzen diona, barnealdearen oso kontrakoa. Etxeak teilatuan aleroi handiak dituztela agertzen dira, elurteetatik babesteko, oso ohikoak bailara hauetan. Tximiniak, batzuetan, lau metroko altueraraino iristen dira.
Bertako biztanleak erronkaribartarrak (erronkaribarreraz: kallesak) dira. Ibarburua Erronkari udalerria da, non batzordetxea den.
Erronkaribar edo Erronkariko ibaxa edota Kallesa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
- gaztelaniaz: Valle de Roncal
- nafar erromantzez edo aragoieraz: Val de Roncal
Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[4]
- Roncal (1007)
- Arroncali (1085)
- Ronchal (1065)
- Roncali (1112)
- Arronchal (1126)
- Roncal (1162)
- Val de Roncal (1201)
- Ronqual (1280)
- Vayll de Roncal (1350)
- Val de Ronqual (1366)
- Ronçal (1587)
- Valderoncal (1614)
- Val de Roncalle (1756)
- Roncal (1802)
- Val de Roncal (1829)
- Valle de Roncal (1856)
- Erronkari (1921)
- Erronkari (1966)
- Erronkaribar (1990)
Etimologia
Lehenik eta behin, Kallesa eta Erronkari, Erronkaribar, Erronkariko ibaxa, Roncal, Valle de Roncal edo Valle del Roncal bezalako gainerako formak bereizi behar dira, bai erromantzez bai euskaraz. Lehenengoak gainerako formak ez bezalako jatorria du.
Mikel Belaskoren arabera, Roncal edo Erronkari eta deribatuei ematen zaien edozein itzulpen hipotesi hutsa baino ez da izango, ibaxako guztien artean aztertzeko izen zailena baita. Argi dago, ordea, ibaxaren izena herriaren izenetik datorrela, eta honek (bere ibarburua) eman ziola izena ibaxari bere osotasunean. Fonetikoki izenak -al formak -ari euskal baliokide bat duen eskualdeko beste batzuk gogorarazten ditu, biak forma komun eta zaharrago batetik eratorriak -ali. Erronkaribarreraz Erronkari izan zen bere izena, baina Zaraitzun, eta segur aski beste ibarra batzuetan ere bai, Errongari.
Oso ziurra ez den toponimoaren lehen elementuari buruz esan daiteke, hipotesi interesgarriak falta ez badira ere. Joan Corominesen arabera, Suitzako Prez edo Obersaxen udalerrietan dagoen Runcal toponimoarekin lotura izango luke, runc(a) ("lugorria") hitzetik eratorria. Julio Caro Baroja ere aurreko ideiara hurbiltzen da, aldez aurretik Runcones jentilizioarekin lotuta. Aditu batzuek uste dute izen hori bat datorrela haranaren jatorrizko izenarekin. Horrela, baskoiak zirela zioen, eta horretarako Errodrigo artzapezpikuak emandako testigantzan oinarritzen zen, non Ruchonia eta Aragonia izeneko lurrak aipatzen diren, "inoiz ez mairuak". Josef Moret, aldiz, Ruconia eta Erronkari identifikatzearen aurka zegoen. 1802ko Historiaren Akademiaren Hiztegiak ontzat ematen du identifikazioa, eta hitz horren etimologia bat ematen du, Roccones "mendi handien" baliokidea dela defendatuz, hau da, Roca, latinez berandu sartzen den hitz zelta.
Caro Barojak apur bat beranduago gogoratzen du bertakoek Erronkari edo Ronkari deitzen dutela, eta Resurreccion Maria Azkue adierazten duela erronka euskaraz "errenkada" edo "ilara" dela. Era berean, Bernardo Estornesen interpretazioa jasotzen du. Horren arabera, erronkaribarreraz erronk abestian "sasiak" edo "laharrak" izenaren baliokidea da, baina Erronkari berez "haitzartea" edo "amildegia" da. Haitzartearen ideia, Caro Barojak ondorioztatzen duenez, nahiko lotuta legoke "ilara" ideiarekin, eta "sasitza", "lur landugabea" ideiarekin; eta, horri dagokionez, gogorarazten du Ipar Italian ronco, hain zuzen, "landu gabeko lurra" dela, eta Comotik hurbil dagoen Roncate toponimoa ahots horrekin lotzen dela.
Nolanahi ere, gehien onartzen den interpretazioa euskaratik datorren "haitzartea" edo "amildegia" da, zehazki erronkaribarrera.
Bestalde, Kallesa terminoa (arruntago jentilizio gisa erabiltzen dena: kalles, kallesak) lagunartekoagoa da, eta ez hain akademikoa.[5] Ziriako Garraldaren lanetan[6] eta 1935eko Nafarroako Estatuko Berrian[7] jasota dago. Beraz, lagunartekoa eta eskualdekoagoa da, nahiz eta erabilera nahiko zabaldua izan Pirinioaldeko euskalkietan, hala nola zaraitzuera edo aezkera. Batzuetan kailles, kales edo kailes bezala transkribatu izan da.
Armarria
Erronkaribarreko armarriak honako blasoi hau du:[8]
| « | Armarri kuartelatua: lehen hondo urdin batez eta aurrean hiru arkudun urrezko zubi batez osatuta dago, bere gainean errege mairu baten buru moztu batekin; bigarren hondo gorri batez eta aurrean zilarrezko erbi-txakur bat eskuinera begiraz osatuta dago; hirugarren hondo gorri batez eta aurrean zilarrezko gaztelu bat; laugarren hondo urdin batez eta aurrean urrezko hiru tontorrez osatuta dago. | » |
Armarri hau bera da Erronkaribar osatzen duten herri guztientzat.
Bandera
Erronkaribarreko banderak Erronkaribarreko armarri San Andresen gurutze gorri baten gainean, hiruki berdez horiz eta urdinez inguratua. Armarria, gainean kasket bat eta bi aldeetan lanbrekinak dituela irudikatzen da, baita azpian "Erronkari" izena duela ere. Ertzak kolore bereko hiruki-zerrenda bat du orientazio bertikalean edo horizontalean, eta izkinetan zortzi puntako izar berde bat karratu hori baten gainean. Bandera hau bera da Erronkaribar osatzen duten herri guztientzat, nahiz eta udalerri bakoitza bere aldaketa txikiekin.
Mugakideak
Ingurune naturala
Erronkaribar eskualde garaia da. Bertako iparraldean (Uztarroze eta, batez ere, Izaba udalerrietan) daude Euskal Herriko gailur gorenak: Ezkaurre, Antsabere, Arlas, Añelarra, Hiru Errege Mahaia (2434 m). Mendi hauen erdialdean zabaltzen da Belagua, Euskal Herriko goi-haran ederrena. Haran honetan sortzen den Ezka ibaiak gurutzatzen du ibarra, ipar-hegoalde, eta Esako urtegian amaitzen da. Erronkariko hegoaldeko herriak (Urzainki, Erronkari, Bidankoze, Garde eta Burgi) menditsuak dira, baina ez hain garaiak. Ezka ibaiak arroila sakonak ebaki ditu herri horietan zehar.
