Teknologia

Teknologia, grezierazko τεχνολογος-tik, tekne (τεχνη, «zientzia, arte, edo lanbide») eta logos (λογος, «jakintza-multzoa») hitzez osatuta dago. Hainbat definizio dituen arren, kontzeptu zabalenean, espezie batek modu sistematiko eta arrazionalean behar edo arazo praktikoei erantzuteko ebazpen teknikoak deskribatu, azaldu, diseinatu eta aplikatzea ahalbidetzen duen zientifikoki antolatutako jakintza-multzoari deritzo teknologia^[1]. Era logiko eta ordenatuan aplikaturik, gizakiari bere ingurune material edo birtuala aldatzeko aukera ematen dioten ezagutzen eta tekniken multzoa da, bere beharrak asetzeko, hau da, konponbide erabilgarriak sortzeko pentsamendu eta ekintzarako prozesu konbinatua.

XX. mendearen erdialdean gizakiek Lurraren atmosferatik irteteko adina ezagutza teknologiko eskuratu zuen, espazioaren esplorazioan murgilduz.

Teknologiak gizakiok geure ingurunea aldatzeko dugun nahiari eta borondateari erantzuten dio, geure desioak asetzeko modu berriak eta hobeak bilatuz geure inguruko mundua eraldatzeko. Teknologiaren motibazioa identifikatutako beharrak edo nahiak asetzea da; jarduera teknologikoa garapena, diseinua eta exekuzioa da, eta azken produktua ondasunak eta zerbitzuak edo metodoak eta prozesuak dira.

Elkarren artean oso desberdinak diren teknologia asko dauden arren, ohikoa da teknologia singularrean erabiltzea guztien multzoari edo horietako bati buruz hitz egiteko. Teknologia hitza teknologia guztien jakintza komunak aztertzen dituen diziplina teorikoari ere badagokio, eta, testuinguru batzuetan, berriz, hezkuntza teknologikoari, teknologia garrantzitsuenak ezagutzeko eskola-arloari.

Teknologiek modu nabarian aldatzen dute gizakiak zein beste animalia-espezie batzuk beren ingurune naturala kontrolatu eta moldatzeko duten ahalmena. Gizakiaren kasuan, teknologiaren erabilera natur baliabideak tresna sinple bihurtzean hasi zen, Historiaurrean. Sua kontrolatzeko abilezia jauzi esanguratsua izan zen, janari-iturriak asko zabaldu baitzituen, eta gurpilaren asmakizunak ondasunak urrunago garraiatzeko eta mugikortasuna handitzeko aukera eman zuen. Berrikiago izandako garapen teknologikoek, esaterako telefonoak, hedabideek edo internetek, komunikaziorako mugak asko murriztu dituzte, eta eskala planetarioko elkarrekintzak sortzea ahalbidetu.

Hala ere, teknologia guztiak ez dira helburu baketsuetarako garatu: gero eta ahalmen suntsitzaile handiagoa duten armak sortu baitira, adibidez.

Jarduera teknologikoak gizartearen eta ekonomiaren aurrerapenean eragiten du, baina, aplikazio komertziala besterik ez bada, aberatsenen nahiak asetzera (kapitalismoa) bidera daiteke, eta ez behartsuenen funtsezko beharrak konpontzera. Ikuspegi horrek ingurumenaren erabilera ez-iraunkorra bultza dezake. Giza teknologia batzuek, biosferaren erabilera intentsiboa, zuzena edo zeharkakoa dela eta, planetako baliabide naturalak gero eta gehiago agortzen eta degradatzen dituzte. Maila handi edo txikian, teknologia berrien garapenak gizarteen balioak aldatzen ditu, eta, batzuetan, galdera etiko berriak sortzen dituzte.

Hala ere, teknologia ingurumena babesteko ere erabil daiteke gizartearen behar gero eta handiagoak modu jasangarrian konpontzeko irtenbide berritzaile eta eraginkorrak bilatuz, planetako baliabide natural eta energetikoak agortu edo degradatu gabe edo gizarte-desberdintasunak areagotu gabe. Giza teknologia batzuek izugarrizko aurrerapena ekarri dute milaka milioi pertsonaren bizi-estandarretan eta -kalitatean, eta, aldi berean, ingurumena hobeto zaintzea lortu dute. Era guztietako ekintza sistematikoak biltzen ditu, gauzak eraldatzea helburu dutenak; hau da, teknologiaren helburua gauzak egiten jakitea eta zergatik egiten diren jakitea da^[2].

Asmakizun berriak ez dira nahitaez hobeak. Baina berrikuntzak liluratzen gaitu, eta horren alde egiten dugu, askotan kalitateari begiratu gabe

Teknologia giza jarduerarekin lotzeko joera dago. Hori ez da guztiz zuzena, beste hainbat animalia-espeziek ere teknologia jarduerak garatzen baitituzte. Beste joera bat, teknologia gizakiek erabiltzen dituzten produktuekin soilik lotzea da, produktu konplexuak orokorrean. Prozedura eta metodo teknikoek eta tresnek ere teknologia osatzen dute, hala nola jantziek, produktu sinpleek, idazkerak, komunikazio-teknikek, abeltzaintzak, nekazaritzak, apaingarriek, eta abar.

