Osasuna eta gaixotasunak

Sakontzeko, irakurri: «Antoniar izurria» eta «Ziprianotar izurria»

Epidemiak ohikoak ziren antzinako munduan, eta Erromatar Inperioko noizbehinkako pandemiek milioika pertsona hil zituzten. Biztanleria erromatarra ez zen osasuntsua. Biztanleriaren % 20 inguru – ehuneko handi bat antzinatasunaren estandarrentzat – ehunka hirietako batean bizi zen, eta Erroma zen, milioi bat biztanleko populazio estimatuarekin, handiena. Hiriak "hustubide demografikoa" ziren, baita garairik onenetan ere. Heriotza-tasak jaiotza-tasa gainditzen zuen, eta biztanle berrien etengabeko immigrazioa behar zen hiri-biztanleriari eusteko. Bataz besteko bizi-itxaropena hogei urte ingurukoa zen, eta agian haurren erdia baino gehiago helduarora iritsi aurretik hiltzen zen. Hiri-populazio trinkoak eta osasun-baldintza eskasek gaixotasunak izateko arriskua eragiten zuten. Erromatar Inperioko lurralde zabalen arteko lehorreko eta itsasoko konektibitatearen ondorioz, gaixotasun infekziosoak eskualde batetik bestera erraz eta azkar transferitzen ziren, gizarte txikiagoetan eta geografikoki mugatuagoetan baino. Aberatsak ez ziren gaitzeekiko immuneak. Badakigu Marko Aurelio enperadorearen hamalau semeetatik bi iritsi zirela helduarora.^[220]

Biztanleriaren batez besteko garaiera elikaduraren eta gaixotasunen eraginaren adierazle ona da. Milaka hezurduren azterketek ondorioztatu dute erromatar ertaina Italiako erromatar aurreko gizabanakoa baino baxuagoa zela, bai eta Erdi Aroko biztanlea baino.^[221] Kyle Harper historialariaren ondorioa "garapen sozialean jauzi goiztiar batek atzerapauso biologikoak ekarri zituela" da.^[222]

Hiria eta landa-eremua

Antzinako munduan, hiri bat zibilizazioa sustatzen zuen lekutzat hartzen zen, "behar bezala diseinatuta, ordenatuta eta apainduta" zegoelako^[223]. Augustok eraikuntza-programa zabal bati ekin zion Erroman, ideologia inperial berria adierazten zuten arte-erakusketa publikoak babestu zituen, eta hiria berrantolatu zuen tokiko mailan administratutako auzotan (vici), polizia-zerbitzuekin eta suhiltzaileekin. Arkitektura monumental ospetsuaren guneetako bat Campus Martius izan zen, hiriaren erdigunetik kanpo irekitako gunea, lehenago zaldi-kiroletarako eta gazteen entrenamendu fisikorako erabili zena. Augustoren Bakearen aldarea (Ara Pacis Augustae) han zegoen, Egiptotik ekarritako obelisko bat bezala, horologium (erloju astronomikoa) baten orratza (gnomon) osatzen zuena. Bere lorategi publikoekin, Campusa hiriko lekurik erakargarrienetako bat bihurtu zen bisitatzeko^[224].

Augustoren hiri-berrikuntzarako programarekin eta erromatarren populazioaren hazkundearekin batera, arteetan adierazitako landa-bizitzaren nostalgia bat gertatu zen. Poesiak nekazari eta artzainen bizitza idealizatua goraipatzen zuen. Etxe barruak sarritan lorategi margotuz, iturriz, paisaiaz, landarez eta animaliez apaintzen ziren^[225], batez ere hegaztiez eta itsas bizitzaz, hain zehatz irudikaturik non aditu modernoek, batzuetan, espezieen arabera identifika baititzakete^[226]. Horazio poetak satirizatu zuen hiri- eta landa-balioen dikotomia hiri-saguari eta landa-saguari buruzko bere fabulan, sarritan haur-ipuin gisa berriro kontatu izan dena.

