КСРО әкімшілік бөлінісі
From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы аумағының жалпы ауданы 1991 жылғы тамыздағы жағдай бойынша 22,4 млн км² құрады.
.svg)
Жалпы құрылым
1977 жылғы КСРО Конституциясының 70-бабында[1]:
Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы - бұл ұлттардың еркін өзін-өзі анықтауы және тең құқылы Кеңестік Социалистік Республикалардың ерікті түрде бірігуі нәтижесінде, социалистік федерализм қағидасы негізінде құрылған біртұтас одақтық көп ұлтты мемлекет.
КСРО кеңес халқының мемлекеттік бірлігін бейнелейді, коммунизм құру мақсатында барлық ұлт пен халықтың басын біріктіреді.
Сонымен, Кеңес Одағы өз кезегінде әртүрлі әкімшілік-аумақтық бөліністерге ие одақтас Кеңес Социалистік Республикалардан тұрды.
Ірі республикалар облыстарға бөлінді. Латвия, Литва, Эстония, Молдавия және Армения КСР-інде 1985 жылға қарай облыстық бөлініс болмады.
РКФСР құрамына өлкелер, ал өлкелер - автономиялы облыстар кірді. РКФСР облыстары мен өлкелеріне ұлттық өңірлер де кірді (кейін автономиялы өңірлер деп аталды).
Кейбір одақтас республикаларға (РКФСР, Украин КСР, Грузин КСР, Әзірбайжан КСР, Өзбек КСР, Тәжік КСР) Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикалар (АКСР) және автономиялы облыстар кірді.
Жоғарыда аталған әкімшілік-аумақтық бірліктердің барлығы облыстық, өлкелік және республикалық бағыныстағы қалалар мен аудандарға бөлінді.
Remove ads
Одақтас Кеңестік Социалистік Республикалар
КСРО құрамына:
- КСРО құру туралы келісімшарт бойынша (1922 жылы 30 желтоқсан) — РКФСР, Украин КСР, Беларус КСР, Күнгей Кавказ Социалистік Федерациялық Кеңес Республикасы;
- 1925 жылы — Өзбек КСР, Түрікмен КСР (РКФСР құрамына кірген Түркістан АКСР, өз уақытында РКФСР құрамына кірмеген бұрынғы Хиуа хандығы мен Бұхара әмірлігі аумағында құрылған Бұхара ХКР және Хорезм ХКР);
- 1929 жылы — Тәжік КСР (Өзбек КСР құрамына кірген Тәжік АКСР құрылған);
- 1936 жылы — Қазақ КСР, Қырғыз КСР (РКФСР құрамына кірген Қазақ АКСР мен Қырғыз АСКР құрылған); Грузин КСР, Әзірбайжан КСР, Армян КСР (КСФКР құрамына кірді, сол жылы жойылды)
- 1940 жылы — Молдован КСР (Украин КСР құрамына кірген Молдава АКСР бөлігі және Румыния КСРО-ға берген жердің бір бөлігі), Латвия КСР, Литва КСР, Эстон КСР (бұрынғы тәуелсіз Латвия, Литва және Эстония) және Карело-Фин КСР (РКФСР құрамына кірген Автономиялы Карелия СКР және Кеңес-Фин соғысынан кейін қосылған жердің бір бөлігінен құрылған); УКСР құрамына Румыния берген жердің бір бөлігінен құрылған Ақкерман облысы (сол жылы Измаил деп өзгертілді) және Черновцы облысы кірді.
- 1944 жылы — Тыва АО (оған дейін - тәуелсіз Тыва Халық Республикасы) РКФСР құрамына кірді.
- 1945 жылы — Калининград облысы (оған дейін Шығыс Пруссияның бөлігі болған) РКФСР құрамына кірді, ал Чехословакия берген Закарпат облысы УКСР құрамына кірді.
- 1946 жылы — Екінші дүниежүзілік соғыстың нәтижесінде Жапонияға тиесілі Сахалин және Курил аралдарының оңтүстік бөлігі РКФСР құрамына енді.
- 1956 жылы Карело-Фин КСР жойылып, оның аумағы қайтадан Карелия АКСР ретінде РКФСР құрамына кірді.