Horrenbestez, ibaxa Ezka ibaiak ardazten du, iparraldetik hegoaldera Izaba, Urzainki, Erronkari eta Burgi zeharkatzen baititu. Ezkak hiru erreka jasotzen ditu: ipar-mendebaldetik Uztarroze ibaia, zeinak Tropo, Burgiarte eta Mintxate errekak jasotzen dituen; iparraldetik Belagua ibaia, zeinak Maze erreka ibaiadar duen; eta, azkenik, ipar-ekialdetik Belabarze ibaia, Berroeta erreka adar duena.
Klima
Erronkaribarko negua luzea eta hotza zen (1-2 °C batez beste) klima aldaketa baino lehen. Euria eta elurra ugari izaten ziren abendu eta maiatza bitartean. Uda epela eta lehorragoa da.
Estazio meteorologikoak
Erronkaribar dagoen, Urzainki udalerrian, itsasoaren mailatik 722 metrora, Nafarroako Gobernuak 1980n jarritako estazio meteorologikoa dago.[9]
 Datu klimatikoak (Urzainki, 1980-2020)  | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 19.0 | 23.0 | 25.0 | 29.0 | 33.0 | 36.0 | 37.0 | 39.0 | 36.0 | 30.0 | 23.0 | 20.0 | 39.0 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 8.3 | 9.9 | 12.9 | 15.1 | 19.0 | 23.7 | 27.3 | 27.4 | 22.9 | 17.5 | 11.6 | 8.7 | 17.0 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 4.0 | 4.9 | 7.5 | 9.7 | 13.2 | 17.2 | 19.9 | 19.9 | 16.3 | 12.2 | 7.3 | 4.6 | 11.4 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | -0.2 | -0.0 | 2.0 | 4.3 | 7.4 | 10.6 | 12.5 | 12.5 | 9.7 | 6.9 | 3.1 | 0.4 | 5.8 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -14.0 | -14.0 | -13.0 | -4.0 | -2.0 | 1.0 | 4.0 | 1.0 | -1.0 | -5.0 | -10.0 | -14.0 | -14.0 |
| Batez besteko prezipitazioa (mm) | 128.1 | 114.7 | 106.4 | 127.5 | 107.7 | 74.8 | 51.1 | 52.4 | 80.0 | 132.2 | 154.8 | 129.7 | 1259.4 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 63.0 | 77.5 | 67.0 | 83.0 | 98.0 | 65.0 | 76.0 | 67.5 | 61.0 | 127.5 | 74.0 | 76.5 | 127.5 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 13.9 | 12.9 | 13.1 | 15.2 | 14.8 | 9.5 | 7.0 | 7.1 | 8.9 | 12.8 | 14.6 | 13.5 | 143.2 |
| Elur egunak (≥ 1 mm) | 3.4 | 4.6 | 3.0 | 1.3 | 0.1 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.2 | 1.5 | 2.4 | 16.5 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[10] | |||||||||||||
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.
Ikusi edo aldatu datu gordinak.
| Erronkaribarreko herrien mapa |
Erronkaribarrak 7 udalerri ditu:
Gainera, ibaxan 6 herri hustu daude:
Erronkariko ibaxako herriak
Historiaurreko aztarnek, hala nola Arrakoko trikuharria eta Belaguako zelaietan edo Erroizu eta Sakuloko zelaietan inguratzen duen harrespila, bai eta bertan aurkitu diren ostilamenduek ere, Erronkaribarran giza okupazioaren fede ematen dute Neolitikotik eta bertako biztanleen abeltzaintza eta artzaintza dedikazioaren erakusgarri.
Erdi Aroa
Lehen berriak
.jpg)
Kondairaren arabera, Ollateko guduan erronkaribartarrek parte hartu omen zuten. 732. urtean gertatu omen zen, nahiz eta historialari batzuek 785. urtean kokatu duten, eta Erronkaribarreko biztanleentzat mugarri historiko garrantzitsua izan zen, kondairan oinarrituz hainbat pribilegio eta prerrogatiba eskuratu zituztelako. Borroka hori musulmanak Pirinioetan zehar sartu zirenean eta Poitiersko guduaren ondoren gertatu omen zen. Abd al-Rahman ibn Abd Allah al-Ghafiqi Kordobako Kaliferriko buruzagiaren indarrek Erronkariko ibaxako indarrei borroka egin zieten Olast deitu lekuan, Burgi eta Esa artean, egungo Nabaskoze almiranterrian. Liskarrean Abd ar-Rahman Kordobako buruzagia atxilotu zuten eta erronkaribartar gudari batek burua moztu zion. Hori dela eta, herri eta ibaxako armarrian buru bat agertu zen, arabiar ezaugarriak zituena haren oroigarri eta oroigarri.[11]
Ez dago jasota erronkaribartarrek 778ko Orreagako guduan parte hartu zutenik Karlaundiren aurka, baina litekeena da baskoi milizia gisa parte hartzea.[12]
Gartzea Gongorakoa jaunak adierazi zuen Eneko Enekoitz erregeak, Iruñeko lehen erregeak, Izaba herria nobletu zuela eta bertan hil zela. Bere erregealdiak 824tik 852ra arte iraun zuen, urte horretan hil baitzen.[13]
850. urtean, Iruñean oraindik Eneko Enekoitz errege zenean, Eulogio Kordobakoak gutun bat bidali zion Wilesindo Iruñeko apezpikuari, larritasunez eta karitatez blai. Eulogio Iruñera joan zen Pirinioak igaro eta Galiara ihes egindako anaia non zegoen ikustera. Euskal erresumako egonaldian Pirinioetako monasterioak bisitatu zituen eta bertan liburutegi ederrak aurkitu zituen, egile ospetsuenen kopiak eramanez. 888. aroko Gizakundearen 850eko gutunak erresumaren barruko bizitza erlijiosoari buruzko argi-bolada bat sartzen du, eta, besteak beste, Burgiko Burdaspariko monasterioa bisitatzen du, bere abadea Dadilao anaia delarik, berari eta bere ikastetxeari agur eginez. Bidaia 10 urte lehenago egin zuen, 840. urtean.
