Świstak

Świstak^[10] (Marmota) – rodzaj ssaków z podrodziny afrowiórek (Xerinae) w obrębie rodziny wiewiórkowatych (Sciuridae). Rodzaj Marmota powstał w Ameryce Północnej. Przypuszcza się, że gatunkiem najbardziej podobnym do formy wyjściowej jest Marmota olympus. Polskie nazwy zwyczajowe większości gatunków nawiązują do dźwięków, jakie zwierzęta te wydają nawołując się lub w chwili zagrożenia (świstak, świszcz).

Świstak

Marmota
Blumenbach, 1779[1]
Świstak alpejski (M. marmota)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	gryzonie
Podrząd	wiewiórkokształtne
Rodzina	wiewiórkowate
Podrodzina	afrowiórki
Plemię	świstaki
Rodzaj	świstak
Typ nomenklatoryczny
Marmota alpina Blumenbach, 1779 (= Mus marmota Linnaeus, 1758)
Synonimy
Marmota[a] Frisch, 1775[3] Arctomys von Schreber, 1780[4] Lagomys[b] Storr, 1780[5] Lipura Illiger, 1811[6] Stereodectes Cope, 1869[7] Marmotops Pocock, 1922[8] Petromarmota Steppan, Akhverdyan, Lyapunova, D.G. Fraser, Vorontsov, R.S. Hoffmann & M.J. Braun, 1999[9]
Podrodzaje i gatunki
2 podrodzaje i 26 gatunków (w tym 11 wymarłych) – zobacz opis w tekście

Rozmieszczenie geograficzne

Przedstawiciele rodzaju Marmota zamieszkują Amerykę Północną, Europę i Azję^[11][12][13]. Znaczna część to zwierzęta typowo górskie.

Charakterystyka

Długość ciała (bez ogona) 360–750 mm, długość ogona 100–250 mm; masa ciała 1,6–11 kg^[12][14]. Sierść jest gruba, szorstka, w różnych odcieniach brązu i szarości. Sylwetka krępa, uszy małe, kończyny krótkie, o silnych stopach przystosowanych do kopania w ziemi.

Systematyka

Rodzaj zdefiniował w 1779 roku niemiecki lekarz, przyrodnik, fizjolog i antroplolg Johann Friedrich Blumenbach w książce swojego autorstwa o tytule Podręcznik historii naturalnej: z miedziorytami^[1]. Blumenbach wymienił kilka gatunków – Mus lemmus Linnaeus, 1758, Mus cricetus Linnaeus, 1758, Marmota alpina Blumenbach, 1779 (= Mus marmota Linnaeus, 1758) i Mus citellus Linnaeus, 1766 – z których gatunkiem typowym jest (oryginalne oznaczenie) Marmota alpina Blumenbach, 1779 (= Mus marmota Linnaeus, 1758) (świstak alpejski).

Etymologia

• Marmota: epitet gatunkowy Mus marmota Linnaeus, 1758; fr. marmotte ‘świstak’, od łac. Mus montis ‘mysz górska’^[15][16].
• Arctomys: gr. αρκτος arktos ‘niedźwiedź’; μυς mus, μυός muos ‘mysz’^[17]. Gatunek typowy: Schreber wymienił kilka gatunków – Arctomys bobac von Schreber, 1780 (= Mus bobak P.L.S. Müller, 1776), Mus marmota Linnaeus, 1758, Mus monax Linnaeus, 1758, Mus empetra Pallas, 1779 (= Mus monax Linnaeus, 1758) i Mus citillus Pallas, 1779 – z których gatunkiem typowym jest Mus marmota Linnaeus, 1758.
• Lagomys: gr. λαγως lagōs ‘zając’; μυς mus, μυός muos ‘mysz’^[18].
• Lipura: gr. λειπω leipō ‘porzucić, zostawić’; ουρα oura ‘ogon’^[19]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Mus monax Linnaeus, 1758.
• Stereodectes: gr. στερεος stereos ‘mocny, solidny’; δηκτης dēktēs ‘gryzący’^[20]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Stereodectes tortus Cope, 1869 (= Mus monax Linnaeus, 1758).
• Marmotops: rodzaj Marmota Blumenbach, 1799; gr. ωψ ōps, ωπος ōpos ‘wygląd’^[21][8]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): Mus monax Linnaeus, 1758.
• Petromarmota: gr. πετρα petra ‘skała, klif’; rodzaj Marmota Blumenbach, 1799^[9]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): Arctomys flaviventer Audubon & Bachman, 1841.

