Partenium ambrozjowate

Partenium ambrozjowate^[4][5][6] (Parthenium hysterophorus L.) – gatunek roślin należący do rodziny astrowatych. Pochodzi z Ameryki Północnej i Południowej, ale rozprzestrzeniony został w wielu obszarach, zwłaszcza w strefie międzyzwrotnikowej. Na terenie dzisiejszej Polski odnotowany jako przejściowo zawleczony w Szczecinie^[6] w 1938^[7] (w polskiej florze ma status niezadomowionego efemerofita)^[7].

Partenium ambrozjowate

Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	astrowce
Rodzina	astrowate
Podrodzina	Asteroideae
Rodzaj	partenium
Gatunek	partenium ambrozjowate
Nazwa systematyczna
Parthenium hysterophorus L. Sp. Pl. 988 1753[3]
Synonimy
Argyrochaeta bipinnatifida Cav. Argyrochaeta parviflora Cav. Echetrosis pentasperma Phil. Parthenium glomeratum Rollins Parthenium lobatum Buckley Parthenium pinnatifidum Stokes[3]

Rośliny tego gatunku zawierają toksyczny lakton – parteninę powodujący silne dermatozy^[8], katar sienny i astmę^[9]. Ich pyłek utrudnia zapylenie i zawiązywanie owoców innych gatunków^[8] (w tym użytkowych), a ich nektar służy jako pożywienie roznoszącym malarię samicom widliszka^[9]. Rośliny te bardzo silnie zachwaszczają uprawy i są bardzo trudne do zwalczania^[10].

Rośliny te są też wykorzystywane jako lecznicze oraz do fitoremediacji gleb w związku z wiązaniem przez nie niklu i kadmu. Mogą być także stosowane jako bioherbicyd^[11].

Rozmieszczenie geograficzne

Gatunek występuje na rozległych obszarach Ameryki Północnej i Południowej, od środkowej i wschodniej części USA po Argentynę^[12]. Pospolity jest zwłaszcza w Meksyku, na Antylach, w Ameryce Centralnej i w północnej części Ameryki Południowej (po Brazylię)^[10]. Do Europy roślina ta zawlekana była tylko przejściowo. Odnotowana została w 1938 roku w Szczecinie^[6][7] oraz w latach 90. XX wieku w belgijskich portach w Roeselare i Gandawie^[12]. Partenium to rozprzestrzenione zostało we wschodniej i południowej Afryce, w południowej i wschodniej Azji oraz w Australii, gdzie było zawlekane głównie w latach 50., 60. i 70. XX wieku wraz z zanieczyszczonymi ziarnami zbóż z Ameryki Północnej^[12]. W wielu miejscach zajmuje ogromne obszary, np. tylko w Indiach zachwaszczone tym gatunkiem w pierwszej dekadzie XXI wieku były ponad 2 miliony ha upraw^[11].

Gatunek ujęty jest na liście inwazyjnych gatunków obcych uznanych za stwarzające zagrożenie dla Unii Europejskiej^[13][14].

Morfologia

Pokrój

Rośliny zielne (z wiekiem u nasady nieco drewniejące) o pędach szaro- lub sinawozielonych^[12], osiągające zwykle od 30 do ponad 120 cm wysokości^[15]. W zależności od warunków siedliskowych czasem wyrastają jednak tylko na 10 cm^[15] lub ponad 200 cm^[10]. Mają głęboki korzeń palowy^[12].

Liście

Skrętoległe. Blaszki osiągające 3–18 cm długości i 1–9 cm szerokości w ogólnym zarysie jajowate do eliptycznych, dwukrotnie pierzasto klapowane z odcinkami lancetowatymi do równowąskich o długości do 5 cm i szerokości do 1,5 cm. Szorstkie^[15].

Kwiaty

Zebrane w główkowate kwiatostany osiągające 4 mm średnicy^[12] osadzone na szypułkach zwykle do 1 cm długości^[15], tworzące kwiatostany złożone mające postać baldachogrona^[15]. Średnio na każdej roślinie powstaje 810 koszyczków^[10]. Listki tworzące okrywy koszyczków długości 2 do 4 mm, zewnętrzne lancetowate, wewnętrzne jajowate do kolistych. Kwiaty żeńskie (brzeżne) w liczbie 5–6, z rurkowatymi koronami zakończonymi łatkami nerkowatymi do kolistych o długości do 1 mm. Kwiaty męskie w liczbie od kilkunastu do 30^[15]. Korony mają barwę kremowobiałą^[12].