Nafarroako lehen errege-erreginek musulmanekin izandako ibilerak erronkaribartarren parte-hartzearekin lotuta daude. Aragoiko Pirinioetako ibarrak euskal hiztunak ziren mende horietan (Oskan euskarak iraun egiten du XIV. mendera arte, gutxienez), eta erronkaribartarren parte hartzea pentsa daiteke, 924an Abd ar-Rahman II.aren oldarraldiei eusteko Azkoien, Faltzes eta Zarrakaztelu erriberar herrietatik erasotzen duenean, Zangozara iritsi arte, Erronkariko ibaxatik gertu. Eta Antso III.a Nagusiaren erregealdia (1004-1035) igaro zuen, non Iruñeko boterea eta beste errege batzuk amaitzen diren, hala nola Antso V.a Ramiritz (1076-1094), Leireko monasterioari Burgiko Done Petri eliza, Burdaspariko Done Martie monasterioa, Erronkariko Done Eztebe eliza, Bidankozeko Done Petri eliza, Gardeko Done Jakue eliza eta Nabarzatoko Done Sebasti eliza ematen dizkiona. 1090ean, Raimundo abadeak Gardellori eta bere semeari, Burdaspariko Andre Maria eliza ematen die, bere etxeekin. Herrietara joaten direnei eskubide batzuk ematen dizkie, baina monasterioarentzat 15 egunez lan egin behar dute ogiaren eta ardoaren truke.[11]
Garai eta erregealdi honetan lehen tenente bat agertzen da, Lope Gartzeitz «in Rosta et in Roncal». Peñalengo fratrizidioarekin eta Iruñeko Erresumaren banaketarekin Erronkariko ibaxa 1087tik geratzen da, gainerako Erresumarekin, Aragoikoarekin elkartuta. Alfontso I.a Borrokalariaren erregealdian, Iruñeko Erresuma berrezarri zen, Tamarako bakearekin. Errege honek, Tutera eta beste herri batzuei foruak ematean, «in Aragonia, in Irunia, in Navarra, in Superarbe, in Ribagorza et in Roncal» dela dio. Aurrerago, dokumentuaren baieztatzaileak aipatzean, besteak beste, Fortun Tena aipatzen da 1104. urtean, bere erregealdiko lehen urtean. Jakina da Semeno Oibarkoa, Burgiko eta Izabako gazteluetako gobernadorea, 1212an Navas de Tolosako gudu handian izan zela mairuen aurka. Horrek erakusten du erronkaribartarren presentzia urdaiazpiko gogoangarrian.
Konsolidazioa
.jpg)
XI. mendean, Iruñeko Erresumako barruti edo edukitzetako bat zen, hurrenez hurren Lope Lopitz (1098-1124), Gilermo Aznaritz (1135), Semeno Oibarkoa (1162-1171), Gil Oibarkoa (1174) eta berriro Semeno (1186) senideei emana. Hala ere, goiz agertzen dira ibaxako bizilagunen agerraldi eta jarduera solidarioak, zalantzarik gabe dagokien mandatarien elkargoarekin bartzorde batean kokatuak, etorkizuneko Batzorde Nagusiaren aurrekaria. Aldi berean, ibaxako alkate epaile arruntaren figura agertzen da, komunitatearen beraren kidea. XIV. mende inguruan eratu zen oinarrizko egituran; mankomunitateak interes komuneko gaiak mahaigaineratzen zituen hiribilduetako ordezkarien batzorde baten bidez, hala nola 1401ean Urzainkin elkartutakoa nekazaritza eta abeltzaintzako aprobetxamenduak normalizatzeko.[11]
Izaera nobiliario-militarreko jatorrizko tenoretzak, XIII. mendetik, Zangozako merindadeko barruti txiki bat eratu zuen, almiranterri deitua, eta ondoren, koroaren ofizial delegatuaren tituluagatik, almirante, epai judizialen betearazlea eta errege-erreginek zor duten oreztaren arduraduna. Karga horiek 1280tik 127 kahitze 3 lapurreta eta garagar eta oloaren kuartal eta erdi, gehi 400 ahari eta 1600 soldata lau afarien zenbatekoan. Haren ordainarazpena batzuetan errentan hartu zen, 1287an adibidez, eta, zenbaitetan, zenbait koroaren zerbitzariri esleitu zitzaizkien almirante lanbideari erantsitako ordainsariak.
Hiru Behien Zerga ohitura ospetsuak oraindik behar bezala zehaztu ez den jatorria du, baina haranen arteko gerrak ekartzen ditu gogora. Tradizioaren arabera, 1373. urtean Izabako biztanle batek Bearnoko Baretetzeko gizon bat hil zuen, mendiko iturri baten erabilera zela eta. Bearnotarren erantzun bortitzak gerra ekarri zuen bi aldeetara. Azkenean, Berariko artekarien erabakietara makurtu eta urtero erronkaribartarrei hiru behiren zerga ordaintzea onartu zuten bearnesek.
Karlos III.a Nafarroakoak 1412an eman zien ibarreko biztanleei kaparetasunaren pribilegio kolektiboa, bere arbasoek antzina musulmanen aurka Erresumaren defentsan emandako lankidetza ikaragarriari erantzunez jasotako eskerronen ustezko berritze gisa interpretatua, Ollateko eta Otxarango gudu mitikoen inguruko anakronismoz garatutako tradizioa. Bere egoera sozialean izandako gorakadak, ibaxari dagokionez, aurreko olo-petxa 2880 soldatako urteko errolda formala bihurtzea baino ez zion ekarri.
Erresuma osoko bidesari eta pontazgoen salbuespenaz gain, Foru Orokorra eman zen, Jakako eta Sobrarbeko foruen arteko desadostasunak salbatzeko, erronkaribartarrek arazo juridiko eta auzietan hartzen baitzituzten. Erdi Aroan muga-gatazkak izan ziren inguruko komunitateekin, hala nola Berari (1407) eta Zaraitzu (1415) ibarrekin. Halaber, zailtasunak izan ziren artaldeak Bardearaino zirkulatzeko, adibidez 1269, 1356, 1441 eta 1497an; erregina Zuria I.a Nafarroakoak 1438an ezarri zuen behi edo ardi batengan joanerako, eta bildots batek, itzuleran, artalde bakoitzak Peñako gazteluko alkateari eman behar zion tasa. Era berean, behi-aziendaren transhumantzia egiten zen Bordeleko landetara, eta Garazi, Ortzaize eta Arberoa eskualdetaik igarotzea Baxenabarreko lurreko harrera-lekuan likidatzen zen. Izaban, Pirinioetan zeharreko merkantzia-trafikoaren kontrol- eta bidesari-postu bat zegoen.[11]
Ez zen hura izan ibaxaen arteko azken gatazka. 1428. urtean, Tutera, Berari eta Zuberoako biztanleen aurka borrokatu ziren erronkaribartarrak, ibarraren arteko mugak eta ibarraren gaineko eskubideak zirela eta. Agaramondar eta beaumondarren arteko gerran, Joan II.a erregearen alde jarri ziren erronkaribartarrak 1451. urtean, baina alboko nafar guztiak agaramondarrak izaki (Zaraitzu, Zangozako merindadea eta Pirinioalde osoa), ez zioten Bianako printzearen aurkako borrokan laguntza handirik eman erregeari.