Hirigintzak eta hiriko bizimoduek greziarren eragina izan zuten hasieratik^[227], eta, Ekialdeko Inperioan, erromatarren nagusitasunak izaera helenistiko handia zuten hirien tokiko garapena azkartu eta modelatu zuen. Atenas, Afrodisias, Efeso eta Gerasa bezalako hiriek hirigintzaren eta arkitekturaren zenbait alderdi aldatu zituzten, ideal inperialetara egokitzeko, eta, aldi berean, beren nortasun indibiduala eta eskualde-nagusitasuna adierazten zuten^[228]. Zelta hizkuntzako herriak bizi ziren Mendebaldeko Inperioko eremuetan, Erromak, harrizko tenpluak, foroak, iturri monumentalak eta anfiteatroak zituzten hiriguneen garapena sustatu zuen, askotan, aurretik zeuden oppida izena zuten edo haietatik gertu zeuden kokaleku harresituetan^[229]^[230]. Afrika erromatarreko urbanizazioa kostaldeko hiri greziar eta punikoetara hedatu zen^[105].

Inperio osoko hirien sarea (coloniae, municipia, civitates edo, grezieraz, polis) funtsezko kohesio-indarra izan zen Pax Romanaren garaian. Propaganda inperialak I. eta II. mendeko erromatarrak animatzen zituen "bake-garaietako ohiturak ezartzera"^[223]^[231]. Clifford Ando klasizistak adierazi duen bezala^[232]:

«

Kultura inperialari lotutako kultura-gehigarri gehienak -kultu publikoa eta haren joko eta oturuntza zibikoak, artisten, hizlarien eta atleten lehiaketak, eraikin publiko gehienen finantzaketa eta artelan publikoen erakusketa publikoa- partikularrek finantzatzen zituzten, eta horien gastuak, zentzu horretan, haien botere ekonomikoa eta pribilegio legal eta probintzialak justifikatzen laguntzen zuten.

»

Tertuliano polemista kristauak berak ere adierazi zuen II. mendearen amaierako mundua aurreko garaietan baino ordenatuagoa eta kultuagoa izan zela: "Nonahi daude etxeak, nonahi jendea, nonahi res publica, komunitatea, nonahi bizitza"^[233]. Hirien eta gizalegezko bizitzaren gainbehera, IV. mendean, klase aberatsek obra publikoak babestu ezin izan zituztenean edo nahi izan ez zituztenean, Inperioaren berehalako desegitearen adierazgarri izan zen^[234].

Elikagaien ekoizpena

Ikuspegi praktikoago batean, gobernu zentralak nekazaritza babesteko interes aktiboa izan zuen^[235]. Elikagaiak ekoiztea zen lurraren erabileraren lehentasun nagusia^[236]. Nekazaritza-ustiategi handiek (latifundium) eskala-ekonomia bat lortzen zuten, hiri-bizitzari eta lanaren banaketa espezializatuari eusten ziona^[235]. Nekazari txikiek tokiko merkatuak garatu zituzten hirietan eta merkataritza-guneetan. Nekazaritza-teknikak, laboreen errotazioa eta hazkuntza selektiboa kasu, Inperio osoan zehar hedatu ziren, eta labore berriak sartu ziren probintzia batetik bestera, ilarrak eta aza Britanian sartu ziren bezala^[237].

Erromako hirirako elikagai-hornidura eskuragarria mantentzea arazo politiko garrantzitsua bihurtu zen Errepublikaren amaieran, Estatua zereal-sorospen bat ematen hasi zenean (Cura Annonae) hura jasotzeko izena ematen zuten herritarrek^[235]. Erromako 200.000-250.000 gizon heldu inguruk jasotzen zuten sorospena, hau da, hilean 33 kg inguru, eta urtean 100.000 tona gari inguru, batez ere Siziliatik, Afrika iparraldetik eta Egiptotik ekarriak. Sorospenak Estatuko diru-sarreren % 15 balio zuen gutxienez^[235], baina beheko klaseetako bizi-baldintzak eta familia-bizitza hobetzen zituen, eta aberatsei dirulaguntzak ematen zizkien^[238], langileei aukera ematen baitzien lurjabeen lursailetan ekoitzitako ardoan eta oliba-olioan diru-sarrera gehiago gastatzeko^[235]. Bandaloek Tunisia konkistatu eta garia iristeko bideak moztu zituztenean, Inperioaren gainbehera nabarmen areagotu zen^[239].

Zerealen oparia balio sinbolikoa zuen ere: enperadorearen posizioa, ongile unibertsal gisa, eta herritar guztiek "konkistaren fruituak" partekatzeko duten eskubidea berresten zituen. Annonak, instalazio publikoek eta entretenimendu ikusgarriek klase baxuko erromatarren bizi-baldintza negargarriak arintzen zituzten eta gizartearen ezinegona apaltzen zuten. Juvenal satirikoak, ordea, "ogia eta zirkua" (panem et circenses) ideian errepublikaren askatasun politikoaren galeraren ikurra ikusten zuen^[240]:

«

Herria, behiala aginduak, kontsulatuak, legioak eta beste guztia ematen zituena, ez da gehiago sartzen, eta bi gauza besterik ez ditu desiratzen: ogia eta zirkua.