Gaur egun, teknologia-aro esanguratsu batean gaude, ondasunen ekoizpena eta merkaturatzea nagusi diren garai historikoa, alegia, eta energia-faktoreak zeregin garrantzitsua du^[2].

Zientzia eta teknologiaren arteko lotura

Zientziaren eta teknologiaren motibazioa, jarduera eta produktuak desberdinak dira. Zientzian, motibazioak inguruko mundua eta harekin zerikusia duten fenomenoak arrazionalki ezagutu eta ulertzeko nahiari erantzuten dio. Jarduera zientifikoa ikerketa da, eta emaitza, aldiz, ezagutza zientifikoa.

Nahiz eta teknologiak ezagutza zientifikoak erabiltzen dituen, esperientzian ere oinarritzen da, askotan ezagutza enpirikoak erabiliz eta beste faktore asko kontuan hartuz, hala nola eraikuntzaren edo industria-ekoizpenaren alderdi praktikoak, ekoizpen moduak eta bitartekoak, egingarritasun ekonomikoa, produktua erabiltzailearen ohituretara egokitzea, produktuak jendearengan izan dezakeen onarpena, etab.

Zientziak ere teknologia erabiltzen du, beharrezkoa baita ikerketan aurrera egiteko. Ezin da garapen teknologikorik egin ezagutza zientifikoetan aurrera egin gabe, ezta zientzia egiterik ere ikerketarako behar diren ekipo eta sistemen ekarpenik gabe. Harremana, beraz, ez da menderakuntzakoa, osagarritasunekoa baizik. Gaur egungo munduan, Zientzia eta teknologia interdependentzia-erlazio oso handi batek lotzen ditu, baina bati eta besteari lotutako jarduerak, funtsean, desberdinak eta elkarren osagarriak dira.

Historia

Uneren batean, Kristo aurreko laugarren milurtekoa baino lehen asmatu zen gurpila, eta teknologia nonahiko eta garrantzitsuenetako bat da. «Ur-eko estandar»aren xehetasunak, K.a. 2500. urteko sumertar gurdi bat erakusten du.

Teknologiaren historia helburu praktikoa duten tresna eta tekniken asmakuntzaren historia da. Artefaktu teknologikoak ekonomia baten, hazkunde ekonomikoaren indar baten eta bizitzaren zati handi baten produktuak dira. Gizartearen kultura-tradizioei eragiten diete berrikuntza teknologikoek, eta haien eraginpean daude. Botere militarra lortzeko bide ere badira.

Teknologiaren modurik sinpleena oinarrizko tresnak garatzea eta erabiltzea da. Historiaurreko harrizko tresnen asmakuntza, gero, sua nola kontrolatu asmatzearekin, elikagai-iturriak ugaritzera eraman zuten. Ondorengo Neolitikoko iraultzak lurralde baten mantenu eskuragarria laukoiztu egin zuen. Gurpila asmatzeak bidaiatzen eta ingurua kontrolatzen lagundu zien gizakiei^[3].

Historia modernoa hertsiki lotuta dago zientziaren historiarekin, izan ere, ezagutza berriak aurkitzeak gauza berriak sortzeko aukera eman baitu, eta, alderantziz, aurkikuntza zientifiko berriak egin ahal izan dira teknologia berrien garapenari esker, eta teknologia horiek esperimentatzeko eta jakintza eskuratzeko aukerak zabaldu dituzte.

Garapenak garai historikoetan, inprenta, telefonoa eta Internet barne, oztopo fisikoak murriztu dizkiote komunikazioari, eta gizakiek, maila globalean, askatasunez elkarri eragiteko aukera eman dute.

Berrikuntza teknologikoa

Berrikuntza teknologikoak aberastasuna edo gizarte-ongizatea sortzea du helburu, sistema ekonomikoan ezagutza teknologikoaren aplikazioan oinarritutako produktu, zerbitzu edo ekoizpen-prozesu berriak plazaratuz^[4].

Gizateriaren bilakaeran zehar, berrikuntza tekniko ugari izan dira. Hain zuzen ere, berrikuntza horietako batzuk erabiltzen dira bilakaera horren etapa nagusiak identifikatzeko. Gaur egungo ekonomia-jardueraren ezaugarri berezietako bat berrikuntza teknologikoek (ezagutza zientifikoan oinarrituak eta industria-testuinguru batean ezarriak) hartu duten garrantzia da, hain zuzen ere, aberastasun eta ongizate-iturri nagusietako bat^[4].