Aro Modernoa
Nafarroako konkista
,_RP-P-1910-2303.jpg)
1512ko abuztuaren erdialdean, Fernando Katolikoaren armadek Nafarroa konkistatu zutenean eta ia Nafarroa Garai osoa menderatu zutenean, Erronkariko ibaxak eta erresumako beste plaza gutxi batzuek eutsi egiten zioten. Harik eta abuztuan bertan Albako Dukearen armadaren nagusitasunari men egin behar izan zion arte. 1512ko irailaren 21ean erronkaribartarrek ordezkariak bidali zituzten Loroñora Fernando Katolikoa errege gisa onartu eta leialtasuna agintzera. Fernandok, ohiturari jarraituz, bailara honetako foruak berretsi zituen. Joanes III.a Nafarroakoaren eta La Paliceren agindupeko armada bat, 2000 lansquenetez, 4000 gaskoiz, 7000 nafarrez eta 1000 ostalariz osatua, Erronkariko ibaxan sartu zen 1512ko urriaren 18an, Nafarroa berriz konkistatzeko asmoz. Otsagabian 500 beaumontar aurkitu zituzten Migel Donamaria eta Ramon Espaitzaren agindupean, eta hauek Irunberriko eta Burgiko gazteluetako Gaztelako goarnizioei laguntza eske erretiratu ziren. Joanes III.a Nafarroakoak Zaraitzu eta Aezkoa ibarrak okupatzen zituen bitartean, La Palicek Burgiko gaztelua erasotu zuen, eta honek hamabortz aldiz indar gutxiagorekin bi egun iraun zuen, armada frantziar-nafarrari baja ugari eraginez.[14]
1516ko martxoaren 18an Pedro Nafarroako mariskala, 1200 gizonen agindupean, Erronkarin sartu zen, Nafarroa Garaia birkonkistatzen saiatuz. Baina beren gizonen erdiak desertatu zituzten. Hala ere, neurri batean suspertu egin zen, erronkaribartarrek 200 gizon eskaini baitzizkioten, eta horietatik 120 Pedro Sanrtxitz kapitainak zuzentzen zituen. Zaraitzu eta Aezkoa inguruko ibarrek, 300 gizon agindu baitzizkioten, ez zuten inolako indarrik bidali; aitzitik, Villalba koronelaren Orreagan zegoela jakitean, beren tropak gaztelar buruzagitzara bidali zituzten. Nafarroako indar ugari Nafarroa Beheretik Orreagarantz zihoazela jakin zuen mariskalak, eta haiekin elkartzeko prest agertu zen. Baina Orreagara iritsita, hutsik eta lur jota aurkitu zuen eskualdea. Villalba koronelaren Gaztelako indarrak gainera zetozkiola ulertu zuen, eta Erronkaribarrako ihesaldi azkar bati ekin zion, Burgiko gaztelua blokeatzeaz arduratu zen indar batzuk han biltzeko.
Gaztelako tropak pasatzen zaizkio eta segada bat luzatzen diote. Liskarra martxoaren 20an gertatu zen, eta 800 gizon nafarrek amore eman behar izan zuten, baina aske utzi zituzten, eta buruzagiak bakarrik geratu ziren gaztelarren esku. Nafarroako gainerako indarrek izuak jota ihes egiten dute, eta mariskalak Azkoien, Jaso, Santxitz eta beste buruzagi agaramondar batzuekin batera, soldaduak aske uzteko baldintza bakarrarekin. 1521eko maiatzaren 16an, Nafarroa Garaian sartu zen Orreagatik Nafarroa Behererako armada bat, Azparrozeko jaun Andre Foixen agindupean, Enrike Albretekoa jaunaren Nafarroa birkonkistatzeko asmoz. Erronkariko menditarrak izan ziren beren ordezkariak Azparrozeko jaunari Enrike erregeari zin egitera bidali zizkioten lehenak. Baina operazioak porrot egin zuen.
Gertaera hori monarkia legitimoak Nafarroa birkonkistatzeko saiakeren amaiera izan zen. Horregatik esaten da Izaban Nafarroako monarkia jaio eta hil zela.[14]
Bilakaera
Nafarroa Gaztelari erantsita, ibaxako alkateek, Urzainkikoak izan ezik, Albako Dukearengandik, oraindik 1512an, beren pribilegioen berrespena lortu zuten. Gero, 1534an, ibartar guztiek adostuko zuten aurrerantzean batasunari buruz deituko ziren ordenantzen testua, barne-harremanak arautzeko. 1543an ukitu ziren, eta, ondoren, hainbat aldiz eraberritu eta ordezkatu ziren. Karlos V.ak Erronkariko ibaxako biztanleei infanzonia eta kaparetasun unibertsalaren pribilegioa eman zien, bai eta Errege Bardeako larreen erabilera eta aprobetxamendua ere, eta kuartelak eta albumak ordaintzetik salbuetsi zituen Zuberoarekin eta Biarnoko Jaurerriarekin izandako gerretan.
Erronkariko ibaxa Nafarroako Gorteetan egotea bertako biztanleek luzaroan izan zuten helburu bat izan zen. 1607an, Erronkari ibaxako ordezkariek jarleku bat eskatu zuten gorteetan, eta ukatu egin zieten, biztanle kopuruari, aberastasunari eta ohiturei zegokienez garrantzi txikiko hiribilduak zirela argudiatuz, euskaraz hitz egiten zutela eta "ez dago alderdi eta ohitura oneko pertsonarik Gorteetara etortzeko, hiribildu horietako bizilagun guztiak, bat bera ere salbuetsi gabe, "Erronkariz" jantzita eta kaparik gabe eta abarkekin ibiltzen baitira. Eta hau oso ohitura lotsagabea dela, eta ez litzatekeela duina izango horrelako aztura duten pertsonek Gorteetan esertzea". Argudio horiek berak erabili ziren 1785ean Gorteetan idazpena ukatzeko, baina badirudi benetako arrazoia zela beste bailara eta erakunde batzuek Gorteetan ordezkaritza zuzena eskatzeko erabil zezaketen aurrekari bat ez sortzea.[15]
Hogeita Hamar Urteko Gerran (1618-1648) erronkaribartarrek aktiboki parte hartu zuten, inguruan zeuden portuak eta pasabideak defendatuz.