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
;_Flag_of_Kazakhstan_(1991%E2%80%931992).svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Remove ads
| № | Кеңес республикасы | Ауданы (км²) |
Тұрғыны 1926 |
Астанасы | Құрамы |
| 1 | .svg){kind=small} Беларус КСР (БКСР) |
150 000 | 4 983 240 | Минск | 12 округ |
| 2 |  Күнгей Кавказ СФКР (КСФКР) |
186 100 | 5 861 600 | Тбилиси | 3 одақтас республика, 1 шартты республика, 2 автономиялы республика, 2 автономиялы облыс |
| 3 | .svg){kind=small} РКФСР |
19 946 900 | 100 623 000 | Мәскеу | |
| 4 | ;_Flag_of_Turkmenistan_(1991%E2%80%931992).svg){kind=small} Түрікмен КСР (ТүрКСР) |
488 100 | 998 000 | Полторацк | |
| 5 |  Өзбек КСР (ӨКСР) |
425 600 | 5 270 200 | Самарқан | 1 автономиялы республика |
| 6 | .svg){kind=small} Украин КСР (УКСР) |
452 000 | 29 018 187 | Харьков | 40 округ |
 Барлығы |
21 648 700 | 147 013 600 | Мәскеу | 6 КСРО республикасы, 4 республика, 12 автономиялы республика, 14 автономиялы облыс |
| № | Кеңес республикасы | Ауданы (км²) |
Тұрғыны 1939 |
Астанасы | Құрамы |
| 1 | .svg){kind=small} Әзірбайжан КСР |
86 600 | 3 205 150 | Баку | 1 автономиялы республика, 1 автономиялы округ |
| 2 | .png){kind=small} Армян КСР |
29 800 | 1 282 338 | Ереван | |
| 3 | .svg){kind=small} Беларус КСР |
150 000 | 5 568 994 | Минск | 5 облыс |
| 4 | .svg){kind=small} Грузин КСР |
69 700 | 3 540 023 | Тбилиси | 2 автономиялы республика, 1 автономиялы облыс |
| 5 | .svg){kind=small} Қазақ КСР |
2 717 300 | 6 151 102 | Алматы | 11 облыс |
| 6 | ;_Flag_of_Kyrgyzstan_(1991%E2%80%931992).svg){kind=small} Қырғыз КСР |
198 500 | 1 458 213 | Фрунзе | 5 облыс |
| 7 | .svg){kind=small} РКФСР |
17 040 000 | 109 397 463 | Мәскеу | 17 автономиялы республика, 6 автономиялы облыс, 7 ұлттық округ, 6 өлке, 35 облыс |
| 8 | ,_Flag_of_Tajikistan_(1991%E2%80%931992).svg){kind=small} Тәжік КСР |
143 100 | 1 484 440 | Сталинабад | 1 автономиялы облыс, 4 облыс |
| 9 | Түрікмен КСР |
488 100 | 1 251 883 | Ашхабад | 5 облыс |
| 10 |  Өзбек КСР |
447 400 | 6 217 269 | Ташкент | 1 автономиялы республика, 5 облыс |
| 11 | .svg){kind=small} Украин КСР |
452 000 | 30 946 218 | Киев | 1 автономиялы республика, 15 облыс |
.svg){kind=small} Барлығы |
21 822 500 | 170 557 093 | Мәскеу | 11 республика, 20 АКСР, 8 автономиялы облыс, 7 ұлттық округ, 6 өлке, 86 облыс |
Remove ads
Remove ads
- 1967
- 18 желтоқсанда Өзбекстан КСР Наманған облысы Ферғана мен Әндіжан облыстарының бөлігінен қалпына келтірілді,
- 23 желтоқсанда Қазақ КСР Талдықорған облысы Алматы облысынан қалпына келтірілді,
- 1970
- 23 қарашада Қазақ КСР құрамында Қостанай және Целиноград облыстарының бөліктерінен Торғай облысы (орталығы - Арқалық) құрылды,
- 11 желтоқсанда Қырғыз КСР-нің құрамында республикалық бағынышты аймақтардан Нарын облысы құрылып (бұрынғы Тянь-Шань облысының аудандарынан, 1932-1962 жж.), республикалық бағыныстағы аймақтардан Ыстықкөл облысы (орталығы - Пржевальск) қалпына келтірілді.
