Starzec

Starzec (Senecio L.) – rodzaj roślin z rodziny astrowatych. Należy do rodzajów o największej liczbie gatunków – liczy ich od ok. 1 do 1,5 tysiąca^[4][5]. Ujęcie taksonomiczne rodzaju uległo istotnemu przekształceniu po zastosowaniu metod molekularnych w analizach filogenetycznych na początku XXI wieku – liczne gatunki z tego rodzaju przeniesione zostały do odrębnych (np. Jacobaea i Tephroseris). Rośliny te występują na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy^[6][5].

Ten artykuł dotyczy rośliny. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Starzec

Morfologia (Senecio viscosus i S. sylvaticus)
Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	astrowce
Rodzina	astrowate
Podrodzina	Asteroideae
Rodzaj	starzec
Nazwa systematyczna
Senecio L. Sp. Pl. 866. 1753
Typ nomenklatoryczny
Senecio vulgaris L.[3]

Starzec wiosenny

Starzec zwyczajny

Starzec jajowaty

Nazwa naukowa rodzaju utworzona została z łacińskiego słowa senex oznaczającego „starca” ze względu na szare lub białawe włoski puchu kielichowego^[7].

Rozmieszczenie geograficzne

Zasięg rodzaju obejmuje wszystkie kontynenty z wyjątkiem Antarktydy. Większość gatunków rośnie w klimacie ciepłym, subtropikalnym i w tropikach na obszarach górskich^[4]. Centra największego zróżnicowania to Ameryka Południowa, gdzie rośnie ok. 500 gatunków oraz Afryka, gdzie rośnie ok. 350 gatunków, z czego 110 w Południowej Afryce^[8]. Rośliny te są mniej zróżnicowane na terenach nizinnych w tropikach i na obszarach okołobiegunowych, brak ich też zupełnie lub występują tylko jako introdukowane w północno-wschodniej części Ameryki Północnej i takiej samej części Azji. Nie występują też w Amazonii, na Borneo i na części obszarów w zachodniej Afryce równikowej^[5].

Gatunki flory Polski

W tradycyjnym, szerokim ujęciu rodzaju, jest on reprezentowany w Polsce przez 27 gatunków^[9]. W wąskim ujęciu rodzaj reprezentowany jest przez 11 gatunków^[5]. Pierwsza nazwa naukowa według listy krajowej^[9], druga – obowiązująca według bazy taksonomicznej Plants of the World online (jeśli jest inna)^[5]

• starzec bagienny Senecio paludosus L. ≡ Jacobaea paludosa (L.) G.Gaertn., B.Mey. & Scherb.
• starzec błotny Senecio congestus (R. Br.) DC. ≡ Tephroseris palustris (L.) Schrenk ex Rchb.
• starzec cienisty Senecio umbrosus Waldst. & Kit. – gatunek w Polsce wymarły
• starzec długolistny Senecio papposus (Rchb.) Less. ≡ Tephroseris papposa (Rchb.) Schur
• starzec gorczycznikowy, s. gorycznikowy Senecio barbaraeifolius (Krock.) Wimm. & Grab.) ≡ Jacobaea erratica (Bertol.) Fourr.
• starzec główkowaty Senecio capitatus (Wahlenb.) Steud. ≡ Tephroseris integrifolia subsp. capitata (Wahlenb.) B.Nord.
• starzec górski Senecio subalpinus W.D.J. Koch ≡ Jacobaea subalpina (W.D.J.Koch) Pelser & Veldkamp
• starzec hercyński Senecio hercynicus Herborg
• starzec jakubek Senecio jacobaea L. ≡ Jacobaea vulgaris Gaertn.
• starzec jajowaty Senecio ovatus (P. Gaertn., B. Mey. & Scherb.) Willd.
• starzec karpacki Senecio carpaticus Herbich ≡ Jacobaea abrotanifolia subsp. carpathica (Herbich) B.Nord. & Greuter
• starzec kraiński Senecio carniolicus Willd. ≡ Jacobaea carniolica (Willd.) Schrank
• starzec kędzierzawy, s. nadpotokowy Senecio rivularis (Waldst. & Kit.) DC. ≡ Tephroseris crispa (Jacq.) Rchb.
• starzec lepki Senecio viscosus L.
• starzec leśny Senecio sylvaticus L.
• starzec nadrzeczny Senecio fluviatilis Wallr. ≡ Senecio sarracenicus L.
• starzec nebrodzki Senecio nebrodensis L. ≡ Senecio duriaei J.Gay ex DC. – efemerofit
• starzec niemiecki Senecio germanicus Wallr. ≡ Senecio nemorensis subsp. jacquinianus (Rchb.) Čelak.
• starzec nierównozębny Senecio inaequidens DC. – antropofit lokalnie zadomowiony i potencjalnie inwazyjny^[10]
• starzec polny Senecio integrifolius (L.) Clairv. ≡ Tephroseris integrifolia (L.) Holub
• starzec pomarańczowy Senecio aurantiacus (Hoppe) Less. ≡ Tephroseris integrifolia subsp. aurantiaca (Hoppe) B.Nord. ex Greuter
• starzec srebrzysty, s. wąskolistny Senecio erucifolius L. ≡ Jacobaea erucifolia (L.) G.Gaertn., B.Mey. & Scherb.
• starzec ukraiński Senecio ucranicus Hodálová ≡ Senecio hercynicus subsp. ucranicus (Hodálová) Greuter
• starzec wielkolistny Senecio macrophyllus M. Bieb. ≡ Senecio doria L.
• starzec wiosenny Senecio vernalis Waldst. & Kit. – antropofit zadomowiony
• starzec wodny Senecio aquaticus Hill ≡ Jacobaea aquatica (Hill) G.Gaertn., B.Mey. & Scherb.
• starzec zwyczajny Senecio vulgaris L. – antropofit zadomowiony