»

Etxebizitza

Erroman, jende gehiena hainbat pisutako apartamentu-eraikinetan (insulae) bizi zen, eta sarritan suzko tranpa txikiak izaten ziren. Instalazio publikoak –hala nola termak, ur korrontedun komunak, behar bezala kokatutako konketak edo ur freskoa ematen zuten iturri landuak^[230]– eta eskala handiko ikuskizunak, hala nola kuadriga-lasterketak eta gladiadore-borrokak, batez ere insulaeetan bizi zen herri xehearentzat ziren. Antzeko instalazioak eraiki ziren Inperio osoko hirietan^[241], eta hobekien kontserbatutako egitura erromatarretako batzuk Espainian, Frantziako hegoaldean eta Afrikako iparraldean daude.

Erromako familia aberatsek bi etxe edo gehiago izan ohi zituzten, etxe txiki bat (domus) eta gutxienez luxuzko etxe bat (villa) hiritik kanpo. Domusa familia bakarreko etxea zen, jabetza pribatukoa, eta bainu pribatu batez (balneum) hornituta egon zitekeen^[242], baina ez zen bizitza publikotik erretiratzeko leku bat^[243]. Erromako auzo batzuek etxe aberatsen kontzentrazio handiagoa erakusten duten arren, aberatsak ez ziren bereizitako enklabetan bizi. Haien etxeek ikusgarriak eta irisgarriak izan behar zuten. Atondoa harrera-gela bat zen, non paterfamilia (familiaburua) bisitekin biltzen ziren goizero, lagun aberatsetatik hasi eta karitatea jasotzen zuten mendeko pobreenetaraino. Familiako erritu erlijiosoen erdigunea ere bazen, santutegi batekin eta arbasoen irudiekin^[244]. Etxeak jende asko zebilen bide publikoetan zeuden, eta kalera ematen zuten beheko solairuko espazioak denda (tabernae) gisa alokatzen ziren askotan^[245]. Baratze batez gain -baratze horren ordez lorategiak jar zitezkeen-, hormen artean mugatuta zegon naturaren zati ordenatu bat eskaintzen zuen lorategi bat (peristiloa) izaten zuten etxeek^[246]^[247].

Villa, aldiz, hiriko zalapartaren ihesa zen, eta literaturan, interes intelektual eta artistikoen (otium) bilaketa zibilizatua eta naturaren eta nekazaritza-zikloaren estimazioa orekatzen dituen bizimodua irudikatzen du^[248]. Idealki, villa batek ikuspegi panoramiko bat menderatzen zuen, diseinu arkitektonikoak arreta handiz markaturik^[225]. Nekazaritza lursail batean edo kostaldeko "bainuetxe hiri" batean egon zitekeen, Ponpeia eta Herkulano bezala.

Ura, bainuak eta komunak

Akueduktuen garapenari esker, lurralde inperial osoan ura eskuragarri zegoen hirietan. Bainuetxe termalak, konplexu termal publiko handiak eta bainuetxe txiki publiko edo pribatuak eraiki ziren. Akueduktuek grabitazio bidez funtzionatzen zuten, eta gehienetan tunelen bidez egiten ziren. Berunezko hoditeria eta sifoiak ere bazituzten. Hainbat lekutan, zubi moduko akueduktu ikusgarriak eraikitzen ziren^[249]. Ehunka akueduktu eraiki ziren Erromatar Inperio osoan. Horietako asko erori edo suntsitu egin dira, baina zati asko osorik daude. Zaghouan akueduktuak 92,5 km-ko luzera du. II. mendean eraiki zen Kartago hornitzeko (egungo Tunisian). Bizirik dirauten uretako zubiek Galiako Gard zubia eta Hispaniako Segoviako akueduktua hartzen dituzte. Hodi bakar luzeena, 240 km-z gaindi, Konstantinoplako Valente Akueduktuarekin lotuta dago. Luzerari dagokionez, Aqua Alsietina probintziala da lehiakidea, kostuaren eta konplexutasunaren berdina edo handiagoa, eta gutxienez zortzi hiri hartzen ditu, Napoliko eta Misenoko portu nagusiak barne; merkatarien itsas bidaiek eta erromatar itsas armadak ur gezako hornidura oso handia behar zuten^[250]^[251].