Mankomunitateko herrien arteko harreman onak etengabe okertu ziren une desberdinetan. 1568 eta 1581ekoak dira Urzainkiren aurkako auziak, belarrak mugarriztatu eta gozatzeagatik. Baina gatazkarik garrantzitsuena 1665ean Izaba hiribilduak sortu zuena da; izan ere, errege ogasunaren nekea aprobetxatuz, Espainiar Inperio osoan pribilegioak saltzen saiatzen baitzen bere zauriak berreskuratzeko, erregeari erosi zion ibaxarekiko banaketa administratiboa. Bereziki mugakoa zela zioen, premia bereziak sortzen zizkiola, eta, batez ere, batasunarekin populazioa modu kezkagarrian jaitsi zela behin betiko; beraz, bere terminoa independizatzea eskatu eta lortu zuen.[11]
Hala ere, bertze sei hiribilduek berehala erreakzionatu zuten, eta Izabari egindako laguntza bertan behera uztea lortu zuten. Gaiak, hala ere, XIX. mendera arte jarraitu zuen taupadaka, eta orduan, 1856tik 1862ra bitartean, Erronkaribarreko historiaren azken auzi handia garatu zen. Orduan, Izabako eta Bidankozeko partikularrek eskatu zuten beren alde deklara zedila beraiek termino horietan zituzten lurren jabetza aske eta esklusiboaren eskubidea, eta, 1813ko errege-dekretu horren arabera, errege-dekretu horren mende egon zitezkeen larre-zortasunetik libratu zituzten. Gaia Espainiako justizia komunaren mende jarri zen –Nafarroa erresumatik probintziara bihurtua–, eta ondorengo epaiek (1857, 1860 eta 1862koak) zortasunen iraupena xedatu zuten, eta, beraz, batasunarena.
Espainiako Ondorengotza Gerran, Aragoik eta Kataluniak Karlos Austriakoa babestu zuten, eta Gaztelak, Nafarroak eta Frantziak, berriz, Filipe V.a Borboikoa, Joanes III.a Nafarroakoaren ondorengoa, azken erregea. Horrela, ibaxak atean zituen etsaiak eta borrokatzera behartuta zegoen. Berrogeita hamar erronkaribartarrek Berdungo gazteluan giltzapeturik eutsi zioten, eta artxidukearen aldekoek ezin izan zieten amore eman. Beranduago, Erronkaribarrekoak Berdundik erretiratu zirenean. Era berean, ibaxak berrogeita hamar gizoneko konpainia bat izan zuen bere ofizialekin Zangozako defentsa eta goarnizioan, Kaztellubat eta Luesia konkistatzen, Berdun, Obelba eta Sadaba herrien defentsan eta beti bere kontura.[16]
Aro Garaikidea
1793 eta 1795 artean gertatu zen Konbentzioaren Gerran, Espainiako Erresumak berriz ere aurre egin zion Frantziari, eta Erronkariko ibaxako biztanleek muga defendatu behar zuten. 1793ko ekainaren 25etik aurrera, mugan Konbentzioak agertu ziren, eta erronkaribartarrak haren defentsara joan ziren Pedro Vicente Gambraren agindupean, zeina ibaxako gerrako kapitaina baitzen, frantziarrei eraso egin eta atzera eginarazi zituena, erronkariar tropak Urdatx Zuberoaraino sartuz. Frantziaren kontraerasoaren ondorioz, mugara arma zuriz armaturik igo ziren emakumeak ere mobilizatu ziren. Urriaren 7an frantziarrak Belaguako ibarran sartzen dira Arrakoko baseliza errez eta Pedro Vicente Gambrak gidatutako tropek atzera botatzen dituzte. Mugaren bi aldeetako bizilagunek beren mugak errespetatzeko konpromisoa hartu zuten, baina, azken finean, gerra mantendu egin zen, eta erronkaribartarrek muga eta Orbaizetako errege-fabrika defendatzen jarraitu behar izan zuten, ondoko Aezkoa ibarran.[11]
1802ko Historiaren Akademiaren Hiztegiak erronkariarren eguneroko jarduera ekonomikoen deskribapena ematen du; esaten duenez, mendietako maldetan egiten diren erreketen ondorioz sortzen diren errautsen ongarri eta onurekin, iunts bikoitzekin egindako lan neketsu baten kontura, gariaren 36 000 lapurreta inguru bezala hartzen dira, nahiko oloa, garagar eta zekale pixka bat. Gainera, artoa herri bakoitzaren inguruan ereiten da, kantitate txikian, etxeko hegaztien elikadurarako. Gaineratu du alea, espezie guztietan, herrialde epeletan bezain garbia dela, baina askoz gutxiago ugaltzen dela, 6 lapurreta bakar bategatik baino ez baititu ematen. Uztak nahiko zalantzazkoak dira elurren iraupenagatik, izotz, euri eta trumoi ugariengatik, eta kontsumoa handia denez, bereziki neguan, ogiak eta zezinak eta urdaiak mantenurako ordezten dutelako, haranetik ozta-ozta ateratzen dira, urte ugarietan gari-karga gutxi batzuk baizik.
Baieztatu du auzotarren okupazio nagusia abeltzaintza dela oraindik ere, eta animaliek bost hilabete ematen dituztela ibaxako larreetan, eta beste zazpiak lur epelera Erribera igarotzen. Ardi-esneari dagokionez, gaztanberak egiten dituzte, eta horiekin olio gutxiago kontsumitzen dute gisatu askotarako; gazta bikainak ere egiten dituzte, oso ospetsuak eta estimatuak Nafarroako, Aragoiko eta Frantziako erresumetan. Baina ohartzen da ibaxako aberastasun guztia artilez osatzen dela: 2000 bat arrobak bezala erabiltzen dituzte beren etxeetan soineko oihal eta gainerako oihalak egiteko, zeina guztietan janzkera baita sexu eta ezkongabeen egoera eta egoeren arabera, eta ezin da aldatu, ezta gaixotasun partikularraren ondorioz ere, erresumako kontseiluaren baimenik gabe. Gizonek oihal beltzezko txupa bat, cordellate txalekoa, anguarinak, valona, ilea moztuta eta kapela biribila janzten dituzte. Emakume ezkonduak ere oihalez eta oihal zurizko toka batez janzten dira buruan eta ilea txirikordan. Interesgarria da aipatzea aurreko hiru mendeetako dokumentuetan behin eta berriz azpimarratzen dela janzkera hori antzina-antzinatik aldatzen ez dela, eta, gainera, auzotarren diziplinaren erakusgarri gisa argudiatzen dela, baita erregearen merituak biltzeko orduan ere.[11]
1808 eta 1814 urteen artean garatu zen Iberiar Penintsulako Gerrak, Espainia eta Frantziaren arteko aurreko gerrek bezala, eragin handia izan zuen ibaxan. 1808ko uztailaren 14an egin zen gobernu-batzordeak lau ordezkari izendatu zituen, eta horiek harremanetan jarri ziren Nafarroako Foru Aldundirekin eta hegoaldeko tropek Aragoin agintzen zuten Palafox jeneralarekin. Ibaxako tropek hainbat liskarretan parte hartu zuten inguruko hainbat herritan, frantziarren aurka. Urzainki eta Izaba hiribilduei su eman zieten.