Morfologia i biologia

Rośliny zielne (jednoroczne, dwuletnie i byliny), w strefie międzyzwrotnikowej także krzewy i małe drzewa. Ulistnienie skrętoległe, przy czym czasem liście skupione są w rozetę przyziemną. Kwiaty zebrane w koszyczki, których okrywa ma dzwoneczkowaty lub miseczkowaty kształt. Listki okrywy wyrastają najczęściej w jednym lub dwóch szeregach. Kwiaty języczkowe żeńskie, rurkowate obupłciowe. Kwiaty mają najczęściej barwę żółtą, rzadko białą, zieloną, różową, fioletową i bardzo rzadko niebieskawą. Owoce to jednakowe w całym koszyczku niełupki, walcowate z 8–12 żeberkami i brodawkowaną powierzchnią. Puch kielichowy w postaci licznych, białych i orzęsionych włosków^[11].

Liczne gatunki wytwarzają sok mleczny zawierający liczne trujące alkaloidy.

Systematyka

Synonimy^[12]

Aetheolaena Cass., Culcitium Humb. & Bonpl., Iocenes B. Nord., Lasiocephalus Willd. ex Schltdl., Robinsonia DC.

Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)

Rodzaj z podplemienia Senecioninae plemienia Senecioneae z podrodziny Asteroideae i rodziny astrowatych Asteraceae^[12]. Jest to największy rodzaj w obrębie plemienia Senecioneae, liczący ponad tysiąc gatunków, podczas gdy w całym plemieniu wyróżnianych jest ich ok. 3,1 tysiąca, klasyfikowanych do ok. 155 rodzajów^[13]. Zmiany w ujęciu systematycznym rodzaju, potwierdzone w badaniach molekularnych w pierwszej dekadzie XXI wieku^[13][11], zmierzające do uczynienia z niego taksonu monofiletycznego, skutkowały wyodrębnieniem z niego wielu grup gatunków tradycyjnie tu zaliczanych i włączeniu innych, tradycyjnie zaliczanych do osobnych rodzajów. Z perspektywy środkowoeuropejskiej istotne znaczenie ma wyodrębnienie rodzajów tefroseris Tephroseris i Jacobaea. Pierwszy z nich zaliczany jest do odrębnego niż Senecio podplemienia Tussilagininae, a drugi pozostając w obrębie podplemienia Senecioneae jest bliżej spokrewniony z innymi rodzajami (np. Packera) niżeli Senecio^[13][11].

Wykaz gatunków z rodzaju starzec Senecio

Osobny artykuł: Lista gatunków z rodzaju starzec.

Zastosowanie

Niektóre gatunki są uprawiane jako rośliny ozdobne. Niektóre gatunki są chwastami w uprawach^[14].

Gatunki uprawiane (wybór)

• starzec bluszczolistny Senecio macroglossus DC.
• starzec ozdobny Senecio elegans L.

Tradycyjnie do rodzaju starzec zaliczano także gatunki uprawiane klasyfikowane obecnie w odrębnych rodzajach:

• starzec drzewiasty Senecio arborescens Steetz ≡ Telanthophora grandifolia (Less.) H.Rob. & Brettell
• starzec mikaniowaty Senecio mikanioides ≡ Delairea odorata Lem.
• starzec popielny, s. srebrzysty Senecio cineraria DC. ≡ Jacobaea maritima (L.) Pelser & Meijden
• starzec Rowleya Senecio rowleyanus H. Jacobsen ≡ Curio rowleyanus (H.Jacobsen) P.V.Heath