Bainu publikoek funtzio higienikoa, soziala eta kulturala zuten. Termak eguneroko sozializazioaren erdigunea ziren lanaldiaren ondoren, afalaurreko gauean, eta gizonentzat zein emakumeentzat irekita zeuden^[252]. Tradizio termala, Higia (edo Salus, bere baliokide erromatarra) eta Panazea jainkosa greziarraren gurtzarekin lotuta dago, Eskulapioren alabak, osasunaren eta garbitasunaren jainkosak, eta medikuntza hipokratikoaren gomendioekin. Ezagutzen diren erromatar bainu zaharrenak K. a. V. mendekoak dira Delos eta Olinpian, baina ezagunenak Karakalaren termak dira^[253].

Terma erromatarrek gorputzaren higienea eta hidroterapia zerbitzuak ematen zituzten^[254]. Aretoek bainu komunitarioak eskaintzen zituzten hiru tenperaturatan, eta zerbitzu ezberdinekin osa zitezkeen: ariketa eta entrenamendu gelak, saunak, esfoliazio gela (non azala olioekin masajeatzen zen eta ondoren, strigil bat erabiltzen zen olioa zikinkeriarekin batera kentzeko), jolas gunea edo aire zabaleko igerileku bat. Bainu termalak hipokausto beroa zuten, lurra aire beroa zerien hodiekin berotzen zuena^[255]. Bainuetxe batzuek gizonentzako eta emakumeentzako instalazio bereiziak eskaintzen bazituzten ere, sexuen arteko bainu biluzi mistoa nahiko ohikoa zen. Bainu publikoak hiri kulturaren parte izan ziren probintzia guztietan, nahiz eta IV. mendearen amaieratik aurrera bainu komunitarioak bainu pribatuetara pasatzen hasi ziren^[256]. Termetara higiene eta osasun arrazoiengatik joateko aholkatu zitzaien kristauei, eta ez plazeragatik^[257], baina joko publikoetara ez joateko ere aholkatu zitzaien, "paganotzat" jotzen zituzten jai erlijiosoen parte baitziren^[258].

Erromatar Inperioan komun edo letrina publikoak ohikoak ziren. Akueduktuetatik zetorren ura erabiltzen zuten, eta gorotza zuzenean eramaten zuten estolderiara. Erroman Cloaca Maxima izeneko eraikuntza egin zen, Inperioaren garaian ondo mantentzen zena eta gaur egun arte iruan duena. Akueduktuetatik zetorren soberan zegoen urak kaleak ureztatu eta estolderiatik ere zikinkeria eramaten zuen^[259], gaixotasunak ekiditeko modu bat. Zaborraren metaketa, hala ere, arazo handi bat zen Erroma bezalako hiri handietan^[260].

Janaria eta edaria

Sakontzeko, irakurri: «Antzinako Erromako gastronomia»

Erromako apartamentu gehienek ez zuten sukalderik, nahiz eta berogailuak maiz erabiltzen ziren^[261]^[262]. Tabernae-k, cauponae-k, poninae-k eta thermopolia-k janari prestatuak saltzen zituzten, eta han jatea edo janaria etxera eramatea oso ohikoa zen beheko klaseen artean^[263]. Klaserik aberatsenek nahiago izaten zituzten beren egoitzan erreserbatutako otorduak, normalean sukaldari bat eta sukaldeko laguntzaileak izaten zituztenak^[264], edo klub pribatuetan antolatutako oturuntzetan^[265].

Herritar gehienek egunero hartzen zuten kalorien % 70 zerealak eta barazkiak janda^[266]. Jaortrizko erromatar prestakin nagusietako bat pulsa zen, aleez agindako ahia moduko bat. Ohinarrizko pulsa horri, barazki edota haragi zatiak, gazta edo belar usaintsuak gehitzen zioten, polentaren edo risottoaren antzeko platerak egiteko^[267]. Hirietako biztanleek eta armadak nahiago izan zituzten ogi bihurtutako zerealak kontsumitu^[266]. Normalean, ehotzea eta egostea dendan bertan egiten ziren. Aurelianoren agintaldian, estatua Erromako herritarrei annona banatzen hasi zen, egunero ogi, olio, ardo eta txerri anoa bat^[268]^[269]^[270].