Urtetan pentsatu izan da berrikuntza teknologikoa prozesu lineala dela, ideia berri bat sortzetik hasi (asmakuntza) eta produktu edo prozesu berri baten hedapen sozialean amaitzen dena (merkaturatzea). Kontzepzio hori aldatu da, eta, egun, berrikuntza teknologikoa oso prozesu konplexutzat ulertzen da, non etengabeko berrelikatze eta elkarreraginak agertzen diren izaera desberdineko faktore askorekin. Nolanahi ere, berrikuntza teknologikoaren funtsezko elementu gisa mantentzen da ezin dela bereizi ezagutza teknologiko berrien (hau da, oinarri zientifikoa eta sistematikoa dutenak) ekoizpen edo asimilatzetik eta produktu eta prozesu berrien diseinu, gauzatze, merkaturatze eta zabaltzetik^[4].

Berrikuntza teknologikoaren prozesuaren hiru une nagusi bereizten dira:

• Merkatuan sartu nahi den ideia, produktu edo prozesu berriaren kontzepzioa.
• Ideia hori garatzea produktua teknikoki, ekonomikoki eta sozialki bideragarria izateko.
• Ideiaren garapenaren emaitza den produktu edo prozesu berriaren ekoizpena eta hedapena.

Teknologiaren inpaktuak

McLuhanen galderak teknologia baten eragin kulturalari buruz.

Teknologiak aukeratzeak, garatzeak eta erabiltzeak askotariko eraginak izan ditzake giza zereginaren arlo guztietan eta naturan. Gai horretako lehen ikertzaileetako bat McLuhan izan zen, eta teknologia partikular bakoitzari buruz erantzun beharreko lau galdera hauek planteatu zituen^[5]:

• Zer sortu edo ahalbidetzen du?
• Zer babesten edo handitzen du?
• Zer berreskuratzen edo birbalioztatzen du?
• Zer ordezkatzen edo zaharkituta uzten du?

Galdetegi hau zabaldu egin daiteke jarduera teknologiko bakoitzak pertsonengan, haien kulturan, gizartean eta ingurumenean dituen eraginak, positiboak edo negatiboak, hobeto identifikatzen laguntzeko^[6]:

• Inpaktu praktikoa: Zertarako balio du? Zer egin daiteke hura gabe ezin dena egin? Zer errazten du?
• Eragin sinbolikoa: Zer sinbolizatzen edo irudikatzen du?
• Inpaktu teknologikoa: Zer objektu edo jakintza teknikok egiten dute posible? Zerk ordezkatzen du, edo zaharkituta uzten du? Zer murrizten du, edo ez du hain probable egiten? Zerk berreskuratzen edo birbalioztatzen du? Beste teknologia batzuk garatzeko zer oztopo ezabatzen ditu?
• Ingurumen inpaktua: Zer baliabide erabiltzen dira gehiago, gutxiago edo gehiago? Zer hondakin edo isurketa sortzen ditu? Zer ondorio ditu ekosisteman?
• Eragin etikoa: Gizakiaren oinarrizko zein beharrak asetzen du hobeto? Zer desira sortu edo bultzatzen du? Zer kalte itzulgarri edo itzulezin eragiten ditu? Zein alternatiba onuragarriago existitzen dira?
• Eragin epistemologikoa: Aurretiazko zer ezagutza jartzen ditu zalantzan? Zer jakintza-arlo berri irekitzen edo bultzatzen ditu?

Ekonomia

Teknologiak, nahiz eta ez diren Ekonomiak aztertzen duen berariazko objektuak, prozesu ekonomikoen ezinbesteko zati izan dira historian, eta oraindik ere badira, hau da, era guztietako ondasunak eta zerbitzuak ekoiztea eta trukatzea.

Ondasun-ekoizleen eta zerbitzu-emaileen ikuspegitik, teknologiak ezinbesteko bitartekoak dira errenta lortzeko.

Kontsumitzaileen ikuspegitik, teknologiei esker, ondasun eta zerbitzu hobeak lor dezakete, normalean (baina ez beti) iraganeko baliokideak baino merkeagoak. Langileen ikuspegitik, berriz, teknologiek lanpostuak gutxitu dituzte gero eta langile gehiago makinekin ordeztuz.

Teoria ekonomiko gehienek ziurtzat ematen dute teknologien erabilgarritasuna. Schumpeter ekonomialari bakanetako bat da teknologiek rol nagusi bat zutela fenomeno ekonomikoetan esan zuena. Bere lanetan adierazten du ekonomiaren eredu klasikoek ezin dituztela azaldu hedapenaren eta depresioaren aldizkako zikloak, hala nola Kondrattievenak, zeina araua den salbuespena baino gehiago. Schumpeterren arabera, ziklo horien jatorria da hedapen ekonomikoko fasea eragiten duten berrikuntza teknologiko nabarmenak agertzea (adibidez, Edisonek etxeko argi elektrikoa sartzea edo Fordek automobil merkea sartzea). Berrikuntzak ematen duen aldi baterako monopolioa desagertzen denean, ondorengo merkatuaren saturazioa eta enpresari lehiakideen agerpena hurrengo depresio-fasera daramate. Schumpeteriar enpresari terminoa, gaur egun erabili ohi da enpresaburu berritzaileak izendatzeko, zeinak beren industria hazarazten duten sormenari, antolatzeko gaitasunari eta eraginkortasunean egindako hobekuntzei esker^[7].

Industria

Robot soldatzailearen besoa.