Uztarrozeko parroko Andres Martin nabarmendu zen karlisten aldeko bailaran, Uztarrozen Errege Dibisioa sortu eta Bidankoze proiektuan parte hartzen duen Hilarion Marcorekin batera. Tomas Zumalakarregik ibaxaren sarrera eta Gardeko ospitale militarra defendatzen ditu. Erronkaribarreko liberalak Zuberoan babesten dira. Jarrera argi eta garbi zehazten da maiatzaren 1ean Izaba kontzejuak "tronuaren eta aldarearen" aldeko jarrera adierazten duenean eta Nafarroako Foru Aldundiari erregearekiko leialtasuna adierazten dion gutuna idazten diotenean. 1826an herri ezberdinetako boluntario konpainiak sortu ziren muga defendatzeko.
Lehen Karlistaldian (1833-1839) erronkaribartarrek mugatik igarotzen utzi zieten Frantzisko Espotz Minaren, alderdi liberaleko operazioak zuzen zitzan. Bigarren Karlistaldian, ibaxako hiribildu gehienek, Izaba buru zutela, alderdi liberalaren alde egin zuten.[11]
1931ko apirilaren 14an Espainiako Bigarren Errepublika aldarrikatu ondoren, Gorteetarako hauteskundeak egin ziren ekainaren 28an, eta 10 ordezkari aukeratu ziren, 5 "katoliko-foruzale" eta 5 "errepublikazale-sozialista". Uztailean, Alderdi Errepublikano autonomoaren egoitza eta UGTrekin lotutako Langileen Elkartea inauguratu ziren Izaban, eta 1933an, ibaxako herrietan jarduera handia izango zuten Gazte Sozialistak sortu ziren. Errepublikarekin batera kultur izpiritua eta euskararen irakaskuntza berpiztu ziren, eta Jose Estornes Lasa Izabako haurrei hizkuntza irakasten hasi zen.
2021 urteko erroldaren arabera 1266 biztanle zituen Erronkaribarrak.
| 1842 | 1857 | 1860 | 1877 | 1887 | 1897 | 1900 | 1910 | 1920 | 1930 | 1940 | 1950 | 1960 | 1970 | 1981 | 1991 | 2001 | 2011 | 2021 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 3950 | 4200 | 3875 | 4418 | 4465 | 4546 | 4574 | 4704 | 4656 | 4474 | 4104 | 3810 | 3369 | 2592 | 2257 | 2003 | 1714 | 1521 | 1266 |
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Erronkaribarreko udalerrietako biztanleriaren banaketa 2021ean
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Erronkaribarren ekonomia mendiak eta basoek eskaintzen dituzten produktuei loturik dago (zuraren ekoizpena, artzaintza). Dagoen industria apurra jarduera horietatik eratorria da (gaztagintza, zerrategiak). Eronkaribarreko gaztak Erronkariko gazta sormarka du 1981az geroztik.
Azkenaldi honetan, turismoa ari da gero eta garrantzi handiagoa hartzen: eskiari eta mendiari lotutako turismoa. Izan ere, 2008an Larra-Belagua eski estazioa ireki zuten.
Erronkaribarreko batzordetxea Erronkari udalerriaren erdialdean dago. Erronkaribarreko Batzorde Nagusia (erronkaribarreraz: Erronkaribarko Ahaide Nagusiak) batzordeburua eta hogeitabat batzarrekidek osatzen dute, hiru ibaxa osatzen duen herri bakoitzeko. Egungo batzarreburua Karlos Bueno Reka da, Jone Alastuei Garcia Uztarrozeko alkate gisa aurkeztu zena.
Batzarre Nagusia
Erronkaribarreko Batzorde Nagusiaren egoitza eta batzordetxea Erronkari ibarburuan dago.
Egungo banaketa
Gaur egun, Erronkaribarreko Batzorde Nagusia 21 kidek osatzen dute, herri bakoitzeko hiruk. Udal hauteskundeen ondoren, eta behin Udalak eratuta, Udalbatzako hiru kideak aukeratzen dituzte, ibaxako Batzordean Udala ordezkatuko dutenak. Beraz, herri bakoitzeko alkateak (edo pertsona batek bere izenean) eta herri bakoitzeko bi kidek parte hartzen dute.
Duela urte batzuk arte, batzorde egiten den herriko alkateak betetzen zuen lehendakari kargua, normalean Erronkari izan ohi denak, egoitza herri horretan duelako. Uztailean eta abuztuan izan ezik (Izaban eta Urzainkin egiten dituzte batzordeak, hurrenez hurren), gainerakoak Erronkarin biltzen dira. 2017an, aldaketa bat gertatu zen ibaxako ordenantzetan, eta batzordeburu kargua txandaka hartu zuten ibaxa osatzen duten zazpi udalerriek, udal-legegintzaldien erdietan, oro har bi urte.[17]
La Tafallesa izeneko autobus konpainiak Erronkaribar eta Iruñea batzen dituen linea ustiatzen du. Lineak bi zerbitzu dauzka norabide bakoitzean, eta honako ibilbidea:
Euskara
Ikus, gainera: «erronkariera»
Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Erronkaribarreko herri guztiak sailkatu zituen, hegoaldeko zuberera euskalkian, hegoaldeko Pirinio ibarretik bakarra.[18]
Koldo Zuazok, 2010ean, Erronkaribarrak atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[19]
Bakarrik XX. mendean zehar nagusitu zen gaztelania ibaxan. Euskara, erronkaribarrera, joan den mendearen bigarren erdialdean galdu zen. Euskaldun berriak eta kanpotik joanak dira egungo erronkaribarrerazko euskaldunak. Batez ere irakaskuntzaren bidez, ia bost biztanletik bat euskal hiztuna izatea lortu da gaur egun. Bertako euskalkia, erronkaribarrera, XX. mendearen bukaera arte erabili zuten. Fidela Bernat (1898-1991) izan zen jatorrizko azken hiztuna. Ibaxaren isolamenduak, ziurrenik, bere berezitasunak azaltzen ditu, erronkaribarrera euskalki originalena da, baina baita garbien eta kontserbadoreenetako bat ere.