Aisialdia eta espektakuluak

Augustoren agintaldian, urtean 77 egunetan egiten ziren ikuskizun publikoak, Marko Aurelioren erregealdirako 135ekoa zen kopurua^[271]. Erromatar jai erlijiosoetako ekitaldi nagusietako bat jokoak egitea zen (ludi, "ludiko" hitzaren jatorria), bereziki zaldi eta gurdi lasterketak^[272]. Latinezko testu kladikoena, plurala erabiltzen zutenean, ludi, ikuselak zituen espektakulu handi bati aritzeko da. Singularra erabiltzean, ludus, (jolasa, kirola, entrenamendua) esanahi ugari zituen, hala nola hitz-jokoak, antzerki-emanaldiak, mahai-jokoak, lehen hezkuntzako eskola eta gladiadoreen entrenamendu-eskolak, hala nola Ludus Magnus, Erromako kanpamendu horietako handiena^[273]^[274].

Harea-jolasak

Zirku jokoak (ludi circensis) zirkuetan egotien ziren, greziar hipodromoetan inspiratutako egitura luzeak. Zirkuak erromatar munduko eraikuntza erregularreko egiturarik handiena ziren^[275]. Jokoen aurretik oso desfile landua egiten zen, pompa circense^[276]. Lehia-ekitaldiak leku txikiagoetan ere egin ziren, hala nola anfiteatroetan eta estadioetan. Kirol modalitateen artean, greziar ereduetan oinarrituak, estadioa (lasterketa), boxeoa, borroka librea eta pancracioa zeuden^[277]. Hainbat modalitate egin ziren anfiteatroaren urmael artifizailean, hala nola naumakiak eta ur-balletaren modalitate bat^[278]. Antzerki-ekitaldiak (ludi scaenici) tenpluetako eskaileretan, harrizko antzoki handietan edo odeon izeneko antzoki txikietan egiten ziren^[279]. Jokoak erlijio-ospakizun gisa sortu baziren ere, denborarekin erlijio-esanahia galdu egin zen, jokoaren mesedetan^[280]^[281]^[282]^[272]. Hareetako ekitaldi eta ikuskizunen mezenasgoa tokiko eliteen esku egon zen. Kostu ekonomiko handiak izan arren, bere antolaketa prestigio eta estatus sozialaren iturri izan zen^[283].

Circus Maximus-a Erromako estadiorik handiena izan zen, 150.000 ikusle inguruko audientzia potentzialarekin^[284]. K.o. 80. urtean inauguratua, Koliseoa, bestetik, hiriko kirol bortitzetarako ohiko eszenatoki bihurtu zen^[285], 50.000 eserleku eta 10.000 zutikako edukierarekin^[284].

Anfiteatroaren banaketa fisikoak erromatar gizartearen hierarkia irudikatzen zuen: enperadorea zen haren pulpitu oparoaren buru; senatariek eta goi mailako ofizial militarrek eserlekurik onenak zituzten erreserbatuta; emakumeak ekintzatik babestuta esertzen ziren; esklaboak lekurik txarrenetan esertzen ziren, eta gainerakoak bi taldeen artean zegoen eremuan esertzen ziren^[286]^[287]^[288]. Jendetzak emaitza bat eska zezakeen txistuka edo txaloka, nahiz eta enperadoreak izan azken hitza. Ikuskizunak berehala protesta politiko eta sozialen gune bihur zitezkeen, eta, batzuetan, enperadoreek indarra erabili zuten herritarrak menderatzeko^[289]^[290]. Kasurik nabarmenetako bat 532ko Nikako Istiluak izan ziren, Justiniano I.aren armadaren esku-hartzearekin eta milaka herritarren sarraskiarekin amaitu zirenak^[291]^[292]^[293]^[294].

Zirkuko lehiaketa arriskutsua zen, baina gidariak antzinako atleta ospetsu eta sarituenen artean zeuden^[295]. Kiroleko izarretako bat Kaio Apuleio Diokles izan zen, Lusitaniakoa (egungo Portugal), 24 urtez gurdiak gidatu zituena eta 35 milioi sestertzioren irabaziak pilatu zituena^[296]. Zaldiak ere nahiko ezagunak ziren, artean ospatuak eta inskripzioetan gogoratuak, askotan izenez^[297]^[298]. Erromatar zirkuen diseinuak eboluzionatu egin zuen talde bakar batek ere abantailarik ez zuela ziurtatzeko eta talken kopurua minimizatzeko^[299]^[300], nahiz eta ohikoak izaten jarraitu, jendetzaren gozamenerako^[301]^[302]. Gurdi-lasterketak misteriozko aura batean bilduta zeuden, erritual ktonikoekin zuten loturagatik: zirkuko irudiak babesgarritzat edo zorte onekotzat hartzen ziren, eta gidariak sorginkeria praktikatzeaz susmagarriak izaten ziren askotan^[303]^[304]^[305]^[306]. Gurdi lasterketek bizantziar garaian jarraitu zuten, oraindik babes inperialarekin, nahiz eta IV. eta V. mendeetan hirien gainbeheraren ondorioz desagertu egin ziren^[275].