Sakontzeko, irakurri: «Industria»

Ondasunak ekoizteko, bere sargai guztiak bildu, ekoitzi edo sortu behar dira. Lehengai inorganikoa lortzeko meatze-teknologiak behar dira. Lehengai organikoak (elikagaiak, ehun-zuntzak...) nekazaritza- eta abeltzaintza-teknologiak behar ditu. Azken produktuak lortzeko, lehengaiak tamaina eta mota askotako instalazio industrialetan prozesatu behar dira, eta, horietan, mota guztietako teknologiak erabiltzen dira, baita ezinbesteko energia-sorkuntza ere.

Ikus, gainera: «Elikagaien industria» eta «Automobilgintza»

Zerbitzuak

Sakontzeko, irakurri: «Zerbitzu (ekonomia)»

Zerbitzu pertsonalek ere teknologiak behar dituzte zerbitzu horiek behar bezala eman ahal izateko. Laneko arropak, tresnak, lan egiten den eraikinak, komunikabideak eta informazio-erregistroa produktu teknologikoak dira. Funtsezko zerbitzuak, hala nola edateko ura, osasun teknologiak, elektrizitatea, hondakinak ezabatzea, kaleak ekortzea eta garbitzea, errepideak, telefonoak, gas naturala, irratia, telebista, eta abar mantentzea, ezin izango lirateke eskaini teknologia anitzen erabilera intentsibo eta estentsiborik gabe.

Telekomunikazio-teknologiek, bereziki, aurrerapen handiak egin dituzte lehen komunikazio-sateliteak garatu eta orbitan jarri zirenetik; abiadura eta memoria handitzea eta ordenagailuen tamaina eta kostua txikitzea; zirkuitu elektronikoen miniaturizazioa (zirkuitu integratu); telefono mugikorren asmakizuna; etab. Horrek guztiak aukera ematen du planetako bi punturen arteko ia berehalako komunikazioak egiteko, nahiz eta biztanle gehienek oraindik ez duten horretarako sarbiderik.

Merkataritza

Sakontzeko, irakurri: «Merkataritza»

Merkataritza modernoa, merkantziak trukatzeko bitarteko nagusia (produktu teknologikoak), ezingo litzateke gauzatu ibai-, itsas, lur- eta aire-garraioko teknologiarik gabe. Teknologia horietan sartzen dira garraiobideak (itsasontziak, automotoreak, hegazkinak, trenak, etab.), baita garraiobideak eta horiek eraginkortasunez egiteko eta erabiltzeko behar diren instalazio eta zerbitzu guztiak ere: portuak, zamalanetako garabiak, errepideak, zubiak, aerodromoak, radarrak, erregaiak, etab. Pleitaren balioa, erabilitako garraio-teknologien eraginkortasunaren ondorio zuzena, aspalditik izan da, baita gaur egun ere, merkataritzaren baldintzatzaile nagusietako bat.

Baliabide naturalak

Sakontzeko, irakurri: «Baliabide natural»

Baliabide natural handiak dituen herrialde bat pobrea izango da bere ustiapen onuragarrirako behar dituen teknologiak ez baditu, eta horrek azpiegitura-teknologia eta funtsezko zerbitzu ugari eskatzen ditu. Era berean, baliabide natural handiak ondo ustiatuta dituen herrialde batek populazio pobrea izango du, baldin eta diru-sarreren banaketak ez badio aukerarik ematen biztanleriari bere oinarrizko beharrak asetzeko ezinbestekoak diren teknologiak eskuratzeko. Egungo ekonomia kapitalistan, pertsona gehienek beren biziraupenerako behar dituzten produktu eta zerbitzuak eskuratzeko duten aldaketa-ondasun bakarra beren lana da. Lanaren eskuragarritasuna, teknologiek baldintzatuta, funtsezko giza beharra da gaur egun.

Lana

Teknikak eta teknologiak ere artisau-lanaren funtsezko zati badira ere, fabrika-lanak aldaerak izan zituen, bai produkzio-bitartekoen motaren eta jabetzaren aldetik, bai produkzio-lanaren antolaketaren eta errealizazioaren aldetik. Kapitalismoaren jatorria den fabrikazio masiboko prozesuetan erabilitako makinen kostu handiaren ondorioz, langileak fabrikatzen zituen produktuen ekoizpen-bitartekoen jabetza eta, ondorioz, kontrola galdu zituen^[8]. Lan egiteko moduaren kontrola ere galdu zuen, zeinaren adierazle nagusia taylorismoa den.