Owoce

Niełupki gładkie, czarne^[10], jajowate osiągające ok. 2 mm długości, z jajowatymi lub trójkątnymi przydatkami o długości do 1 mm powstającymi z kielicha^[15]. Średnio jedna roślina produkuje ok. 15 tys. nasion, a silniej rosnące nawet ponad 100 tys.^[12]

Biologia i ekologia

Partenium ambrozjowate na przydrożach i w zbiorowiskach trawiastych na Hawajach

Partenium ambrozjowate w indyjskim lesie

Roślina jednoroczna kwitnąca od marca do listopada^[15]. W obszarze pierwotnego zasięgu jest gatunkiem pionierskim^[12], zasiedlającym miejsca zaburzone^[15][12], brzegi rzek^[12]. Jako chwast rośnie w różnorodnych uprawach, w sadach, w winnicach oraz w zbiorowiskach trawiastych^[10][12]. Jest popularnym chwastem w ogrodach warzywnych i przydomowych oraz na plantacjach^[11] m.in. cytrusów, kawy, bananów^[10]. W obszarach, na których jest gatunkiem inwazyjnym wnika także do widnych lasów, zbiorowisk na terenach zalewowych i nadbrzeżnych^[11]. Rozprzestrzenia się wzdłuż przydroży i terenów kolejowych^[12].

Rozwija się na bardzo różnych glebach – neutralnych, kwaśnych^[10] i alkalicznych^[12]. Najlepiej rośnie na obszarach, gdzie roczna suma opadów przekracza 500 mm^[12].

Zdolność do kiełkowania ma ok. 85% nasion i przynajmniej część zachowuje ją przez co najmniej 10 lat. Rośliny kwitną po 4–8 tygodniach od skiełkowania i sukcesywnie rozwijają kolejne koszyczki aż do zabicia rośliny przez mrozy lub suszę. W odpowiednich warunkach klimatycznych roślina może w ciągu roku wydać dwa lub trzy pokolenia^[12].

Roślina jest niewrażliwa na szereg popularnych herbicydów i w efekcie bardzo silnie zachwaszcza pola, gdzie są one stosowane (nie ma konkurencji innych gatunków)^[10].

Wpływ na inne gatunki roślin

Partenium ambrozjowate oddziałuje silnie allelopatycznie (ogranicza kiełkowanie i rozwój) na okoliczne rośliny zarówno przez substancje uwalniane z korzeni do gleby, jak i poprzez rozkładające się na powierzchni gleby szczątki oraz spalone suche pędy^[11]. Pyłek tego gatunku utrudnia zapylenie i zawiązywanie owoców innych roślin, w tym użytkowych^[8] (np. pomidorów, fasoli i bakłażanów)^[9].

Wkroczenie tego gatunku do niektórych formacji roślinnych powoduje drastyczne zmiany i spadek zróżnicowania gatunkowego udokumentowany np. w zbiorowiskach trawiastych w Nepalu czy Australii, gdzie w efekcie obniżył o 90% produktywność pastwisk^[11].

Wpływ na zdrowie ludzi i zwierząt

Rośliny tego gatunku zawierają toksyczny lakton – parteninę – powodujący silne dermatozy (rumień, pęcherze^[11]) w przypadku kontaktu bezpośredniego^[8][11] oraz katar sienny, astmę^[9][11] i stany zapalne oczu w wyniku kontaktu z pyłkiem^[11]. Rośliny te powodować też mogą biegunkę, bezdech i zadławienia^[11]. W przypadku osób silnie uczulonych reakcja alergiczna kończy się śmiercią^[8][16].

Ziele w przypadku spożycia powoduje zatrucie u bydła i owiec. Mięso i mleko takich zwierząt traci na jakości i w zasadzie nie nadaje się do spożycia^[11].

W przypadku roznoszących malarię widliszków Anopheles okazało się, że nektar tego gatunku nie tylko nie szkodzi, ale wykorzystywany jest jako pożywienie przez samice w okresie, gdy nie mają dostępu do krwi. Komary żywiące się nektarem tego gatunku gromadzą większe rezerwy tłuszczów niż w przypadku wykorzystania innych roślin, co wpływać może korzystnie m.in. na ich zdolności reprodukcyjne^[9].