Gladiatore borrokak

Erromatarrek uste zuten Gladiatoreen arteko borroken jatorria hileta-jokoetan eta antzinako sakrifizioetan zegoela. Joko horietan, gerrako presoak aukeratzen omen ziren eta euren artean borrokatzera behartu, erromatar nobleen heriotzak garbitzeko. Gladiatoreen lehen borroka estilo batzuek izendapen etnikoak izan zituzten, hala nola, traziarra edo galiarra. Borroka mota horiek munus gisa klasifikatzen ziren (zerbitzuak, eskaintzak, hobekuntzak), hau da, ez iren ludi (joko erakustaldiak) gisa hartuak^[307]^[308]. Bere berrogeigarren urteko erregealdian, Augustok gladiatoreen zortzi ikuskizun finantzatu zituen, non guztira hamar mila gizon borrokatu ziren, eta 26 ehiza-ikuskizun, non 3.500 animalia hil ziren^[309]^[310]^[311]^[312]. Koliseoaren irekiera markatzeko, Tito enperadoreak 100 eguneko ekitaldiak eskaini zituen hondarretan, eta horietan zehar 3.000 gladiatore lehiatu ziren egun bakar batean^[313]^[314]. Gladiatoreekiko lilura erromatarra askotan mosaiko, mural eta lanabesetan (lucernatan adibidez) egin zituzten irudietan islatzen da^[309].

Gladiatore erromatarrak borrokalari trebatuak ziren eta esklaboak, kondenatuak edo boluntarioak izan zitezkeen^[315]. Horrelako borrokaldietan ez zen beharrezkoa, ezta desiragarria ere, aurkaria hiltzea. Gladiatoreak trebezia handiko borrokalariak ziren, eta haien entrenamenduak denbora eta diru asko eskatzen zuen^[316]^[317]. Bestalde, noxiiak hondarretan borrokatzera kondenatzen zituzten presoak ziren, entrenamendu gutxirekin edo batere entrenamendurik gabe, sarritan armarik gabe eta bizirauteko inolako itxaropenik gabe. Sufrimendu fisikoa eta umiliazioa justizia konpentsatzailetzat hartzen ziren ^[318]. Exekuzio horiek, batzuetan, anfiteatroetan, efektu bereziak sortzeko artifizio eszenikoz hornitzen zuten, birsorkuntza mitologikoak antolatzeko^[319]^[320]^[321]. Tertulianok uste zuen hondarreko heriotzak giza sakrifizioaren ezkutu moduko bat besterik ez zirela^[322]^[323]^[279].

Historialari modernoek ondorioztatu dute erromatarrek «bizitzaren eta heriotzaren antzerkiarekiko» plazerra zutela^[324], zibilizazio honetan azaltzen zen ezaugarria eta ulertzen zailenetako bat dela^[325]^[326]. Plinio Gazteak argudiatu zuen gladiadoreen ikuskizunak onuragarriak zirela jendearentzat, eta horiek inspiratzeko modu bat zela heriotza mespretxatzea, loriarekiko eta garaipenarekiko maitasuna adieraztean, baita esklaboen eta kriminalen gorputzean ere^[327]^[328]. Seneka bezalako erromatar batzuek ikuskizun basati hauek kritikatu zituzten, borrokalari garaituaren adore eta duintasunean bertutea ikusi zuten arren, eta ez garailearengan^[329]-hondarretan martirizatutako kristauengan aurkitzen baitu bere adierazpenik gorena-. Hala ere, martiriei buruzko literaturak berak gorputzaren sufrimenduaren deskribapen zehatzak eta luxuzkoak eskaintzen ditu^[330], batzuetan fikziotik bereizi ezin den genero herrikoia bihurtuz^[331]^[332]^[333]^[334]^[335]^[336].