Janzkera
Artikulu nagusia: «Erronkaribarko janzkera»
Ohiko janzkerari dagokionez, Erronkariko ibaxak adierazpen aberatsa du, kanpoko modismoen eraginei aurre egin dien nortasun errotua transmititzen duena. Jantzi horietako batzuk egun seinalatuetan ikusten dira oraindik, jaiak, erromeriak eta beste ekitaldi batzuk direla eta. Nafarroako artxiboan dagoen 1817. urteko dokumentu baten arabera, Erronkariko ibaxako bizilagunak eta bertakoak beren jantziagatik bereizten ziren. Oihal horiek beraiek egiten zituzten beren aziendaren artilearekin, eta beren etxeetan garbitzen, iruten eta ehuntzen zituzten. Oihalezko piezak, gero, batanatuak, ehunduak eta tindatuak izaten ziren. Haiek ebaki, josi eta egiten zituzten arropak.
Almadiak
Almadiak luzera bereko hainbat egur atalez osatutako putzu bat da, elkarren artean landare-jarioen bidez lotuak (hurritz-zakurrak edo basa-zumea), puntan eta atzealdean arraunak dituena, zurezko putzua ibaiaren ibilgura zuzendu edo gidatzeko. Nafarroako Pirinioaldeko ibarretan, basoen aprobetxamendua garai gogoangarrietatik diru-iturri nagusia izan da, eta bertako ibaiak zura eraldatzeko edo erabiltzeko sal zitekeen lekuetara garraiatzeko modua. Egur hori almadietan garraiatzen zen.[20]
Hiru Behien Zerga
Artikulu nagusia: «Hiru Behien Zerga»
Urte bakoitzeko uztailaren 13an, Erronkaribar eta Bearnoko Baretetze ibarren artean dagoen San Martingo Harria milaka urteko zeremonia baten lekuko eta protagonista da: Hiru Behien Zerga (erronkaribarreraz: Iror Beien Emontarzuna). Indarrean dagoen Europako nazioarteko trataturik zaharrena da. Ekitaldi honetan, Baretetze ibarreko bearnotarrak, ekarririk eta Frantziako banderarekin, Erronkaribarreko Izaba, Urzainki, Uztarroze eta Garde herriei, erronkaribartar jantzi tradizionala soinean, astaje, ilaje eta kemen berdineko hiru behiren urteko eta betiko zerga bana ematen diete. Horren aurretik, bi eremuetako agintariek, eskua San Martingo Harriaren gainean jarrita, konpromisoa hartu dute bakea egon dadin. Konpromiso hori Izabako alkateak esku guztien gainean jarritako "Pax avant, Pax avant, Pax avant" latinezko esaldiarekin batera zigilatu da.[21]
Ez dakigu zeremonia honen jatorria eta zergatia. Badakigu XIV. mendean zerga horren ordainketa eten egin zela, eta horrek gatazka larria sortu zuen bi haranetako bizilagunen artean. Heriotza eta gertakari desatseginak izan ziren, eta 1375. urtean emandako epai batean amaitu zen guztia, non Baretetzeko bearnotarrak zerga ordaintzen jarraitzera kondenatzen ziren. Epai hura, zeremonia honi buruz dagoen lehen erreferentzia dokumentala izateaz gain, 1375. urtean zerga horren ordainketa oso aspaldikoa zela adierazten duen datua da.
Kausei dagokienez, historialari batzuek defendatu dute gerrako zerga baten aurrean gaudela, betiereko izaera duelako, eta ez litzatekeela inola ere larre eta iturriak erabiltzeagatiko konpentsazio bat, oker zabaldu den bezala.
Dantzak
Ttun-ttun dantza ekintza kolektibo eta sozial garrantzitsua zen ibaxan. Astearen amaieran, herria ekitaldi sozial bat egiten ari zen, batzar bat plazan. Han ateratzen ziren neska-mutilak dantzatzera. Haurrek ez zuten ekitaldi horretan parte hartzen, sheriffak plazatik uxatzen zituen. Dantzak iragana eta etorkizuna uztartzen ditu, belaunaldi berrietan tradizio soziala iraunaraziz eta arbasoek estimatzen dituzten balio handienak bertan jarriz.
Ttun-ttun dantzaren arrazoi psikologikoa hau da: kolektiboak, bere horretan, gizarte-balioak iraunarazteko komunikatzen du bere burua, familiako kideen indibidualtasuna gainditzeko sentimenduan. Dantza txirulaz eta salterioz laguntzen zen, eta "ttun-ttun" izena jasotzen zuen, damburia izenez ere ezaguna, agian egiptoar danbolinaren deribazioa, laute modukoa, gaur egun danbolinak ordezkatzen duena. Dantza biribilean dantzatzen da, erlojuaren orratzen kontrako noranzkoan. Ibaxako dantza guztiak bezala, oin puntekin dantzatzen da, duintasun zeremoniatsu eta noblearekin, baina tentasunik gabe. Garde, Izaba eta Uztarroze herriren ttun-ttun jaso da. Hiru kasuetan koreografia antzekoa da, melodiak bereiziz eta Uztarrozen kasuan dantzaren zatien ordena ezberdina.[22]
Apretagileak
1860tik aurrera, Erronkaribar eta Zaraitzu ibarretako neskek Zuberoako Maulera bidaiatzen zuten abarketaren sasoia lantzeko. Lana gogorra zen. Urtez urte udazkenetik udaberrira arte lan egiten zuten, eta horregatik ziren ezagunak "enarak" bezala. Abarketaren merkatuak garai oso bat markatu zuen Maule-Lextarreko ekonomian, eta ibar horien emigrazioak biztanleria nabarmen handitu zuen. Apretagile batzuk 14 urterekin joaten ziren beren adinari buruz gezurretan lan egitera.
Maulera iristean, etxe beretan bizi ohi ziren, eta etxejabeei ordaindu egiten zieten lo egin eta jateagatik. Denek partekatzen zuten lehen platera, bigarrena neskek erosi behar zuten. Bertakoekin euskaraz komunikatzen ziren, euskalkiak nahiko antzekoak baitira. Tailerretan, bakoitzak lan bat egiten zuen. Batzuek oihala josten zuten, beste batzuek soka jartzen zuten, etab. Bizi zuenak dioenez, batzuetan besoetako minagatik ezin zuten lorik egin, egunean zehar egindako ahaleginagatik.
Gertaera bitxi eta garratzak gertatu dira abarketen inguruan. Eaurtar batek dioenez, urtebetez, nesketako batzuk Gabonak pasatzeko itzultzea erabaki zuten, baina ez ziren Jaurrietara iritsi, ezta Maulera itzuli ere. Handik irten eta ez ziren hona iritsi. Abodi mendilerroa, elur-ekaitz batekin, oztopo fisiko gaindiezina da. Udaberrian, elurra joan zenean, hilda agertu ziren denak Abodin, Paso Zabalean, eskutik helduta.[23]
Jaiak
Hauek dira ibaxako xei (erronkaribarreraz; jai) nagusiak:
- Izabako Idoiarako erromeria, Mendekosteko astelehenean
- Burgiko Almadiaren eguna, maiatzaren 1ean
- Burgiko Done Petriko xeiak, ekainaren azken asteburuan
- Hiru Begien Zerga, uztailaren 13an
- Uztarrozeko Done Graziko xeiak, uztailaren bigarren asteburuan
- Izabako Done Jakueko xeiak, uztailaren laugarren asteburuan
- Urzainkiko Done Martieko xeiak, abuztuaren lehengo asteburuan.