Taylorismoa

Sakontzeko, irakurri: «Taylorismo»

Frederick W. Taylorren arabera, fabrika-lanaren antolaketak ezabatu behar zituen langileen alferrikako mugimenduak —energia eta denbora alferrik kontsumitzen direlako— eta hutsarteak —langilea alfer zegoenekoak. «Lanaren antolaketa zientifiko» horrek, bere garaian hala izendatua, eskulanak industria-manufakturen kostuan zuen eragina murrizten zuen, eta produktibitatea handitzen zuen. Ideiak arrazoizkoa zirudien arren, ez zituen langileen beharrak kontuan hartzen, eta enpresari industrialek muturreko mugetara eraman zuten. Zereginak ahalik eta mugimendu errazenetara murriztea, makinetara transferituak, lanerako beharrezko trebetasunak murrizteko erabili zen, ondorioz soldatak murriztuz eta kapital-inbertsioa handituz, Karl Marx-ek gainbalioa deitu zuena. Gehiegizko espezializazio horren ondorioz, langileak bere lanaren gogobetetasuna galdu zuen, gehienek ez baitzuten produktua bukatuta ikusten. Era berean, muturrera eramanda, mugimenduen errepikapen monotonoak distrazioa, istripuak, laneko absentismo handiagoa eta lanaren kalitatearen galera eragiten zituen^[9].​ Gaur egungo joeren adierazpenetako bat toyotismoa da, eta ekimen pertsonala eta ekoizpen-prozesuko hainbat etapatan parte hartzea bultzatzen dute (lan-malgutzea), eta, ondorioz, gogobetetzea, errendimendua eta konpromiso pertsonala handitzen dira.

Fordismo

Sakontzeko, irakurri: «Fordismo»

Henry Fordek, bere prezioak langile kualifikatu baten eskura jarri zituen lehen automobil-fabrikatzaileak, bere produkzio-kostuak murriztea lortu zuen industria-lana zorrotz antolatzeari esker. Erreminta nagusia muntaketa-katea izan zen; horrek ordezkatu zuen langilea pieza bila joatearen ordez pieza horiek langilearen postu finkoraino mugitzea. Produktuaren kostua murrizteko, industria-lana lan errepikakor soil bihurtu zen, eta nekagarria zen erritmo geldiezina eta monotonoa zelako. Charles Chaplin aktore eta zuzendari ingelesak metodologia satirizatu zuen Modern Times (Garai modernoak) film klasikoan, eta, gaur egun, robot industrialek egiten dituzte lan horiek.

Produktu berdin-berdinen kantitate handiak seriean ekoizteko teknika haien prezioa murrizteko, pixkanaka balioa galtzen ari da, makineria industrialak, gero eta gehiago, ordenagailuek kontrolatzen dituzten neurrian, kateko-ekoizpen produktuen ezaugarriak kostu txikiz aldatzeko aukera ematen dute. Hori da, adibidez, jantzien mozketaren kasua, nahiz eta, gehienbat, jostunek, banakako josteko makinen laguntzaz, lanpostu finkoetan josten jarraitzen dituzten^[9].

Toyotismoa

Sakontzeko, irakurri: «Toyotismo»

Toyotismoak, izena Toyota automobil-fabrikatik datorkiona, haren sortzailea, fordismoaren ezaugarri negatiboak aldatzen ditu. Laneko malgutasunean, talde-lanaren sustapenean eta langileek produkzio-erabakietan parte hartzean oinarritzen da. Sargaien ikuspegitik, just-in-time sistemaren bidez, alferrikako inbentarioen mantentze-kostuak murrizten dira; sistema horretan, osagaiak fabrikaziorako behar diren unean hornitzen dira. Kate-ekoizpenari eusten dion arren, errepikapen-lan nekagarrienak ordezten ditu, hala nola txasisaren soldadura, robot industrialekin^[10].

Lanpostuen ordezkapena

Ekonomiak berrikuntza teknologikoek ezabatutako edo sortutako lan-postuak hautemateko duen tresnetako bat Wassily Leontief ekonomialariak garatutako sargai-produktu matrizea da (input-output eredu), eta haren erabilera zabaltzen hasi da gobernuetan^[11].​ Joera historikoa da lehen sektoreko sektore ekonomikoetan (nekazaritza, abeltzaintza, arrantza, basogintza) eta bigarren sektoreko (meatzaritza, industria, energia-sektorea eta eraikuntza) lanpostuak gutxitzea eta hirugarren sektorekoetan (garraioa, komunikazioak, zerbitzuak, merkataritza, turismoa, hezkuntza, finantzak, administrazioa, osasuna) areagotzea. Horrek esan nahi du gobernuek neurri azkarrak hartu behar dituztela langileak birkokatzeko, eta, horretarako, ezinbestekoa da aldez aurretik lan-trebakuntza izatea.

Publizitatea

Sakontzeko, irakurri: «Publizitate»

Produktu teknologiko gehienak irabazi-asmoekin egiten dira, eta haien publizitatea funtsezkoa da arrakastaz merkaturatzeko. Publizitatea —baliabide teknologikoak erabiltzen ditu, hala nola inprenta, irratia eta telebista— da ondasun-fabrikatzaileek eta zerbitzu-hornitzaileek beren produktuak kontsumitzaile potentzialei ezagutarazteko duten bide nagusia.