Kirola eta jolasa

Haur eta gazteen artean gehien egin ziren jarduerak uztaia eta tortolosak izan ziren. Haurren sarkofagoek sarritan jolasean irudikatzen zituzten. Neskek panpinekin jolasten zuten, normalean 15 eta 16 cm bitarteko luzerakoak eta zurez, terrakotaz, hezurrez edo boliz eginak^[337]. Pilota jokoen artean, trigona zen faboritoetako bat, harpastumarekin batera, kirol bortitzagoa; biek trebezia eskatzen zuten. Monumentuetan eta haur literaturan, maskoten aipamena oso ohikoa zen, txoriak, katuak, ahuntzak, ardiak, untxiak eta antzarak barne^[338]. Nerabezaroaren ondoren, gizonen ariketa fisikoaren zati handi bat militarra zen. Marteko zelaia, jatorrian, entrenamendu-eremu bat izan zen, non gazteek beren gerra- eta zaldi-teknikak hobetu zitzaketen. Ehiza ere denbora-pasa egokitzat jotzen zen. Plutarkoren arabera, erromatar kontserbadoreek atletismoa greziar estiloan gutxiesten zuten^[339], gorputzaren perfekzioa dohainik sustatzen zuena, Neronen greziar estiloko gimnastikaren sustapena kondenatuz. Emakume batzuk gimnastikan eta dantzan entrenatu ziren. «Neskak bikinian» mosaiko ospetsuak gimnasia erritmikoarekin aldera daitezkeen jarrerak erakusten ditu.

Bi aurkariren arteko mahai-jokoak adin guztietako pertsonek jokatu zituzten. Ezagunenen artean ludus latrunculorum delakoa zegoen, aurkariek jokaldiak koordinatu eta hainbat pieza harrapatzen zituzten estrategia jokoa, eta ludus duodecim scriptorum delakoa (hamabi puntukoa), dadoekin jokatua piezak letra edo hitz lauki batean antolatzeko^[340]. Ohikoa zen, halaber, backgammonaren antzekoa izan zitekeen dado-joko bat^[341].

Sexualitatea

Erromatar Inperioan sexu-libertimendu neurrigabearen ideia, funtsean, ondorengo interpretazio kristaua da. Egia esan, mundu greko-erromatarreko sexua neurritasuank eta gozamena kudeatzeko arteak zuzentzen zuten. Sexualitatea mos maiorum delakoaren gaietako bat zen, bizitza publiko, pribatu eta militarra gidatzen zuten arau sozialen multzoa, eta sexu-jokabidea lotsaren eta ahalkearen nozioek moderatzen zuten. Zentsore erromatarrek, pertsona bakoitzaren klase soziala zehazten zuten magistratuek, hiritartasuna kendu ahal zioten jokabide sexual desegokian parte hartzen zuten zaldizko- edo senatu-ordeneko pertsonei. Augustoren erregealdian sartutako legedi morala emakumearen jokabidea familia-balioak sustatzeko modu gisa arautzen saiatu zen. Adulterioa, errepublikan gai pribatua izan zena, delitu gisa tipifikatu zen, eta gizon baten eta emakume ezkondu baten artean gertatzen den legez kontrako sexu-ekintza (stuprum) gisa definitu.

Erromatar gizartea patriarkala zen. Maskulinotasuna bertutearen (virtus) eta autodiziplinaren idealarekin lotu zen, eta emakumeak berriz, apaltasunarekin (puductia). Erromatar erlijioak sexualitatea sustatzen zuen oparotasunaren adierazgarri gisa, praktika erlijioso edo komunekin, bizitza erotikoa edo ugalketa-osasuna indartzeko. Prostituzioa legezkoa, publikoa eta nahiko arrunta zen hirietan. Pintura edo mosaiko pornografikoak arte-bildumen artean nabarmentzen ziren, baita etxe aberats eta errespetagarrienetan ere. Homosexualitatea ez zen gaitzesgarria, eta naturaltzat jotzen zen gizonak bi sexuetako nerabeek erakartzen zituztela sentitzea, betiere gizarte-estatus apalagokoak baziren. Hala ere, hipersexualitatea gaitzesgarria zen bai gizonen artean, bai emakumeen artean.

Arropa eta moda

Estatus sozialaz hain kontziente zen gizarte batean, erromatarren arropek eta osagarri pertsonalek berehala adierazten zuten zere mailakoa zen eta bere kideek zein etiketa erabili behar zuten pertson ahorrekin^[342]. Behar bezala janztea gizarte ordenatu baten islatzat hartzen zen^[343]. Toga, astuna eta ez oso praktikoa izanik ere, gizon erromatarraren janzkera nazionala zen, eta batez ere gai politikoak, erritu erlijiosoak eta gortean egoteko beharrezkoa zen^[344]^[345]. Hala ere, erromatarren janzkera informala iluna edo koloretsua zen, eta probintzietan egunerkoan gehin ikusten ziren gizonezkoen jantziak tunika, kapa ziren eta galtzak zenbait eskualdetan^[346]. Zaila da erromatarrek eguneroko bizitzan janzten zuten modua aztertzea, zuzeneko ebidentziarik ez dagoelako; izan ere, erretratuak jantzi sinbolikoekin aurkezten du pertsonaia, eta garai horretan bizirik iraun zuten oihalak bakanak dira^[347]^[348]^[349].

Erromatar guztientzako oinarrizko jantzia, beren izaera edo maila soziala edozein izanik ere, mahukadun tunika soil bat zen. Luzera erabiltzailearen arabera bereizten zen: gizonezkoek altueraren erdia zuten belaunaren eta orkatilaren artean, baina soldaduenak laburragoak ziren; emakumezkoek orkatilaraino zituzten tunikak, eta neskek belauneraino. Pobreentzako eta esklaboentzako tunikak artile kardatuzkoak ziren, eta luzera lan motaren arabera zehazten zen. Tunikarik onenak artile edo lihoz eginak zeuden. Senatore edo zaldunen ordena bateko gizon batek tunika purpura bat janzten zuen nahi edo behar bazuen, bi zintarekin (clavi), eta zenbat eta dimentsio handiagoa izan, orduan eta estatus handiagoa zuen eramaileak^[350].

Toga inperiala artile zuriz egina zegoen, eta, bere pisuagatik, ezin zen behar bezala jantzi laguntzarik gabe^[344]. Hizlariari buruzko bere lanean, Kintilianok xehetasunez deskribatzen du nola antolatu behar dituen bere keinuak hizlari publiko batek bere tunikari dagokionez^[351]^[345]^[352]. Artean, toga honela irudikatzen da askotan: puntarik luzeena oinen artean zintzilik, tolestura kurbatu bat aurrealdean (sinus-a) eta zirdin erraboiltsu bat (umbo-a) erdian.^{[oh 7]} Mendeek aurrera egin ahala, togaren tolesdurak korapilatuagoak eta egituratuagoak bihurtu ziren, eta inperioaren amaieran, oihalak tolestura sendo bat sortu zuen bularraren inguruan^[353]. Toga praetexta, bortxaezintasuna irudikatzen zuen zerrenda bioleta batekin; hamar urte bete arteko haurrek, magistratu exekutiboek eta Estatuko apaizek erabili zuten. Enperadoreari bakarrik utzi zitzaion toga purpura bat (picga toga) erabiltzen^[354].

II. mendean, enperadoreak eta estatusdun gizonak palliumarekin irudikatzen ziren sarritan, gorputzaren inguruan tolestutako greziar jatorriko kapa bat, noizean behin emakumeetan ere irudikatzen zena. Tertulianok kristauen jantzi egokitzat jotzen zuen, toga ez bezala, baita alfabetatutako pertsonentzat ere, filosofoekin zuen loturagatik^[355]^[356]^[357]. IV. mendearen erdialdean, toga palioak ordezkatu zuen, gizarte-batasunaren jantzi sinboliko gisa^[358].

Erromatarren moda eta janzkera aldatu egin ziren denboraren poderioz^[359]. Dominatuan, administrazioko soldadu eta burokraten arropa gero eta apainduagoa zen, brodatutako oihalezko marrak eta tunikei aplikatutako enblema zirkularrak zituen. Dekorazio-elementu horiek, oro har, patroi geometrikoak, landare-motibo estilizatuak eta, kasu batzuetan, animalia- edo giza irudiak izaten ziren^[360]. Zetaren erabilerak gero eta ohikoagoa egin zen, eta zetazko tunikak ohikoak ziren inperioaren amaierako gortesauen artean. Erromatar gizartearen militarizazioa eta hiriko bizitza kulturalaren gainbehera janzteko ohituretan islatu ziren; toga uzteaz gain, estilo militarreko uhalen erabilera komuna bihurtu zen funtzionario publikoen artean^[361].