Podział systematyczny

Do rodzaju należą następujące występujące współcześnie gatunki zgrupowane w dwóch podrodzajach^{[22][14][11][10]}:

Podrodzaj	Grafika	Gatunek	Autor i rok opisu	Nazwa zwyczajowa[10]	Podgatunki[12][11][14]	Rozmieszczenie geograficzne[12][11][14]	Podstawowe wymiary[12][14][c]	Status IUCN[23]
Petromarmota		Marmota caligata	(von Eschscholtz, 1829)	świstak siwy	3 podgatunki	zachodnia Kanada (Jukon, Terytoria Północno-Zachodnie, Kolumbia Brytyjska i Alberta) i Stany Zjednoczone (południowa Alaska, Waszyngton, Montana i Idaho)	DC: 45–60 cm DO: 17–25 cm MC: 3,6–9 kg	LC
Petromarmota		Marmota olympus	(C.H. Merriam, 1898)	świstak olimpijski	gatunek monotypowy	endemit Stanów Zjednoczonych: góry Olympic Mountains (zachodni Waszyngton); zakres wysokości: 30–1990 m n.p.m.	DC: 67–75 cm DO: 18–24 cm MC: 2,7–11 kg	LC
Petromarmota		Marmota vancouverensis	Swarth, 1911	świstak wyspowy	gatunek monotypowy	endemit Kanady: wyspa Vancouver; zakres wysokości: 1000–1500 m n.p.m.	DC: 66–69 cm DO: 19,3–22 cm MC: 3–7 kg	CR
Petromarmota		Marmota flaviventris	(Audubon & Bachman, 1841)	świstak żółtobrzuchy	10 podgatunków	południowo-zachodnia Kanada (południowa Kolumbia Brytyjska, południowa Alberta i południowo-zachodni Saskatchewan) i zachodnie Stany Zjednoczone (na południe do południowej Kalifornii i północnego Nowego Meksyku); zakres wysokości: około 2000 m n.p.m.	DC: 47–70 cm DO: 13–22 cm MC: 1,6–5,2 kg	LC
Marmota		Marmota monax	(Linnaeus, 1758)	świstak alaskański	9 podgatunków	południowa Kanada (na południe od granicy drzew) i Stany Zjednoczone (Alaska, na południe do północnego Idaho na zachodzie, do Arkansas i Alabamy na wschodzie)	DC: 42–66 cm DO: 10–15,5 cm MC: 3,4–4,1 kg	LC
Marmota		Marmota broweri	E.R. Hall & Gilmore, 1934	świstak amerykański	gatunek monotypowy	endemit Stanów Zjednoczonych: północna Alaska (Góry Brooksa od wybrzeża Morza Czukockiego do granicy między Alaską a Jukonem); być może Kanada; zakres wysokości: 1000–1200 m n.p.m.	DC: 54–65 cm DO: 13–18 cm MC: 2,5–4 kg	LC
Marmota		Marmota marmota	(Linnaeus, 1758)	świstak alpejski	2 podgatunki	Alpy i Tatry Wysokie; reintrodukowany w Karpatach, introdukowany w Pirenejach, Masywie Centralnym i Apenionach; zakres wysokości: 1200–3000 m n.p.m.	DC: 50–60 cm DO: 14–16,8 cm MC: 2,5–5 kg	LC
Marmota		Marmota caudata	(I. Geoffroy Saint-Hilaire, 1844)	świstak ogoniasty	3 podgatunki	południowo-wschodni Kazachstan, wschodni Uzbekistan, Kirgistan, Tadżykistan, zachodnia Chińska Republika Ludowa (zachodni Sinciang), Afganistan, północny Pakistan i północne Indie (Kaszmir); zakres wysokości: 3200–4850 m n.p.m.	DC: około 50 cm DO: około 18,2 cm MC: 3–5 kg	LC
Marmota		Marmota menzbieri	(Kashkarov, 1925)	świstak tienszański	2 podgatunki	zachodni Tienszan (Kazachstan, Kirgistan i Uzbekistan); zakres wysokości: 2000–3600 m n.p.m.	DC: około 49 cm DO: około 12 cm MC: 3–4 kg	VU
Marmota		Marmota baibacina	Kastschenko, 1899	świstak szary	2 podgatunki	Ałtaj i Tienszan w Rosji, zachodniej Mongolii, wschodnim Kazachstanie, Kirgistanie i zachodniej Chińskiej Republice Ludowej (Sinciang); zakres wysokości: do 4000 m n.p.m.	DC: 46–65 cm DO: 13–15,4 cm MC: 4,2–6,5 kg	LC
Marmota		Marmota kastschenkoi	Stroganov & Yudin, 1956		gatunek monotypowy	endemit Rosji: na południe od Nowosybirska, Kemerowa i Tomska w południowo-środkowej Syberii	DC: 49–64 cm DO: 12,4–20 cm MC: 3–9 kg	NE
Marmota		Marmota bobak	(P.L.S. Müller, 1776)	świstak stepowy	3 podgatunki	rozłącznie od wschodniej Ukrainy przez południową Rosję do Kazachstanu; introdukowany na Kaukazie (Dagestan, Rosja)	DC: 49–57 cm DO: 10,6–13 cm MC: około 5,7 kg	LC
Marmota		Marmota camtschatica	(Pallas, 1811)	świstak czarnogłowy	3 podgatunki	endemit Rosji: od jeziora Bajkał i Jakucji na wschód do półwyspów Czukockiego i Kamczatki oraz Morza Ochockiego	DC: 46–53 cm DO: około 16,5 cm MC: 2,9–5 kg	LC
Marmota		Marmota sibirica	(Radde, 1862)	świstak syberyjski	2 podgatunki	Mongolia, północno-wschodnia Chińska Republika Ludowa (Mongolia Zewnętrzna i Heilongjiang) i przyległa południowa Syberia (Rosja); zakres wysokości: 0–3800 m n.p.m.	DC: 36–49 cm DO: 11,2–12 cm MC: 5–8 kg	EN
Marmota		Marmota himalayana	(B.H. Hodgson, 1841)	świstak himalajski	2 podgatunki	Himalaje i Wyżyna Tybetańska w południowo-wschodnim Tadżykistanie, północnym Pakistanie, północnych Indiach, Nepalu, Bhutanie i Chińskiej Republice Ludowej; granice zasięgu niepewne; zakres wysokości: do 5670 m n.p.m.	DC: 46–65 cm DO: 12,5–15 cm MC: 4–9,2 kg	LC