Idealki, publizitatearen funtzio teknikoa da produktuaren propietateak deskribatzea, interesdunek jakin dezaten zein ondo aseko dituen bere behar praktikoak eta bere kostua bere esku dagoen ala ez. Funtzio praktiko hori, argi eta garbi, produktu berritzaileen publizitatean agertzen da, eta produktu horien ezaugarriak ezagutaraztea ezinbestekoa da saldu ahal izateko. Hala ere, normalean, ez zaio erabiltzaileari jakinarazten tramankuluen gutxi gorabeherako iraupena edo mantentze-lanen denbora, ezta zerbitzuen erabileraren bigarren mailako kostuak ere, faktore horiek erabakigarriak baitira antzeko aukeren artean zentzuz aukeratzeko. Ez dute beren funtzio teknikoa betetzen, bereziki nolabaiteko plazera ematen duten substantzien publizitateak, hala nola zigarroak eta ardoa, baldin eta substantzia horiek luzaroan edo gehiegi kontsumitzeak askotariko arriskuak eragiten baditu. Hainbat herrialdetan, Ameriketako Estatu Batuetan eta Uruguain, adibidez, teknologia medikoetan eragiten duten kostu handiaren ondorioz, produktua kontsumitzeak dakartzan arriskuez ohartarazi behar izan zuten beren ontzietan. Hala ere, nahiz eta oharpena letra txikian eraman, produktu horiek ez dute inoiz aipatzen errealitatearen pertzepzioa aldatzeko duten funtzio teknikoa, beren mezuak kontsumoa plazerarekin, arrakastarekin eta prestigioarekin soilik lotzean zentratuz.

Kultura

Telekomunikazioen makrosektorearen egitura.

Kultura bakoitzak modu desberdinean banatzen ditu funtzioen burutzapena eta bere onuren gozamena. Teknologia berriak sartzeak giza funtzioak aldatzen eta ordezten dituen moduan, aldaketak, behar bezain orokorrak direnean, giza harremanak ere alda ditzake gizarte-ordena berri bat sortuz. Teknologiak eta kultura ez dira independenteak; sistema sozio-tekniko bereizezina osatzen dute. Kultura batean eskura dauden teknologiek haren antolatzeko modua baldintzatzen dute, eta kultura baten mundu-ikuskerak erabili nahi dituen teknologiak baldintzatzen ditu.

Zibilizazioaren jatorria liburuan, Vere Gordon Childe historiagileak zehatz-mehatz garatu du mendebaldeko kulturen bilakaera teknologikoaren eta sozialaren arteko lotura estua Historiaurreko hastapenetatik. Marshall McLuhanek gauza bera egin du Aro Garaikiderako telekomunikazioen teknologien eremu murritzenean^[12].

Ingurumena

Historiaurretik, gizakiak bere ezagutzak erabili ditu tresnak eta makinak fabrikatzeko, gurpiletik ordenagailura. Batzuek, orain, teknologia goraipatzen dute oparotasun ororen oinarri gisa, eta uste dute haren garapenari muga gutxi jarri beharko litzaizkiokeela. Beste batzuek ingurugiroari kalte handia egiten diola diote, eta kontrol zorrotzak ezartzeko deia egiten dute. Baina, egia esan, biak dira, eta bietako bat ere ez. Teknologiak aberastasuna ekarri du munduaren zati handi batera, baina planetari eta haren gaineko bizitzari egindako kaltearen tresna ere izan da. Baina, berez, neutrala da: onerako edo txarrerako, horren ondorioak guk egiten dugun erabileraren araberakoak dira^[13].

Azken 50 urteetan izandako aldaketa termikoa. NASAren Goddard Espazio Ikerketen Institutuaren arabera, 2014-2018ko batez besteko tenperatura globala 1951 eta 1980 arteko oinarrizko batez bestekoarekin alderatuta.

Ingurune naturalen gero eta gehiago ordezteaz gain (bereziki desiragarriak diren kasuetan natur parkeak eta natur erreserbak sortu behar izan direnak), haietatik materialak erauzteak edo giza erabilerak eragindako poluzioak itzultze-arazo zailak sortzen ditu. Erauzketa edo kutsadura horrek leheneratzeko edo birsortzeko ahalmen naturala gainditzen duenean, ondorioak oso larriak izan daitezke. Hona hemen adibide batzuk:

• Baso-soiltzea.
• Lurzoruen, uren eta atmosferaren kutsadura.
• Klima aldaketa.
• Ozono-geruza murriztea.
• Euri azidoak.
• Animalia- eta landare-espezieen desagertzea.
• Desertifikazioa nekazaritza- eta abeltzaintza-jardun desegokiak erabiltzeagatik.

Teknologiek ingurumenean eragiten dituzten ondorioak arindu daitezke obra batek egin aurretik izango dituen ingurumen-inpaktuak aztertuz, bai obra hori mendi baten magalean bidezidor txiki bat eraiki aurretik, bai paper fabrika handi bat ibai baten ondoan jarri aurretik. Herrialde askotan, azterketa horiek nahitaezkoak dira, eta bildu egin behar dira ingurune naturalean inpaktu negatiboak minimizatzeko (oso gutxitan ezaba daitezke erabat) eta inpaktu positiboak (baldin badaude) maximizatzeko (elur-jausiak edo uholdeak prebenitzeko obrak, adibidez).