- Erronkariko Gazteluko Andra Mariren xaiak, abuztuaren bigarren asteburuan
- Gardeko Done Jakueko xeiak, abuztuaren hirugarren asteburuan
- Bidankozeko Done Augustingo xeiak, abuztuaren azken asteburuan
- Izabako Done Kipirengo xeiak, irailaren bigarren asteburuan
- Izabako Erronkaribarko janzkerako eguna, abuztuaren lehengo asteburuan
Ondasun nabarmenak
- Bidankozeko Done Petri eliza, XIII. mendean eraikitako kristiau eliza.
- Bidankozeko Done Sebasti baseliza, XII. mendean eraikitako kristiau baseliza, erromaniko estiloan.
- Burdaspariko monasterioa, Goi Erdi Aroko monasterio zaharra.
- Burgiko Done Petri eliza, XVI. mendean eraikitako kristiau eliza.
- Burgiko Gazteluko Andre Mariaren baseliza, XII. mendean eraikitako kristiau baseliza, erromaniko estiloan.
- Burgiko zubia, Ezka ibaiaren gaineko zubia, Erdi Aroan eraikita.
- Burgiko gaztelua, Erdi Aroko gaztelu zaharra.
- Burgiko Almadiaren Museoa, Burgiko almadiei buruzko museoa.
- Erronkariko Done Eztebe eliza, XVI. mendean eraikitako kristiau eliza gotiko-pizkundar estiloan.
- Erronkariko Julian Gaiarre museo-etxea, Julian Gaiarre erronkariarraren jaiotetxea eta haren omenezko museoa.
- Erronkariko zubia, Ezka ibaiaren gaineko zubia, Erdi Aroan eraikita.
- Erronkariko monasterioa, Erdi Aroko monasterio zaharra.
- Gardeko Done Jakue eliza, XVI. mendean eraikitako kristiau eliza, gotiko-pizkundar estiloan.
- Gardeko Zuberoako Andre Mariaren baseliza, XVI. mendean eraikitako kristiau baseliza.
- Gardeko zubia, Gardalar ibaiaren gaineko zubia, Erdi Aroan eraikita.
- Izabako Done Kipiren eliza, XVI. mendean eraikitako kristiau eliza.
- Izabako Idoiako Andre Mariaren baseliza, Erdi Aroan eraikitako kristiau baseliza.
- Izabako Arrakoko Andre Mariaren baseliza, Erdi Aroan eraikitako kristiau baseliza.
- Izabako erromatar zubiak, Belagua ibaiaren gaineko zubiak, Erromatar Garaian eraikitak.
- Izabako gaztelua, Erdi Aroko gaztelu zaharra.
- Izabako oroipenaren etxea, Erronkariko ibaxako kultura eta tradizioen buruzko museoa.
- Izabako anfiteatroa, antzoki irekia.
- Nabarzatoko Done Sebasti baseliza, Erdi Aroan eraikitako kristiau baseliza, erromaniko estiloan.
- Urzainkiko Done Martie eliza, XII. mendean eraikitako kristiau eliza, gotiko estiloan.
- Urzainkiko Done Salbatzaileko Andre Mariaren baseliza, XII. mendean eraikitako kristiau baseliza, gotiko estiloan.
- Urzainkiko zubia, Ezka ibaiaren gaineko zubia, Erdi Aroan eraikita.
- Urzainkiko gurutzea: 1597an eraikitako gurutzea.
- Uztarrozeko Dona Grazi eliza, XVI. mendean eraikitako kristiau eliza.
- Uztarrozeko Laguntzeko Andre Mariaren baseliza, XVIII. mendean eraikitako kristiau baseliza.
Eremu naturalak
- Larra, Euskal Herriko mendigune karstikorik altuena, non mendi enblematikoenetako batzuk dauden.
- Aztaparreta, balio natural handiko baso-eremua.
- Belabarze, Belabarze ibaiaren arroko eremu naturala.
- Belagua, Belagua ibaiaren arroko eremu naturala.
- Larra-Belagua, eski-nordikoaren estazioa.
- Burgiko arroila, Ezka ibaiak osatutako arroila.
- Pedro Nafarra (1460-1528), noble, marinel, militar, ingeniari eta Olivetoko kondea.
- Cipriano Baratze (1641-1702), apaiz eta misiolari.
- Sebastian Albero (1722-1756), musikagile.
- Miguel Hualde (?-1780), idazle.
- Gregorio Krutxaga Urzainki (1739-1812), gerrilari.
- Pedro Vicente Gambra (1749-1820), merkatari, enrpresaburu eta Erronkaribarreko batzordeburua.
- Pedro Berro (1767-1845), enpresaburu eta politikari.
- Manuela Etxarri (1816-1893), bertsolari.
- Pedro Prudentzio Hualde (1823-1879), idazle, itzultzaile eta erretore.
- Mariano Mendigatxa (1832-1918), nekazari, Bonaparte printzearen eta Azkueren erronkaribarrerazko berriemaile.
- Julian Gaiarre (1844-1890), tenore.
- Fructuoso Orduna (1893-1973), eskultore.
- Fidela Bernat (1898-1991), erronkaribarrerako azken hiztuna.
- Maria Otxoa Laiana (1902-2009), ehun urtekodun.
- Bernardo Estornes Lasa (1907-1999), idazle eta ikerlari.
- Maritxu Güller (1908-1933), Donostiako emakume mistiko.
- Mariano Estornes Lasa (1909-1997), idazle eta ikerlari.
- Jose Estornes Lasa (1913-1987), idazle eta ikerlari.
- Pilar Claver (1918-2000), aktibista errepublikazalea.
- Josefa Molera (1921-2011), doktore eta irakasle.
- Ignacio Zoco (1939-2015), futbolari.
- Jesús Bueno (1944-2006), ekonomialari eta politikari.
- Pedro Miguel Etxenike (1950-), zientzialari.
- Francisco Avizanda (1955-), zinema zuzendari, ekoizle eta gidoigile.
- Santos Indurain (1959-), mediku eta politikari.
- Adolfo Baines (1792-), futbolari.
- Oihane Zuberoa (1993-), idazle, poeta eta irakasle.
- Manex Salsamendi (2002-), iraupen-eskiatzaile.
_001.jpg)
_02.jpg)
.jpg)
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