Kategorie IUCN:  LC  – gatunek najmniejszej troski,  VU  – gatunek narażony,  EN  – gatunek zagrożony,  CR  – gatunek krytycznie zagrożony;  NE  – gatunki niepoddane jeszcze ocenie.

Opisano również gatunki wymarłe:

• Marmota arizonae Hay, 1921^[24] (Ameryka Północna; plejstocen)
• Marmota arrodens Hay, 1921^[25] (Ameryka Północna; plejstocen)
• Marmota complicidens (Yang Zhongjian, 1934)^[26] (Azja; plejstocen)
• Marmota korthi Kelly, 2000^[27] (Ameryka Północna; miocen)
• Marmota longipes Vekua, 1959^[28] (Azja; plejstocen)
• Marmota mantchurica Tokunaga & Naora, 1939^[29] (Azja; plejstocen)
• Marmota minor (L. Kellogg, 1910)^[30] (Ameryka Północna; pliocen)
• Marmota parva Qiu Zhanxiang, Deng Tao & Wang Banyue, 2004^[31] (Azja; plejstocen)
• Marmota primigenia (Kaup, 1839)^[32] (Europa; plejstocen)
• Marmota tologoica Ivanyev, 1966^[33] (Azja; pliocen)
• Marmota vetus (Marsh, 1871)^[34] (Ameryka Północna; miocen lub pliocen).

Uwagi

1. Książka Frisch została odrzucona na mocy uprawnień ICZN do celów nomenklatorycznych ze względu na niekonsekwentne stosowanie nazewnictwa binominalnego^[2].
2. Nowa nazwa dla Arctomys von Schreber, 1780.
3. DC – długość ciała; DO – długość ogona; MC – masa ciała