Ingurumen-inpaktu negatiboak erabat ezabatzeko, ez da naturatik hartu behar, edo naturan sartu behar lehengoratzeko edo ezabatzeko gai direnak baino gehiago. Adibidez, zuhaitz bat mozten bada, gutxienez bat landatu behar da; ibai batera hondakin organikoak botaz gero, kopuruak ez du izan behar degradatzeko gaitasun naturala baino handiagoa. Horrek kostu gehigarri bat dakar, eta gizarteak ordaindu behar du gaur egun giza jardueren kanpo-kostuak direnak (hau da, eragileak ordaintzen ez dituen kostuak; adibidez, industria-kostuak beste pertsona batzuek ordaintzen dituzte) inpaktu negatiboaren erantzule diren jardueren barne-kostu bihurtuz. Bestela, gure ondorengoek konpondu beharko dituzten arazoak sortzen dira, denboraren joanean arazo konponezin bilakatzeko arrisku larriarekin.

Garapen jasangarri edo iraunkorraren kontzeptuak helburu apalagoak ditu, ziurrenik, lortu ezin den ingurumen-inpaktu nuluak baino. Egungo belaunaldien oinarrizko beharrak, ez luxuzkoak, asetzea da haien asmoa, etorkizuneko belaunaldiek berea egiteko duten gaitasunari modu atzeraezinean eragin gabe. Natura-baliabideak neurriz eta zentzuz erabiltzeaz gain, ingurumena zaintzeko eta babesteko berariaz diseinatutako teknologiak erabili behar dira.

Teknologia eta generoa

Zientzia, teknologia eta gizartea (ZTG) azterlanen helburu nagusia zientzia eta teknologiaren garapenak gizarteko arazoekin duten erlazioa aztertzea da. ZTG ikerketek ondorioztatzen dute zientziaren eta teknologiaren garapena ezin dela ulertu baldintzatzaile politiko, sozial, ekonomiko edo kulturaletatik kanpo.

Zientzia, teknologia eta generoari buruzko azterketek helburu politikoa partekatzen dute: praktika zientifikoan islatzen diren sexismoaren eta androzentrismoaren kontrako jarrera. Azterketa mota horiek –filosofia orokorrak, pentsamendu politikoak eta zientziaren filosofiak ezarritako bideei jarraituz– hainbat modu sofistikatuetan garatu dira, baina denek onartzen dute mugimendu feministaren bigarren olatuan dutela zoru komuna, 60ko eta 70eko hamarkadetako emakumearen askapen-mugimenduari lotutakoa^[14].

Zientziaren eta teknologiaren eztabaida feministaren alderdi politikoa gai horren jatorria edo garapen historikoa azaltzen duen edozein testutan agertzen da. Behin eta berriz errepikatzen den narrazioa bi ikuspegi ezberdin baina osagarrietatik jasotzen da. Alde batetik, zientzia eta teknologia munduko emakumeen kontakizuna ageri da, haien desberdintasunaren inguruko kontzientzia hartuz. Desberdintasun hori gutxiagotasun gisa ulertzen da, eta zientzia eta teknologian kopuru aldetik duten presentzia eskasean (zergatik hain gutxi? Alice Rossiren galdera da, zientziaren historiaren ikerketa feministako adar oso baten sortzailetzat aurkezten dena) zein emakumeak zientziara sartzea oztopatu eta haren azpiko “estatutu epistemikoa” betikotu duten oztopoetan. Ezinbesteko salaketa lanak dira zientzia eta teknologiaren historian isildutako eta ahaztutako emakumeen iruditegia berreskuratzea eta ikerketa enpirikoa eta emakumeak zientzia eta teknologiatik baztertzeari buruzko hausnarketa. Lan historiko-soziologiko horien osagarri dira neskak eta emakumeak zientzia eta teknologiaren hezkuntza curriculumean txertatzeko eta erreferente bihurtzeko ahalegin pedagogikoak. Bestetik, mugimendu politiko eta sozial desberdinetako emakume militanteen kontaketa ageri da: klase borrokan, ekologian, antimilitarismoan, eta abar. Hemen, konpromiso feminista eta bestelako konpromiso soziopolitikoak elkar-jartzea nahikoa ez dela ondorioztatzen dute, eta generoa analisi zientifiko-teknologiko kritikoetan aldagai esanguratsu gisa gehitzea balioan jartzen dute^[15].

Zientzia eta teknologiari buruzko eztabaida feminista zientzietan, emakumeen urritasunaren kontzientzia hartzetik hasten da, eta garrantzi epistemologikodun auziak ere hartzen doa, hau da, ezagutzaren aukera eta justifikazioari eta subjektu kognitiboaren rolari buruzkoak. Garapen historiko hori ez da gainditu den prozesua, diskriminazio azterketek funtsezko funtzioa betetzen jarraitzen baitute generoari eta jarduera zientifiko-teknologikoari buruzko analisi-espektroan.