- 14 желтоқсанда Түрікмен КСР үш облысы: Мары облысы, Ташауыз облысы және Шаржау облысы қалпына келтірілді,
- 23 желтоқсанда Тәжік КСР Ленинабад облысы қалпына келтірілді,
- 1971 жылы Өзбек КСР Сырдария облысының үш ауданы Қазақ КСР Шымкент облысының құрамына кірді,
- 1973
- 20 наурызда Қазақ КСР құрамында екі облыс құрылды: Жезқазған облысы (Қарағандының бөліктерінен) және Маңғыстау облысы (орталығы - Шевченко, Гурьев облысы бөліктерінен),
- 27 желтоқсанда Түрікмен КСР екі облысы қалпына келтірілді: республикалық бағыныстағы аудандардан Ашхабад облысы және Красноводск облысы,
- 29 желтоқсанда Самарқан және Сырдария облыстарының бөліктерінен Өзбек КСР Жызақ облысы (орталығы - Жызақ) құрылды, Тәжік КСР республикалық бағынышты аудандардан Күләб облысы қалпына келтірілді,
- 1977 жылы Тәжік КСР республикалық бағыныстағы аудандардан Қорғантөбе облысы қалпына келтірілді,
- 1980
- 3 қыркүйекте Қырғыз КСР құрамында Талас облысы қалпына келтірілді,
- 1982
- 20 сәуірде Өзбек КСР құрамында Бұхара облысының бөліктерінен Науаи облысы (орталығы - Науаи) құрылды,
- 1988 - Орталық Азияның одақтас республикаларының кейбір облыстары таратылды:
- маусымда Қазақ КСР Маңғыстау облысы (Гурьевке), Торғай облысы (Целиноград пен Қостанайға) таратылды,
- тамызда Түркімен КСР Ашхабад облысы және Красноводск облысы таратылды,
- қыркүйекте Өзбек КСР Жызақ облысы (Сырдарияға, Гүлістанның орнына жаңа орталық - Жызақ болды), Науаи облысы (Самарқанға) таратылды, Тәжік КСР Күләб облысы, Қорғантөбе облысы және Нүрек қаласы жаңа Хатлон облысына айналдырылды,
- 5 қазанда Қырғыз КСР Талас облысы (Тоқтығұл ауданы мен Қаракөл қаласы Ош облысына, ал басқа аудандар - тікелей республикалық бағынысқа берілді), Нарын облысы (Қырғыз КСР Ош пен Ыстықкөл облыстары арасында бөлінді) таратылды,
- 1989 жылы Өзбек КСР Самарқан облысының бес ауданы және Науаи қаласы Бұхара облысының құрамына өтті,
- 1990 жылы алдыңғы 1988 жылы тоқтатылған кейбір облыстарды қалпына келтіру:
- наурызда Жызақ облысы қалпына келтірілді (Сырдария облысының жаңа орталығы - Гүлістан қаласы),
- тамызда Қазақ КСР Торғай облысы, Тәжік КСР Күләб облысы және Қорғантөбе облысы қалпына келтірілді.
Remove ads
Remove ads
1991 жылы 24 мамырда РКФСР Конституциясына Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикалардың атаулары бойынша түзетулер қабылданды - олардан «автономды» деген сөз алынып «РСФСР құрамында» қосылды[3].
1977 жылғы КСРО Конституциясына сәйкес одақтас республикалар үшін сецессия құқығына қарамастан, бұл құрылымдар Ресейден шыға алмады, өйткені олардың РКФСР орналасқан жері тікелей көрсетілген, конституциясы одан шығуға құқық бермеген. Алайда олар ТМО кіруге дайындалып жатты. РСФСР барлық республикалары егемендік, ал кейбіреулері - тәуелсіздік жариялады.
1991 жылы 20 қаңтарда Қырым облысында КСРО тарихындағы алғашқы плебисцит — Қырым АКСР қалпына келтіру мәселесі бойынша референдум өтті.
Қалалық және аудандық референдум комиссияларының ұсынылған хаттамалары негізінде облыстық (орталық) комиссия дауыс беруге қатысқан азаматтар саны 1 441 019 адамды құрады, бұл тізімге енгізілгендердің 81,37% құрайды. КСРО-ның субъектісі және Одақтық келісімге қатысушы ретінде Қырым Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасын қалпына келтіру үшін берілген дауыстар саны 1 343 855 немесе қатысқандардың 93,26% құрады.
1991 жылы 12 ақпанда Украин КСР Жоғарғы Кеңесі «Қырым Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасын қалпына келтіру туралы» Заң қабылдады. Осы заңға сәйкес, Қырым АКСР аумағында халық депутаттарының Қырым облыстық кеңесі уақытша (Қырым АКСР Конституциясы қабылданғанға дейін және мемлекеттік биліктің конституциялық органдары құрылғанға дейін) мемлекеттік биліктің жоғарғы органы болып танылды. 1991 жылы 22 наурызда Халық депутаттарының Қырым облыстық кеңесі Қырым Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасының Жоғарғы Кеңесі болып өзгертілді және оған Қырым Конституциясын әзірлеу тапсырылды. 4 айдан кейін, 19 маусымда, қалпына келтірілген автономияның қалпына келуі жайлы 1978 жылғы Украин КСР Конституциясы енгізілді.
Remove ads
1991 жылы 6 қыркүйекте КСРО Конституциясында қарастырылмаған КСРО Мемлекеттік Кеңесі Латвия, Литва және Эстонияның тәуелсіздігін мойындады. Бұл ретте КСРО 1990 жылғы 3 сәуірдегі «Одақтас республиканың КСРО-дан шығуына байланысты мәселелерді шешу тәртібі туралы» заңында белгіленген процедуралар жүргізілмеді.