Emakumeak debekatutako eremuetan integratzeko feminismoak hasieran zuen kezkak konpromiso argia du hezkuntzaren eraldaketarekin, zientziaren eta teknologiaren praktikarekin eta kudeaketarekin. Etorkizunari begira, ZTG agendaren helburu nagusienetako bat da^[16].

Garapen teknologikoaren mugarri historikoak

• Harrizko tresnak eta armak: Lehen hominidoek sortu zituzten duela 1.000.000 urte baino gehiago. Armen bidez, animalia basatien ehiza hobetu ahal izan zen. Tresnek animalien zatikatzea eta larru, hezur eta zuraren lanketa erraztu zituzten, gizakien bizimoduan lehen aldaketa esanguratsuak eraginez.
• Sua sortzea: Sua lehenagotik ere erabiltzen bazen ere, gizakiek sua haiek sortzearen lehen aztarna duela 200.000 urtekoa da. Suaren kontrolak hainbat abantaila ekarri zituen: animalia arriskutsuak uxatzea, egunaren argitasuna luzatu ahal izatea lanerako zein gizarte-harremanetarako, klima hotzagoa duten eremuetan bizi ahal izatea, janariak suaren bidez moldatzea, etab.
• Saskigintza: Ez da segurtasunez ezagutzen noiz sortu zen, baina buztingintza baino lehenagokoa dela uste da. Saskiak janariak eta objektu txikiak garraiatzeko lehen ontziak izan ziren.
• Buztingintza: K.a. 8000. urtearen inguruan sortu zen (Neolitoaren hasieran) Europan. Teknologia hori biziki baliagarri izan zen jariakinak gordetzeko. Gainera, buztingileen labeak ondoren sortuko ziren metal-galdaketarako oinarria izan ziren.
• Zerealen laborantza: K.a. 8500. urtearen inguruan sortu zen, Ilgora Emankorrean. Nekazaritzaren emankortasun handiak elikadurarako behar zen denbora murriztu zuen, eta erreserben biltegiratzea erraztu zuen, giza populazioaren emendioa eraginez. Nekazaritzak nomadismoa murriztu zuen, eta lehen hirien sorrera eragin zuen. Hirietan, lanaren gizarte-banaketa sortu zen, eta teknologien ugaritzea agertu zen.
• Kobrearen metalurgia: K.a. 7000. urtearen inguruan, gaur egun Turkia den eskualdean, Anatolia penintsulan.
• Ahuntz eta ardien etxekotzea: K.a. 7000. urtearen inguruan, Anatolia eta Persian. Animalien lehen hautespen artifizialak egin ziren, animaliengan gizakientzat egokienak ziren ezaugarriak atxiki eta hobetuz.
• Oihalgintza: Animalien zein landareen zuntzak erabiliz egindako lehen oihalak K.a. 5000. urtean sortu ziren Anatolian, Mediterraneoko sortaldean eta Egipton.
• Gurpildun orga: Mota horretako tramankulu baten lehen irudikapena K.a. 3500. urtearen ingurukoa da, eta Kaukasian sortu zen.
• Idazkera: K.a. 3300. urtean, Sumerren, idazkera kuneiformea sortu zen. Lehen idazkera hori biziki oinarrizkoa zen, eta zergen ordainketa kontrolatzeko eta inbentarioak egiteko erabili zen.

Idazkeraren asmakuntzak periodo historikoaren hasiera markatu du. Ondoren, informazioaren transmisiorako prozesu sistematikoak eta teknologien analisi arrazionalak azkartu egin zuen teknologiaren bilakaera.

• Zaldiaren etxekotzea: K.a. 3000. urtearen inguruan, Eurasiako estepetan.
• Beira fabrikazioa: Egipton K.a. 3000. urtean.
• Brontzearen metalurgia: gaur egun Thailandia den eremuan, K.a. 4500. urtearen inguruan.
• Abakoa: Txinan sortu zen K.a. 2650. urte inguruan.
• Burdinaren metalurgia: K.a 2300an sortu zen Indian eta Mesopotamian.
• Iparrorratza: Txinan asmatu zen 1160. urtean.
• Inprenta: 1447. urtean, Gutenbergek sortu zuen gaur egun ezagutzen den inprenta modernoa.
• Ehungailu automatikoa: 1725an asmatu zuen Basile Bouchon frantziarrak.
• Lurrun-makina: James Watt ingeniari eskoziarrak Thomas Newcomenek asmatutako lurrun-makina hobetu zuen 1765 eta 1784 urteen artean.
• Baztangaren aurkako txertoa: Edward Jennerrek asmatu zuen 1796an.
• Zeluloidea: Lehen plastiko artifiziala izan zen, eta John Wesley Hyatt kimikari estatubatuarrak asmatu zuen 1860an.
• Dinamoa: 1867an asmatu zuen Werner von Siemens alemaniarrak.
• Transistorea: 1948an asmatu zen.

Lanbide tekniko eta teknologikoak

• Argazkigintza
• Arkitektura
• Automobilgintza
• Bioteknologia
• Elektrizitatea
• Elektronika
• Nekazaritza
• Teknologia nuklearra
• Gizarte teknologia