Республикааралық аумақтық табыстаулар
КСРО құрылғаннан бастап белгілі бір себептермен кейбір аумақтар бір одақтас республикадан екіншісіне берілді.
- УКСР → РКФСР
- 1924 тамыз: Донецк губерниясының Шахтин және Таганрог округтарының бөліктері
- РКФСР → УКСР
- 1924 жылы: Дон облысы, Луганск станицасы
- 1925 жылы 16 қазанда: Курск губерниясының Путивл уезі (бірде-бір болыссыз) және Грайворонский мен Белгородский уездерінен бір болыс.
- 1926 жылы 1 сәуірде: Гомел губерниясы Семеновская болысы және Воронеж губерниясы Троицкая болысы.
- 1944 жылы 5 қарашада: Ростов облысы Красногвардейский ауданының Дарино-Ермаковский кеңесі (КСРО ЖК Төралқасының Жарлығы)
- 1954 жылы 26 сәуірде: Қырым облысы (КСРО Заңы)
- РКФСР → БКСР
- 1924 жылы наурызда: Витебск, Гомел және Смоленск губернияларының бөліктері
- 1926 жылы желтоқсанда: Гомел губерниясының жартысы
- 1964 жылы 17 қарашада: Смоленск облысы Мзыкинский ауылдық кеңесі аумағының бөлігі (КСРО ЖК Төралқасының Жарлығы)
- РКФСР → ҚазКСР
- 1939 жылы 11 қарашада: Челябі облысының Веринский, Надеждинский, Михайловский, Константиновский және Георгиевский ауылдық кеңестері (КСРО ЖК Төралқасының Жарлығы)
- 1940 жылы 19 ақпанда: Адамовск ауданы мен Чкаловск облысының Красноярск ауылдық кеңесі аумағының бір бөлігі (КСРО ЖК Төралқасының Жарлығы)
- ҚазКСР → РКФСР
- 1939 жылы 11 қарашада: Ақтөбе облысы Степной ауданы аумағының бір бөлігі (КСРО ЖК Төралқасының Жарлығы)
- 1956 жылы 20 сәуірде: Жәнібек ауданының оңтүстік бөлігі (КСРО ЖК Төралқасының Жарлығы)
- 1965 жылы 6 желтоқсанда: Қостанай облысы Комсомольск ауданы аумағының бір бөлігі (КСРО ЖК Төралқасының Жарлығы)
- РКФСР → ГКСР
- 1943 жылы 12 наурызда: Қарашай АО оңтүстік бөлігі (1955 жылы 14 наурызда қайтарылды)
- 1944 жылы 22 наурызда: Грозненск округінің оңтүстік бөлігі (1957 жылы 11 қаңтарда қайтарылды)
- КФКСР → РКФСР
- 1944 жылы 24 қарашада: Выборгский, Кексголмский, Яскин аудандары
- 1955 жылы 24 ақпанда: Куолярьви ауылы
- РКФСР → ЭКСР
- 1957 жылы 31 қазанда: Подмогилье және Пердага ауылдары
- ЭКСР → РКФСР
- 1944 жылы 23 тамызда: Печора уезі
- 1946 жылы 19 қазанда: Нарва өзенінің шығысқа дейінгі аумақ (КСРО ЖК Төралқасының Жарлығы)
- 1957 жылы 31 қазанда: Печора теміржол торабы
- ЛатКСР → РКФСР
- 1944 жылы 23 тамызда: Абрена ауданы аумағының 1/3 бөлігі
- ҚазКСР → ӨКСР
- 1956 жылы 13 ақпанда: Бостандық ауданы және Мырзашөл жерінің бөліктері (КСРО ЖК Төралқасының Жарлығы)
- 1963 жылы 19 қыркүйекте: Шымкент және Қызылорда облыстарының бөліктері
- ӨКСР → ҚазКСР
- 1971 жылы 28 маусымда: Сырдария облысының Жетісай, Киров және Мақтаарал аудандары
- ӨКСР → ТКСР
- 1936 жылы 27 сәуірде: Нишан және Талимаржан кеңшарлары аймағындағы шекаралық өзгерістер (КСРО Орталық Атқару Комитетінің қаулысы)
- ӨКСР → ТәжКСР
- 1953 жылы 8 қыркүйекте: Далверзин даласы мен Ашт ауданы аймағындағы шекара өзгерістері (КСРО ЖК Төралқасының Жарлығы)
Тағы қараңыз
- КСРО одақтас республикаларының тізімі
- КСРО жойылған және қайта аталған аймақтарының тізімі
- КСРО әкімшілік-аумақтық бөлініс реформасы (1962-1963)
- КСРО ұлттық-аумақтық бөлініс
- КСР Одағындағы латындандыру
- Жергіліктендіру
Дереккөздер
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads